فعل‌های عربی از نظر حروف اصلی به دو دسته «صحیح» و «مُعْتَل» تقسیم می‌شوند. اگر یک یا دو مورد از حروف اصلی آنها «ا»، «و» و «ي» باشد، فعل معتل هستند (مانند: قالَ) اما اگر حروف اصلی آنها هیچ‌کدام از این حروف سه‌گانه نباشد، فعل صحیح به شمار می‌آیند (مانند: ذَهَبَ). در بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس، انواع فعل صحیح و معتل در عربی، همین‌طور روش صرف آنها را توضیح می‌دهیم. در بخش پایانی، تمرین‌هایی را به‌صورت چهارگزینهای ارائه می‌کنیم.
فعل صحیح و معتل در عربی
اگر نوع حروف اصلی فعل‌ها را ملاک قرار بدهیم، می‌توانیم فعل‌های عربی را در یکی از دو دسته زیر قرار بدهیم:
- فعل صحیح: به فعلی که هیچ‌یک از حروف اصلی آن «ا»، «و» و «ي» نباشد، فعل صحیح گفته می‌شود. (مانند: سَمِعَ)
- فعل مُعْتَل: فعلی که یک یا دو تا از حروف اصلی آن «ا»، «و» و «ي» باشد، فعل معتل نامیده می‌شوند. (مانند: رَمیٰ)
فعل صحیح و معتل در عربی و ساختار آنها را می‌توانید با مراجعه به فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس که لینک آن در ادامه آمده است، بیاموزید.
در جدول زیر، انواع فعل صحیح و معتل در عربی را معرفی کرده‌ایم.
| انواع فعل صحیح (مثال) | انواع فعل معتل (مثال) |
| سالم (کَتَبَ) | مثال (وَعَدَ) |
| مهموز (أَمَرَ) | اجوف (خافَ) |
| مضاعف (مَدَّ) | ناقص (وَقیٰ) |
با دقت به نکته‌های زیر، انواع فعل صحیح و معتل در عربی را بهتر می‌آموزید:
- به حروف «ا»، «و» و «ي»، «حروف عِلّه» گفته می‌شود.
- حروف عِلّه اصلی «و» و «ي» هستند. معمولاً وقتی از «ا» استفاده می‌کنیم که «و» و «ي» قلب شده باشند.
- در مورد فعل‌های معتل به این نکته توجه داشته باشید که یک یا دو مورد از حروف اصلی آنها باید از نوع حروف عِلّه باشد. به‌طور مثال، فعل «یَذْهَبانِ» فعل معتل نیست، چون «ا» از حروف اصلی این فعل به شمار نمی‌آید.
در ادامه، انواع فعل صحیح و معتل در عربی را با جزئیات بیشتری بررسی می‌کنیم.
انواع فعل صحیح
فعل‌های صحیح را می‌توانیم به سه دسته زیر تقسیم کنیم:
- فعل سالم: هیچ‌کدام از حروف اصلی آن حرف علّه، همزه یا حرف تکراری نیست. (مانند: جَلَسَ)
- فعل مهموز: یکی از حروف اصلی آن همزه است. (مانند: قَرَأَ)
- فعل مضاعف: دو حرف از حروف آن تکراری است. (مثال: فَرَّ)
برای یادگیری بهتر فعل‌های صحیح، به‌ویژه فعل‌های سالم می‌توانید از فیلم آموزش عربی پایه هفتم فرادرس نیز کمک بگیرید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه آورده‌ایم.
صرف فعل سالم
برای اینکه با ساختار فعل‌های سالم بیشتر آشنا شوید و به روش صرف آنها پی ببرید، به مثالی که در جدول زیر آورده‌ایم، توجه کنید.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل سالم ماضی | صرف فعل سالم مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | عَلِمَ | يَعْلَمُ |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | عَلِمَا | يَعْلَمَانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | عَلِمُوا | يَعْلَمُونَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | عَلِمَتْ | تَعْلَمُ |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | عَلِمَتَا | تَعْلَمَانِ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | عَلِمْنَ | يَعْلَمْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | عَلِمْتَ | تَعْلَمُ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | عَلِمْتُمَا | تَعْلَمَانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | عَلِمْتُمْ | تَعْلَمُونَ |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | عَلِمْتِ | تَعْلَمِينَ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | عَلِمْتُمَا | تَعْلَمَانِ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | عَلِمْتُنَّ | تَعْلَمْنَ |
| متکلم وحده (أنا) | عَلِمْتُ | أَعْلَمُ |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | عَلِمْنَا | نَعْلَمُ |
صرف فعل سالم امر
در جدول زیر، مثالی برای صرف فعل‌های سالم در حالت امر قرار داده‌ایم.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل امر سالم |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | اِعْلَمْ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | اِعْلَمَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | اِعْلَمُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | اِعْلَمِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | اِعْلَمَا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | اِعْلَمْنَ |
فعل فعل مهموز
در بخش‌های قبلی یاد گرفتید که یکی از حروف اصلی فعل‌های مهموز، حرف همزه است. فعل‌های مهموز را می‌توانیم بر اساس محل قرار گرفتن همزه به سه دسته زیر تقسیم کنیم:
- مهموز الفاء: اولین حرف اصلی آن همزه است. (مانند: أَخَذَ)
- مهموز العین: دومین حرف اصلی آن همزه است. (مانند: سَأَلَ)
- مهموز اللام: سومین حرف اصلی آن همزه است. (مانند: قَرَأَ)
در ادامه، مثال‌هایی را از انواع فعل‌های مهموز بررسی می‌کنیم.
صرف فعل مهموز الفاء
در جدول زیر، روش صرف «أَخَذَ» را به‌عنوان یکی از فعل‌های مهموز الفاء نشان داده‌ایم.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل مهموز ماضی | صرف فعل مهموز مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | أَخَذَ | يَأْخُذُ |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | أَخَذَا | يَأْخُذَانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | أَخَذُوا | يَأْخُذُونَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | أَخَذَتْ | تَأْخُذُ |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | أَخَذَتَا | تَأْخُذَانِ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | أَخَذْنَ | يَأْخُذْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | أَخَذْتَ | تَأْخُذُ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | أَخَذْتُمَا | تَأْخُذَانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | أَخَذْتُمْ | تَأْخُذُونَ |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | أَخَذْتِ | تَأْخُذِينَ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | أَخَذْتُمَا | تَأْخُذَانِ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | أَخَذْتُنَّ | تَأْخُذْنَ |
| متکلم وحده (أنا) | أَخَذْتُ | آخُذُ |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | أَخَذْنَا | نَأْخُذُ |
نکته: در فعل‌های مهموز الفاء، اگر قبل از همزه، حرف «ا» قرار بگیرد، همزه و «ا» در هم ادغام می‌شوند و به‌صورت «آ» درمی‌آیند: مانند « آخُذُ».
صرف فعل مهموز الفاء امر
برای آشنایی با ساختار فعل‌های مهموز الفاء در حالت امر، به مثالی که در جدول زیر آورده‌ایم، توجه کنید.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل امر مهموز الفاء |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | خُذْ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | خُذَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | خُذُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | خُذِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | خُذَا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | خُذْنَ |
نکته: در فعل‌های مهموز الفاء امر، همزه حذف می‌شود.
صرف فعل مهموز العین
در ادامه، روش صرف «سَأَلَ» را به‌عنوان یکی از فعل‌های مهموز العین مشخص کرده‌ایم.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل مهموز ماضی | صرف فعل مهموز مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | سَأَلَ | يَسْأَلُ |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | سَأَلَا | يَسْأَلَانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | سَأَلُوا | يَسْأَلُونَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | سَأَلَتْ | تَسْأَلُ |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | سَأَلَتَا | تَسْأَلَانِ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | سَأَلْنَ | يَسْأَلْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | سَأَلْتَ | تَسْأَلُ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | سَأَلْتُمَا | تَسْأَلَانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | سَأَلْتُمْ | تَسْأَلُونَ |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | سَأَلْتِ | تَسْأَلِينَ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | سَأَلْتُمَا | تَسْأَلَانِ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | سَأَلْتُنَّ | تَسْأَلْنَ |
| متکلم وحده (أنا) | سَأَلْتُ | أَسْأَلُ |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | سَأَلْنَا | نَسْأَلُ |
صرف فعل مهموز العین امر
با دقت به مثال جدول زیر، روش صرف فعل‌های مهموز العین را در حالت امر می‌آموزید.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل امر مهموز العین |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | اِسْأَلْ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | اِسْأَلَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | اِسْأَلُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | اِسْأَلِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | اِسْأَلَا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | اِسْأَلْنَ |
صرف فعل مهموز اللام
در جدول زیر، روش صرف «قَرَأَ» را به‌عنوان یکی از فعل‌های مهموز اللام مشاهده می‌کنید.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل مهموز ماضی | صرف فعل مهموز مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | قَرَأَ | يَقْرَأَ |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | قَرَآ | يَقْرَآنِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | قَرَأُوا | يَقْرَأُونَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | قَرَأَتْ | تَقْرَأُ |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | قَرَأَتَا | تَقْرَآنِ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | قَرَأْنَ | يَقْرَأْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | قَرَأْتَ | تَقْرَأُ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | قَرَأْتُمَا | تَقْرَآنِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | قَرَأْتُمْ | تَقْرَأُونَ |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | قَرَأْتِ | تَقْرَئِينَ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | قَرَأْتُمَا | تَقْرَآنِ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | قَرَأْتُنَّ | تَقْرَأْنَ |
| متکلم وحده (أنا) | قَرَأْتُ | أَقْرَأُ |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | قَرَأْنَا | نَقْرَأُ |
نکته: در فعل‌های مهموز اللام، هرگاه «ا» و همزه پشت سر هم قرار بگیرند، در هم ادغام می‌شوند و به‌صورن «آ» درمی‌آیند: مانند «تَقْرَآنِ».
صرف فعل مهموز اللام امر
روش صرف فعل‌های مهموز اللام در حالت امر را می‌توانید با دقت به مثال جدول زیر بیاموزید.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل امر مهموز اللام |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | اِقْرَأْ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | اِقْرَآ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | اِقْرَأُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | اِقْرَئِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | اِقْرَآ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | اِقْرَأْنَ |
صرف فعل مضاعف
در مورد فعل‌های مضاعف گفتیم که دو مورد از حروف اصلی آنها تکراری هستند. در جدول زیر، روش صرف این فعل‌ها را با مثال نشان داده‌ایم.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل مضاعف ماضی | صرف فعل مضاعف مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | فَرَّ | يَفِرُّ |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | فَرَّا | يَفِرَّانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | فَرُّوا | يَفِرُّونَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | فَرَّتْ | تَفِرُّ |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | فَرَّتَا | تَفِرَّانِ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | فَرَرْنَ | يَفْرِرْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | فَرَرْتَ | تَفِرُّ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | فَرَرْتُمَا | تَفِرَّانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | فَرَرْتُمْ | تَفِرُّونَ |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | فَرَرْتِ | تَفِرِّينَ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | فَرَرْتُمَا | تَفِرَّانِ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | فَرَرْتُنَّ | تَفْرِرْنَ |
| متکلم وحده (أنا) | فَرَرْتُ | أَفِرُّ |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | فَرَرْنَا | نَفِرُّ |
صرف فعل مضاعف امر
در جدول زیر، ساختار فعل‌های امر مضاعف را با مثال نشان داده‌ایم.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل امر مضاعف |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | فِرَّ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | فِرَّا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | فِرُّوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | فِرِّي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | فِرَّا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | اِفْرِرْنَ |
انواع فعل معتل
در بخش‌های قبلی، ساختار فعل‌های معتل را بررسی کردیم و توضیح دادیم که یک یا دو مورد از حروف اصلی آنها از نوع حروف علّه («ا»، «و» یا «ي») است. فعل‌های معتل را بر اساس محل قرار گرفتن حرف علّه می‌توانیم به سه دسته زیر تقسیم کنیم:
- فعل مثال (معتل الفاء): اولین حرف اصلی آن علّه است. (مثال: وَعَدَ)
- فعل اجوف (معتل العین): دومین حرف اصلی آن علّه است. (مثال: باعَ)
- فعل ناقص (معتل اللام): سومین حرف اصلی آن علّه است. (مثال: دَعا)
- فعل لفیف: حروف اول و سوم یا حروف دوم و سوم آن علّه هستند. (مثال:طَويٰ، وَلِیَ)
فعل‌های معتل و قواعد آنها در فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس که لینک آن در ادامه آمده است، به‌خوبی تدریس شده‌اند.
انواع اعلال و قواعد آن
برای اینکه ساختار و روش صرف فعل‌های معتل را بهتر درک کنید باید با مفهوم «اعلال» و انواع آن آشنا باشید. به تغییراتی که حین صرف فعل‌های معتل، بر حروف علّه اعمال می‌شود، «اِعلال» می‌گویند. انواع اعلال به سه دسته کلی تقسیم می‌شود:
- اعلال به اسکان: به معنی ساکن کردن حرف علّه است. (مثال: یَقْوُلُ ← یَقُولُ)
- اعلال به حذف: به معنی حذف حرف علّه است. (مثال: یَقُولْنَ ← یَقْلْنَ)
- اعلال به قلب: به این معناست که حرف علّه مورد نظر به حرف علّه دیگری تبدیل شود. (مثال: قَوَلَ ← قالَ)
در مورد اعلال و انواع آن، حتماً به دو نکته زیر نیز دقت داشته باشید:
- اگر دو حرف ساکن پشت سر هم بیایند، به‌طوری که یکی از آنها حرف علّه باشد، آن حرف علّه حذف می‌شود و اعلال به حذف رخ می‌دهد.
- اگر حرف علّه با حرکت حرف قبل از خود متناسب نباشد، آن حرف علّه به حرفی که متناسب با حرکت حرف قبلی باشد، تبدیل خواهد شد. در این حالت، اعلال به قلب رخ می‌دهد. (حروف و حرکت‌های متناسب: «ـُ» و «و» ـ «ـَ» و «ا» ـ «ـِ» و «ي»)
صرف فعل مثال
به فعل معتلی که اولین حرف اصلی آن علّه باشد، فعل مثال گفته می‌شود. فعل‌های مثال خود به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- صرف فعل مثال واوی: حرف اول آن «و» است. (مانند: وَهَبَ)
- صرف فعل مثال یایی: حرف اول آن «ي» است. (مانند: یَقِظَ)
در بخش‌های بعدی، روش صرف انواع فعل‌های مثال را با نمونه آموزش می‌دهیم.
صرف فعل مثال واوی
برای اینکه روش صرف فعل‌های مثال واوی را به‌خوبی یاد بگیرید، مثالی از صرف آنها را در کادر زیر آورده‌ایم.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | فعل مثال واوی ماضی | فعل مثال واوی مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | وَعَدَ | يَعِدُ |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | وَعَدَا | يَعِدَا |
| جمع مذکر غائب (هُم) | وَعَدُوا | يَعِدُوا |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | وَعَدَتْ | تَعِدَ |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | وَعَدَتَا | تَعِدَا |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | وَعَدْنَ | يَعِدْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | وَعَدْتَ | تَعِدَ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | وَعَدْتُمَا | تَعِدَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | وَعَدْتُمْ | تَعِدُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | وَعَدْتِ | تَعِدِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | وَعَدْتُمَا | تَعِدَا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | وَعَدْتُنَّ | تَعِدْنَ |
| متکلم وحده (أنا) | وَعَدْتُ | أَعِدَ |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | وَعَدْنَا | نَعِدَ |
صرف فعل‌های مثال واوی را با دقت به نکته‌های زیر بهتر یاد می‌گیرید:
- فعل مثال واوی در حالت ماضی، مانند فعل‌های سالم صرف می‌شود. یعنی حرف علّه آن تغییری نمی‌کند.
- در تمامی صیغههای فعل مثال واوی مضارع، حرف علّه حذف می‌شود. (اعلال به حذف)
صرف فعل مثال واوی امر
در ادامه، روش صرف فعل‌های معتل مثال واوی را در حالت امر و با مثال مشاهده می‌کنید.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل امر مثال واوی |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | عِدْ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | عِدَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | عِدُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | عِدِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | عِدَا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | عِدْنَ |
در مورد صرف فعل‌های مثال واوی، نکته‌های زیر را نیز مد نظر داشته باشید:
- در تمامی صیغههای فعل مثال واوی امر، حرف علّه حذف می‌شود.
- در این حالت، حرف اول فعل دارای حرکت است.
صرف فعل مثال یایی
با دقت به مثالی که در کادر زیر آورده‌ایم، روش صرف فعل‌های مثال یایی را به‌طور کامل می‌آموزید.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | فعل مثال یایی ماضی | فعل مثال یایی مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | يَقُظَ | يَيْقُظُ |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | يَقُظَا | يَيْقُظَانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | يَقُظُوا | يَيْقُظُونَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | يَقُظَتْ | تَيْقُظُ |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | يَقُظَتَا | تَيْقُظَانِ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | يَقُظْنَ | يَيْقُظْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | يَقُظْتَ | تَيْقُظُ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | يَقُظْتُمَا | تَيْقُظَانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | يَقُظْتُمْ | تَيْقُظُونَ |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | يَقُظْتِ | تَيْقُظِينَ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | يَقُظْتُمَا | تَيْقُظَانِ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | يَقُظْتُنَّ | تَيْقُظْنَ |
| متکلم وحده (أنا) | يَقُظْتُ | أَيْقُظُ |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | يَقُظْنَا | نَيْقُظُ |
با دقت به نکته‌های زیر، صرف فعل‌های مثال یایی را به‌طور کامل می‌آموزید:
- فعل مثال یایی در حالت ماضی مانند فعل‌های سالم صرف می‌شود. به عبارت دیگر، حرف علّه آن تغییر نمی‌کند.
- در ابتدای فعل‌های مثال یایی ماضی، حرف «ي‍ـ» قرار میگیرد. این یاء یکی از حروف اصلی فعل است و نباید آن را با نشانه فعل‌های مضارع اشتباه گرفت.
- در فعل‌های مثال یایی مضارع حرف علّه باقی می‌ماند. در این حالت، حروف مضارعه «ي‍ـ ، ت‍ـ ، أ ، ن‍ـ» قبل از حرف علّه قرار میگیرند.
روش صرف فعل‌های معتل، به‌ویژه فعل‌های مثال را می‌توانید به کمک فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس به‌خوبی بیاموزید.
صرف فعل مثال یایی امر
روش صرف فعل‌های مثال یایی امر در جدول زیر و با مثال نشان داده شده است.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل امر مثال یایی |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | اُوقُظْ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | اُوقُظَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | اُوقُظُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | اُوقُظِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | اُوقُظَا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | اُوقُظْنَ |
در مورد نحوه صرف فعل‌های مثال یایی امر، به نکته‌های زیر دقت کنید:
- در ساختار فعل‌های مثال یایی امر، حرف علّه حذف نمی‌شود.
- در این فعل‌ها، حرف علّه متناسب با حرکت حرف قبل از خود تغییر می‌کند. (اعلال به قلب)
صرف فعل اجوف
در ساختار فعل‌های اجوف، دومین حرف اصلی از نوع حروف علّه است. این فعل‌ها خود به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- فعل اجوف واوی: دومین حرف اصلی آن «ا» است. (مثال: یَقولُ)
- فعل اجوف یایی: دومین حرف اصلی آن «ي» است. (مثال: یَبیعُ)
در بخش‌های بعدی، روش صرف انواع فعل‌های اجوف را یاد می‌گیرید.
صرف فعل اجوف واوی
برای آشنایی با روش صرف فعل‌های اجوف واوی، به مثالی که در جدول زیر آورده‌ایم، دقت کنید.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | فعل اجوف واوی ماضی | فعل اجوف واوی مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | قَالَ | يَقُولُ |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | قَالَا | يَقُولَانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | قَالُوا | يَقُولُونَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | قَالَتْ | تَقُولُ |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | قَالَتَا | تَقُولَانِ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | قُلْنَ | يَقُلْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | قُلْتَ | تَقُولُ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | قُلْتُمَا | تَقُولَانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | قُلْتُمْ | تَقُولُونَ |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | قُلْتِ | تَقُولِينَ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | قُلْتُمَا | تَقُولَانِ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | قُلْتُنَّ | تَقُلْنَ |
| متکلم وحده (أنا) | قُلْتُ | أَقُولُ |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | قُلْنَا | نَقُولُ |
در ادامه، نکته‌های تکمیلی را در مورد روش صرف این فعل‌ها بیان کرده‌ایم:
- صیغه «مفرد مذکر غائب» تا «مثنی مؤنث غائب» ماضی دارای اعلال به قالب است. یعنی حرف علّه «و» به «ا» قلب می‌شود.
- صیغه «جمع مؤنث غائب» تا «متکلم مع الغیر» ماضی دارای اعلال به حذف است.
- همه صیغههای مضارع دارای اعلال به سکون هستند، به‌جز صیغههای «جمع مؤنث غائب» و «جمع مؤنث مخاطب».
- صیغههای «جمع مؤنث غائب» و «جمع مؤنث مخاطب» مضارع دارای اعلال به حذف هستند.
صرف فعل اجوف واوی امر
ساختار فعل‌های اجوف واوی را با دقت به مثالی که در جدول زیر آورده‌ایم، به‌خوبی می‌آموزید.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل امر اجوف واوی |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | قُلْ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | قُولَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | قُولُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | قُولِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | قُولَا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | قُلْنَ |
با دقت به نکته‌های زیر، ساختار این نوع از فعل‌های امر را به‌خوبی درک می‌کنید:
- فعل اجوف واوی امر در صیغه «مفرد مذکر مخاطب» و «جمع مؤنث مخاطب» دارای اعلال به حذف است.
- فعل اجوف واوی امر در صیغههای «مثنی مذکر مخاطب» تا «مثنی مؤنث مخاطب» دارای اعلال به سکون است.
صرف فعل اجوف یایی
در جدول زیر، مثالی از روش صرف فعل‌های اجوف یایی ارائه کرده‌ایم.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | فعل اجوف یایی ماضی | فعل اجوف یایی مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | بَاعَ | يَبِيعُ |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | بَاعَا | يَبِيعَانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | بَاعُوا | يَبِيعُونَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | بَاعَتْ | تَبِيعُ |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | بَاعَتَا | تَبِيعَانِ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | بِعْنَ | يَبِعْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | بِعْتَ | تَبِيعُ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | بِعْتُمَا | تَبِيعَانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | بِعْتُمْ | تَبِيعُونَ |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | بِعْتِ | تَبِيعِينَ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | بِعْتُمَا | تَبِيعَانِ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | بِعْتُنَّ | تَبِعْنَ |
| متکلم وحده (أنا) | بِعْتُ | أَبِيعُ |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | بِعْنَا | نَبِيعُ |
در ادامه، نکته‌های تکمیلی مربوط به این مبحث را مشاهده می‌کنید:
- در صیغههای «مفرد مذکر غائب» تا «مثنی مؤنث غائب» ماضی، اعلال به قلب دارد. یعنی حرف علّه «ي» به «ا» قلب می‌شود.
- از صیغه «جمع مؤنث غائب» تا «متکلم مع الغیر» ماضی، اعلال به حذف دارد.
- تمامی صیغههای مضارع، اعلال به سکون دارند، به‌جز صیغههای «جمع مؤنث غائب» و «جمع مؤنث مخاطب».
- در صیغههای «جمع مؤنث غائب» و «جمع مؤنث مخاطب» مضارع، اعلال به حذف دارد.
صرف فعل اجوف واوی امر
در جدول زیر، مثالی از صرف فعل‌های اجوف یایی در حالت امر ارائه شده است.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل امر اجوف یایی |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | بِعْ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | بِيعَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | بِيعُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | بِيعِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | بِيعَا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | بِعْنَ |
برای اینکه ساختار فعل‌های جدول بالا را بهتر درک کنید، نکته‌های زیر را با دقت بخوانید:
- فعل اجوف یایی امر در صیغه «مفرد مذکر مخاطب» و «جمع مؤنث مخاطب» اعلال به حذف دارد.
- فعل اجوف یایی امر در صیغههای «مثنی مذکر مخاطب» تا «مثنی مؤنث مخاطب»، اعلال به سکون دارد.
استثناء فعل های اجوف
در میان فعل‌های اجوف، افعالی وجود دارند که ساختار آنها هم با فعل‌های اجوف واوی و هم با افعال اجوف یایی تفاوت دارد. در جدول زیر، روش صرف نمونه‌ای از این فعل‌ها را در حالت ماضی و مضارع نشان داده‌ایم.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل اجوف ماضی | صرف فعل اجوف مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | خَافَ | يَخَافُ |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | خَافَا | يَخَافَانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | خَافُوا | يَخَافُونَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | خَافَتْ | تَخَافُ |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | خَافَتَا | تَخَافَانِ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | خِفْنَ | يَخَفْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | خِفْتَ | تَخَافُ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | خِفْتُمَا | تَخَافَانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | خِفْتُمْ | تَخَافُونَ |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | خِفْتِ | تَخَافِينَ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | خِفْتُمَا | تَخَافَانِ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | خِفْتُنَّ | تَخَفْنَ |
| متکلم وحده (أنا) | خِفْتُ | أَخَافُ |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | خِفْنَا | نَخَافُ |
در مورد صرف این نوع از فعل‌ها به نکته‌های زیر دقت کنید:
- ماضی آنها درست مانند فعل‌های اجوف واوی و یایی صرف می‌شود. یعنی در پنج صیغه اول، اعلال به قلب رخ می‌دهد و در سایر صیغههای ماضی، اعلال به حذف دیده می‌شود.
- این فعل‌ها در تمامی صیغههای مضارع خود دارای اعلال به قلب هستند. یعنی حرف علّه آنها به «ا» تبدیل می‌شود.
در جدول زیر، ساختار امر این نوع از فعل‌های اجوف را با مثال مشخص کرده‌ایم.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل اجوف امر |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | خَفْ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | خَافَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | خَافُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | خَافِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | خَافَا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | خَفْنَ |
در مورد صرف این فعل‌ها در حالت امر، به نکته‌های زیر دقت داشته باشید:
- در صیغههای «مفرد مذکر مخاطب» و «جمع مؤنث مخاطب» اعلال به حذف رخ می‌دهد.
- در سایر صیغه‌ها اعلال به قلب وجود دارد.
در فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس، انواع فعل‌های معتل، به‌خصوص فعل‌های اجوف و قواعد صرف آنها را با مثال‌های متنوع آموزش داده‌ایم.
صرف فعل ناقص
اگر سومین حرف اصلی فعل معتل از نوع حروف علّه باشد، آن را فعل ناقص می‌نامیم. فعل‌های ناقص را می‌توان به دو دسته زیر تقسیم کرد:
- فعل ناقص واوی: سومین حرف اصلی آن «و» است. (مثال: یَدْعو)
- فعل ناقص یایی: سومین حرف اصلی آن «ي» است. (مثال: یَحْکي)
در بخش‌های بعدی روش صرف انواع فعل‌های ناقص را می‌آموزید.
صرف فعل ناقص واوی
برای اینکه روش صرف کردن فعل‌های ناقص واوی را بیاموزید، به مثالی که در کادر زیر قرار داده‌ایم، توجه کنید.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | فعل ناقص واوی ماضی | فعل ناقص واوی مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | دَعَا | يَدْعُو |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | دَعَوَا | يَدْعُوَانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | دَعَوْا | يَدْعُونَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | دَعَتْ | تَدْعُو |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | دَعَتَا | تَدْعُوَانِ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | دَعَوْنَ | يَدْعُونَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | دَعَوْتَ | تَدْعُو |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | دَعَوْتُمَا | تَدْعُوَانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | دَعَوْتُمْ | تَدْعُونَ |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | دَعَوْتِ | تَدْعِينَ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | دَعَوْتُمَا | تَدْعُوَانِ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | دَعَوْتُنَّ | تَدْعُونَ |
| متکلم وحده (أنا) | دَعَوْتُ | أَدْعُو |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | دَعَوْنَا | نَدْعُو |
با دقت به نکته‌هایی که در ادامه آورده‌ایم، روش صرف این فعل‌ها را به‌خوبی می‌آموزید:
- در صیغه «مفرد مذکر غائب» ماضی، اعلال به قلب (و ← ا) رخ می‌دهد.
- در صیغههای «جمع مذکر غائب» تا «مثنی مؤنث غائب» ماضی، اعلال به حذف رخ می‌دهد.
- در صیغه «مفرد مذکر غائب» مضارع، اعلال به سکون وجود دارد.
- در صیغههای «جمع مؤنث غايب»، «مفرد مؤنث مخاطب» و «جمع مؤنث غائب» مضارع، اعلال به حذف اتفاق می‌افتد.
صرف فعل ناقص واوی امر
برای یادگیری روش صرف فعل‌های ناقص واوی در حالت امر، به مثالی که در جدول زیر آورده‌ایم، توجه کنید.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل امر ناقص واوی |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | اُدْعُ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | اُدْعُوَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | اُدْعُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | اُدْعِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | اُدْعُوَا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | اُدْعُونَ |
یادگیری نکته‌های زیر، به یادگیری بهتر صرف فعل‌های جدول بالا کمک می‌کند:
- این نوع فعل در صیغه «مفرد مذکر مخاطب» امر، اعلال به حذف دارد. در این حالت، حرف آخر فعل، حرکتی متناسب با حرف علّه حذف شده میگیرد.
- در صیغههای «مفرد مؤنث مخاطب» و «جمع مؤنث مخاطب» نیز اعلال به حذف رخ می‌دهد.
صرف فعل ناقص یایی
در جدول زیر، مثالی از روش صرف فعل ناقص یایی را آورده‌ایم.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | فعل ناقص یایی ماضی | فعل ناقص یایی مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | حَكَىٰ | يَحْكِي |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | حَكَيَا | يَحْكِيَانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | حَكَوْا | يَحْكُونَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | حَكَتْ | تَحْكِي |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | حَكَتَا | تَحْكِيَانِ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | حَكَيْنَ | يَحْكِينَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | حَكَيْتَ | تَحْكِي |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | حَكَيْتُمَا | تَحْكِيَانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | حَكَيْتُمْ | تَحْكُونَ |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | حَكَيْتِ | تَحْكِينَ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | حَكَيْتُمَا | تَحْكِيَانِ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | حَكَيْتُنَّ | تَحْكِينَ |
| متکلم وحده (أنا) | حَكَيْتُ | أَحْكِي |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | حَكَيْنَا | نَحْكِي |
برای یادگیری روش صرف فعل‌های ناقص یایی، لازم است به نکته‌های زیر دقت کنید:
- در صیغه «مفرد مذکر غائب» ماضی، اعلال به قلب (ي ← یٰ) اتفاق می‌افتد.
- در صیغههای «جمع مذکر غائب» تا «مثنی مؤنث غائب» ماضی، اعلال به حذف به وجود می‌آید.
- در صیغه «مفرد مذکر غائب» مضارع، اعلال به سکون رخ می‌دهد.
- در صیغههای «جمع مذکر غائب» و «جمع مذکر مخاطب» مضارع، اعلال به حذف ایجاد می‌شود.
همان‌طور که حتماً متوجه شده‌اید، فعل‌های مختلف در صیغههای گوناگون، حالت‌های متنوعی به خود میگیرند. بنابراین، لازم است با انواع صیغه‌ها و ساختار کلی آنها آشنا باشید. در مطلب «انواع صیغه عربی» از مجله فرادرس، این مبحث را با مثال آموزش داده‌ایم.
صرف فعل ناقص یایی امر
با دقت به مثالی که در جدول زیر قرار داده‌ایم، روش صرف فعل‌های ناقص یایی را در حالت امر یاد می‌گیرید.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل امر ناقص یایی |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | اِحْكِ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | اِحْكِيَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | اِحْكُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | اِحْكِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | اِحْكِيَا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | اِحْكِينَ |
هنگام صرف این نوع از فعل‌ها در حالت امر به نکته‌های زیر نیز دقت داشته باشید:
- این فعل در صیغه «مفرد مذکر مخاطب» امر، اعلال به حذف دارد. در این حالت، حرف آخر فعل حرکتی متناسب با حرف علّه حذف شده میگیرد.
- در صیغههای «جمع مذکر مخاطب» نیز اعلال به حذف رخ می‌دهد.
صرف فعل لفیف
در ساختار فعل‌های لفیف از دو حرف علّه استفاده می‌شود. فعل‌های لفیف را می‌توانیم به دو دسته زیر تقسیم کنیم:
- لفیف مقرون: دو حرف علّه بدون فاصله در کنار هم قرار دارند. (مثال: شَویٰ)
- لفیف مفروق: دو حرف علّه با فاصله از یکدیگر قرار گرفته‌اند. (مثال: وَقیٰ)
در ادامه، روش صرف انواع فعل‌های لفیف را بررسی می‌کنیم.
صرف فعل لفیف مقرون
در جدول زیر، صرف فعل «شَویٰ» را به‌عنوان مثالی از فعل‌های لفیف مقرون آورده‌ایم.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | فعل لفیف مقرون ماضی | فعل لفیف مقرون مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | شَوَى | يَشْوِي |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | شَوَيَا | يَشْوِيَانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | شَوَوْا | يَشْوُونَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | شَوَتْ | تَشْوِي |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | شَوَتَا | تَشْوِيَانِ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | شَوَيْنَ | يَشْوِينَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | شَوَيْتَ | تَشْوِي |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | شَوَيْتُمَا | تَشْوِيَانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | شَوَيْتُمْ | تَشْوُونَ |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | شَوَيْتِ | تَشْوِينَ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | شَوَيْتُمَا | تَشْوِيَانِ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | شَوَيْتُنَّ | تَشْوِينَ |
| متکلم وحده (أنا) | شَوَيْتُ | أَشْوِي |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | شَوَيْنَا | نَشْوِي |
نکته: قواعد صرف و اعلال فعل‌های لفیف مقرون در حالت ماضی و مضارع مانند فعل‌های ناقص است.
صرف فعل لفیف مقرون امر
ساختار فعل‌های لفیف مقرون در حالت امر، در جدول زیر و با مثال نشان داده شده است.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل امر لفیف مقرون |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | اِشْوِ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | اِشْوِيَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | اِشْوُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | اِشْوِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | اِشْوِيَا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | اِشْوِينَ |
نکته: قواعد صرف و اعلال فعل‌های لفیف مقرون در حالت امر، مشابه فعل‌های ناقص است.
صرف فعل لفیف مفروق
در ادامه، روش صرف فعل‌های لفیف مفروق را با صرف فعل «وَقیٰ» نشان داده‌ایم.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | فعل لفیف مفروق ماضی | فعل لفیف مفروق مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | وَقَى | يَقِي |
| مثنی مذکر غائب (هُما) | وَقَيَا | يَقِيَانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | وَقَوْا | يَقُونَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِيَ) | وَقَتْ | تَقِي |
| مثنی مؤنث غائب (هُما) | وَقَتَا | تَقِيَانِ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | وَقَيْنَ | يَقِينَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | وَقَيْتَ | تَقِي |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | وَقَيْتُمَا | تَقِيَانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | وَقَيْتُمْ | تَقُونَ |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | وَقَيْتِ | تَقِينَ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | وَقَيْتُمَا | تَقِيَانِ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | وَقَيْتُنَّ | تَقِينَ |
| متکلم وحده (أنا) | وَقَيْتُ | أَقِي |
| متکلم مع‌الغیر (نَحْنُ) | وَقَيْنَا | نَقِي |
نکته: فعل‌های لفیف مفروق از نظر روش صرف ماضی و مضارع، هم از قواعد فعل‌های مثال و هم از قواعد افعال ناقص پیروی می‌کنند.
صرف فعل لفیف مفروق امر
در جدول زیر، مثالی از صرف فعل‌های لفیف مفروق در حالت امر را ارائه کرده‌ایم.
| صیغه‌ها (ضمیر هر صیغه) | صرف فعل امر لفیف مفروق |
| مفرد مذکر مخاطب (أنْتَ) | قِ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنْتُما) | قِيَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنْتُمْ) | قُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب ( أنْتِ) | قِي |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنْتُما) | قِيَا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنْتُنَّ) | قِينَ |
نکته: فعل‌های لفیف مفروق از نظر روش صرف امر، قواعد فعل‌های مثال و ناقص را به‌صورت یک‌جا دارند.
تدریس فعل های عربی در فیلم های آموزشی فرادرس
در این مطلب آموختید که فعل‌های عربی از نظر نوع حروف اصلی به دو دسته «صحیح» و «معتل» تقسیم می‌شوند. همان‌طور که می‌دانید، فعل‌های عربی تقسیم‌بندی‌های متنوعی دارند. مثلاً از نظر تعداد حروف اصلی به «ثلاثی»، «رباعی» و… تقسیم می‌شوند. اگر می‌خواهید با انواع فعل‌های عربی بیشتر آشنا شوید، فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را فراموش نکنید.
مخاطبانی که می‌خواهند بعد از یادگیری انواع فعل‌ها، با سایر اجزای جمله نیز آشنا شوند، مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر از فرادرس را به‌دقت مشاهده کنند.
مثال فعل صحیح و معتل در عربی
در ادامه، مثال‌هایی از انواع فعل صحیح و معتل در عربی را مطابق با صیغههای مختلف بررسی می‌کنیم. اگر در مورد روش کلی صرف فعل‌ها ابهامی دارید، پیشنهاد می‌کنیم به فیلم آموزش عربی پایه هشتم فرادرس که لینک آن در ادامه آمده است، مراجعه کنید.
مثال اول
فعل زیر در دسته فعل‌های «صحیح و سالم» قرار میگیرد. زیرا هیچ‌یک از حروف اصلی آن از نوع حروف علّه نیست.
فعل: تَشْرَبَانِ
حروف اصلی: شـ + ر + ب
مثال دوم
مثال زیر نوعی فعل مهموز است که در صیغه «مفرد مذکر مخاطب امر» صرف شده و همزه آن حذف شده است.
فعل: كُلْ
ریشه فعل: أ + ک‍ـ + ل
مثال سوم فعل صحیح و معتل در عربی
در کادر زیر، مثالی از فعل‌های مضاعف را مشاهده می‌کنید که در صیغه «متکلم مع الغیر» صرف شده است. دو حرف تکراری آن به‌صورت مشدد آمده‌اند.
فعل: نَشُدُّ
ریشه فعل: شـ + د + د
مثال چهارم
مثال زیر نوعی فعل مثال واوی به است که در صیغه «جمع مذکر مخاطب» صرف شده است و دارای اعلال به حذف است.
فعل: تَجِدُونَ
ریشه فعل: و + ج‍ـ + د
مثال پنجم
«نِمْنَ» در صیغه «جمع مؤنث غائب ماضی» صرف شده است و نوعی فعل اجوف به شمار می‌آید. در ساختار این فعل، اعلال به حذف رخ داده است.
فعل: نِمْنَ
ریشه فعل: ن‍ـ + ا + م
مثال ششم فعل صحیح و معتل در عربی
«يَقْضُونَ» نوعی فعل ماضی است. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، در صیغه «جمع مذکر غائب مضارع» صرف شده است و حرف علّه آن نیز حذف شده است (اعلال به حذف).
فعل: يَقْضُونَ
ریشه فعل: ق‍ـ + ض‍ـ + ي
مثال هفتم
در کادر زیر، مثالی از فعل‌های لفیف مقرون را قرار داده‌ایم. این فعل با صرف شدن در صیغه «جمع مذکر مخاطب امر»، دومین حرف علّه خود را از دست داده است (اعلال به حذف).
فعل: اِطْوَوْا
ریشه فعل: ط‍ـ + و + ي
مثال هشتم
«وَفَى» نوعی فعل لفیف مفروق است. این فعل در صیغه «مفرد مذکر غائب ماضی» صرف شده و دارای اعلال به قلب (ي ← یٰ) است.
فعل: وَفَى
ریشه فعل: و + ف‍ـ + ي
مثال نهم فعل صحیح و معتل در عربی
در کادر زیر، مثالی از فعل‌های اجوف یایی را مشاهده می‌کنید. این فعل در صیغه «مفرد مذکر مخاطب امر» صرف شده و حرف علّه آن نیز حذف شده است (اعلال به حذف).
فعل: خِبْ
ریشه فعل: خ‍ـ + ی‍ـ + ب
مثال دهم
مثال زیر نوعی فعل ناقص واوی است. این فعل دارای اعلال به حذف است و در صیغه «مفرد مؤنث غائب ماضی» صرف شده است.
فعل: دَعَتْ
ریشه فعل: د + ع‍ـ + و
تمرین فعل صحیح و معتل در عربی
در ادامه، ۱۵ تمرین چهارگزینهای را آورده‌ایم. برای جواب دادن به هر سؤال، یکی از گزینه‌ها را علامت بزنید. با کلیک روی «مشاهده گزینه»، جواب درست سؤالات نشان داده می‌شود.
بعد از جواب دادن به سؤال‌ها، با کلیک روی «دریافت نتیجه آزمون» می‌توانید از تعداد امتیازهای خود در این تمرین مطلع شوید.
۱- فعل «يَهْدَآنِ» از کدام نوع است؟
۲- نوع همه فعل‌های زیر به‌درستی مشخص شده است، به‌جز…
وَسِعْتُمْ: مثال واوی
تَنَامِينَ: اجوف واوی
يَأْمُرْنَ: مهموز
أَحْمِلُ: مهموز
گزینه چهارم فعل سالم و از ریشه «حَمَلَ» است.
۳- نوع فعل‌های زیر را به‌ترتیب مشخص کنید.
«صَارَتْ، اُدْعِي، وَجَبْتُنَّ»
اجوف، ناقص، مثال
سالم، اجوف، ناقص
مهموز، مضاعف، اجوف
ناقص، سالم، مضاعف
۴- کدام گزینه در مورد جمله زیر درست است؟
«هَلْ تُحیِبّینَ مِهْنَتَکِ؟»
در این جمله از فعل سالم استفاده شده است.
«تُحیِبّینَ» فعل صحیح و مضاعف است.
«تُحیِبّینَ» در صیغه مفرد مؤنث غائب صرف شده است.
در این جمله، فعل مثال واوی به کار رفته است.
۵- نوع فعل‌های جمله زیر را مشخص کنید.
«اَلطِّفْلُ أَکَلَ الطَّعامَ و نامَ قَلیلاً.»
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶- تعریف زیر مربوط به کدام نوع فعل است؟
«اولین حرف آن یکی از حروف علّه است.»
۷- در کدام صیغه، حرف علّه فعل «باعَ» حذف می‌شود؟
مفرد مذکر مخاطب مضارع
جمع مؤنث غائب ماضی
جمع مذکر مخاطب امر
مثنی مذکر مخاطب مضارع
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸- صیغه همه فعل‌ها درست است، به‌جز…
خَابُوا: جمع مذکر غائب ماضی
يَخِبْنَ: جمع مؤنث غايب مضارع
خِبْ: مفرد مذکر مخاطب امر
خِيبَا: مثنی مذکر غائب ماضی
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹- کدام گزینه فعل «مضاعف» است؟
۱۰- کدام گزینه دارای اعلال به قلب است؟
خلاصه نکته های فعل صحیح و معتل در عربی
در این مطلب از مجله فرادرس آموختید که فعل صحیح و معتل در عربی به چند دسته تقسیم می‌شوند. در تصویر زیر، خلاصه‌ای از این نکته‌ها را آورده‌ایم.
source