به قیدی که حالت و چگونگی فاعل یا مفعول جمله را در زمان وقوع فعل نشان میدهد، «قید حالت» گفته می‌شود. به‌عنوان مثال، در جمله «سمانه پرسان‌پرسان خود را به شرکت رساند.» کلمه «پرسان‌پرسان» حالت و چگونگی فاعل (سمانه) را در زمان وقوع فعل (رساند) نشان میدهد. بنابراین، نوعی قید حالت به شمار می‌آید. اگر با بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس همراه باشید، نه‌تنها با کاربرد و انواع قید حالت در فارسی بیشتر آشنا می‌شوید، بلکه مثال‌هایی از آن را در زبان فارسی بررسی می‌کنید. در نهایت، با جواب دادن به تمرین‌های بخش پایانی، می‌توانید میزان یادگیری خود را ارزیابی کنید.
قید حالت در فارسی
«قید حالت» نوعی قید است که چگونگی و حالت فاعل و مفعول جمله را نشان میدهد. با وجود این قید در جمله متوجه می‌شویم که فاعل یا مفعول در حین رخ دادن فعل، چه حالتی داشته است. می‌دانیم که به‌طور کلی، قیدهای فارسی را می‌توان از جمله حذف کرد، بدون اینکه ساختار دستوری جمله دچار مشکل شود. قیدهای حالت نیز از این قاعده مستثنی نیستند و می‌توان آن‌ها را مانند سایر قیدهای زبان فارسی از جمله حذف کرد.
برای اینکه تعریف و کاربرد قید حالت در فارسی را بهتر درک کنید، مثالی را با هم بررسی می‌کنیم. در مثال زیر، کلمه «بال‌بال‌زنان» حالت فاعل (پروانه) را در زمان وقوع فعل (نشست) نشان میدهد. به همین علت، قید حالت آن محسوب می‌شود. این کلمه را می‌توان از جمله حذف کرد، بدون اینکه ساختار جمله دچار مشکل شود.
پروانه بال‌بال‌زنان روی گل نشست.
نکته: برخی از صفت‌های خاص انسان‌ها می‌توانند به‌عنوان قید حالت نیز به کار بروند. به‌طور مثال می‌توان به «شاد، ناشاد، خندان، گریان و…» اشاره کرد.
برای آشنایی بیشتر با قیدهای فارسی و کاربرد آن‌ها می‌توانید از فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس کمک بگیرید. لینک دسترسی به این ویدئوی آموزشی را در ادامه آورده‌ایم.
انواع قید حالت
قیدهای حالت رایچ در زبان فارسی را براساس ساختار آن‌ها می‌توان به چهار دسته زیر تقسیم کرد. انواع قید حالت را در جدول زیر معرفی کرده‌ایم و برای هرکدام مثال‌هایی را نیز آورده‌ایم.
| انواع قید حالت در فارسی | ساختار | مثال |
| ساده | از یک جزء معنادار تشکیل می‌شود. | خوب، بد |
| مشتق | از یک جزء معنادار و یک یا چند وند تشکیل می‌شود. | خندان، لرزان |
| مرکب | از دو یا چند جزء معنادار تشکیل می‌شود. | خواب‌آلود، خوشحال |
| مشتق‌مرکب | از دو یا چند جزء معنادار و یک یا چند وند تشکیل می‌شود. | فریادزنان، وحشت‌زده |
انواع کلمه‌های ساده، مشتق، مرکب و مشتق‌مرکب، همچنین ساختار آن‌ها را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه دهم فرادرس بیاموزید.
روش تشخیص قید حالت
در زبان فارسی، قیدهای گوناگونی به کار می‌روند که هرکدم نقش و وظیفه به‌خصوصی دارند. البته همگی آن‌ها یک وجه مشترک دارند که «امکان حذف» آن‌ها است. برای اینکه بتوانید قید حالت را علی‌رغم شباهت‌هایی که با سایر قیدها دارد، به‌آسانی تشخیص بدهید، لازم است به این نکته توجه داشته باشید: قید حالت، توضیح بیشتری را در مورد چگونگی فاعل یا مفعول جمله بیان می‌کند. با دقت به این نکته، برای پیدا کردن قید حالت باید از مراحل زیر پیروی کنید:
- فاعل و انجام‌دهنده فعل را در جمله پیدا کنید.
- اگر فعل جمله متعدی است، مفعول جمله را نیز مشخص کنید.
- کلمه‌ای را پیدا کنید که توضیح بیشتری را در مورد حالت «فاعل» یا «مفعول» جمله بیان کند.
برای اینکه کاربرد مراحل بالا را به‌صورت عملی یاد بگیرید، به مثال زیر توجه کنید.
دانش‌آموز شادی‌کنان به خانه رفت.
در مثال بالا، کلمه «دانش‌آموز» نقش فاعل را به عهده دارد. در این جمله، از فعل «لازم» استفاده شده است. بنابراین، مفعولی در جمله حضور ندارد. با دقت به این مثال متوجه می‌شویم که کلمه «شادی‌کنان» توضیح بیشتری را در مورد فاعل بیان می‌کند. یعنی حالت آن را در زمان رفتن به خانه نشان میدهد. به همین علت، «شادی‌کنان» قید حالت جمله محسوب می‌شود.
یادگیری انواع نقش های دستوری با آموزش های فرادرس
در زبان فارسی، نقشهای دستوری متنوعی اعم از «فاعل»، «مفعول»، «قید» و… به کار می‌رود. به‌کارگیری هرکدام از این نقشهای دستوری قواعد خاص خود را دارد. در این مطلب، صرفاً قواعد یکی از انواع قیدها را بررسی کردیم. برای یادگیری سایر نقشهای دستوری همچنان راه زیادی در پیش دارید. البته اگر به فیلم‌های آموزشی فهرست زیر در فرادرس مراجعه کنید، مسیر یادگیری این مبحث، هم کوتاه‌تر و هم شیرین‌تر خواهد شد.
دستور زبان و ادبیات فارسی حوزه گسترده‌ای است که بخش‌هایی از آن در کتاب‌های درسی مقاطع مختلف تدریس شده است. اگر می‌خواهید نکته‌های کتاب‌های درسی را بهتر یاد بگیرید یا حتی قصد دارید از کتاب‌های درسی هم فراتر بروید، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه فیلم آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.
مثال قید حالت در فارسی
با خواندن بخش‌های قبلی، کاربرد قید حالت و ساختار آن را یاد گرفتید. اکنون وقت آن رسیده است که با دقت به مثال‌های زیر، روش تشخیص این نوع از قیدها را نیز به‌خوبی بیاموزید.
مثال اول
در مثال زیر، «لبخندزنان» نقش قید حالت را به عهده دارد. این قید، حالت و چگونگی «کودک» را در زمان وقوع فعل نشان میدهد.
کودک لبخندزنان مادرش را در آغوش گرفت.
مثال دوم
در جمله زیر، کلمه «دلیرانه» برای نشان دادن حالت و چگونگی «آرش کمانگیر» در زمان وقوع فعل آمده است. بنابراین، نوعی قید حالت به شمار می‌آید.
آرش کمانگیر دلیرانه کمان را به دست گرفت.
مثال سوم قید حالت در فارسی
در این جمله، حالت «حامد» در زمان وقوع فعل با استفاده از کلمه «سوت‌زنان» نشان داده شده است. بنابراین، این کلمه قید حالت جمله زیر به شمار می‌آید.
حامد سوت‌زنان راهی مدرسه شد.
گاهی ممکن است قیدهای حالت را با صفت‌های بیانی اشتباه بگیریم. به‌طور مثال، مخاطبی که با تفاوت قیدها و صفت‌ها آشنا نباشد، ممکن است «سوت‌زنان» را در مثال بالا، نوعی صفت در نظر بگیرید. برای اینکه بتوانید صفت‌ها و قیدها را از یکدیگر تشخیص بدهید، پیشنهاد می‌کنیم به فیلم آموزش فارسی پایه هشتم فرادرس مراجعه کنید. در این آموزش ویدئویی، صفت‌ها و قواعد به‌کارگیری آن‌ها آموزش داده شده است.
مثال چهارم
قید حالت مثال زیر کلمه «شادی‌کنان» است. این کلمه حالت و چگونگی «مردم» را در حین وقوع فعل نشان میدهد.
مردم شادی‌کنان از ورزشکاران ملی‌پوش استقبال کردند.
مثال پنجم
در این مثال، حالت «مربی» در زمان وقوع فعل با استفاده از کلمه «ایستاده» نشان داده شده است. «ایستاده» قید حالت جمله زیر محسوب می‌شود.
مربی ایستاده، بر فعالیت بازیکنان نظارت می‌کرد.
در مثال بالا، علاوه‌بر قید «ایستاده» از کلمه‌های دیگری نیز استفاده شده است که هرکدام نقش دستوری به‌خصوصی دارند. به‌طور مثال، «مربی» فاعل جمله است و «بازیکنان» به‌عنوان مضاف‌الیه آمده است. چنانچه بخواهید قید را از سایر نقشهای دستوری تشخیص بدهید باید انواع دیگر نقشهای دستوری را بشناسید. این مبحث در مطلب «نقشهای دستوری» از مجله فرادرس، به‌طور مفصل و با مثال و تمرین آموزش داده شده است.
مثال ششم قید حالت در فارسی
در این جمله از کلمه «وحشت‌زده» به‌عنوان قید حالت استفاده شده است. این کلمه حالت «او» را در زمان وقوع فعل نشان میدهد.
او وحشت‌زده و با چهره‌ای مضطرب به دوستش خیره شد.
مثال هفتم
در این مثال، کلمه «دست‌به‌عصا» برای نشان دادن حالت «مادربزرگ» در زمان وقوع فعل به کار رفته است. به همین علت، قید حالت جمله زیر به شمار می‌آید.
مادربزرگ دست‌به‌عصا از مهمانانش پذیرایی کرد.
مثال هشتم
در مثال زیر برای نشان دادن حالت «شاگردان» در زمان وقوع فعل از کلمه «دست‌به‌سینه» استفاده شده است. این کلمه به‌عنوان قید حالت آمده است.
شاگردان دست‌به‌سینه نشسته بودند و به سخنان معلم گوش می‌کردند.
مثال نهم قید حالت در فارسی
نقش کلمه «چمدان به‌دست» در مثال زیر این است که حالت «مسافر» را در زمان وقوع فعل نشان بدهد. به همین علت، قید حالت جمله زیر محسوب می‌شود.
مسافر چمدان به‌دست به سمت قطار رفت.
مثال دهم
در مثال زیر، کاربرد کلمه «خندان» را به‌عنوان قید حالت مشاهده می‌کنید. این کلمه برای نشان دادن حالت و چگونگی «پدر» آمده است.
پدر خندان به خانه رسید.
خلاصه ای از انواع قید در فارسی
گفتیم که انواع قیدهای فارسی تنوع زیادی دارند و با اهداف گوناگونی به کار می‌روند. برای اینکه بتوانید قید حالت را از قیدهای دیگر تشخیص بدهید و تفاوت آن‌ها را درک کنید، لازم است تا حدودی با انواع دیگر قیدها نیز آشنا باشید. در فهرست زیر، قیدهای رایج فارسی را معرفی کرده‌ایم و مثالی را برای هرکدام آورده‌ایم.
- قید زمان: مثال «روزهای بعد، خبرهای تازه‌ای به گوش خواهد رسید.»
- قید مکان: مثال «اینجا منتظر بمانید.»
- قید مقدار (کمیت): مثال «این‌قدر با رفتارهای خود دیگران را نرنجانید.»
- قید کیفیت (چگونگی): مثال «دانش‌آموز خوب می‌نویسد.»
- قید آرزو (تمنّا): مثال «کاش یکی از همین روزها به خواسته خود برسید.»
- قید تأسف: مثال «افسوس که جوانی هرگز برنمی‌گردد.»
- قید تعجّب: مثال «وَه که جدا نمی‌شود نقش تو از خیال من!» (سعدی)
- قید قصد: مثال «گاهی از روی تفنن ساز می‌زنم.»
- قید تدریج: مثال «روز به روز حال بیمار بهتر می‌شود.»
- قید تکرار: مثال «دوباره صداهای عجیبی از خانه متروکه شنیده شد.»
- قید تفسیر: مثال «پنجشنبه‌ها و جمعه‌ها همدیگر را می‌بینیم. به عبارت دیگر، دو روز در هفته یکدیگر را ملاقات می‌کنیم.»
- قید ترتیب: مثال «دانش‌آموزان یکی‌یکی از صف خارج شدند.»
- قید پرسش: مثال «چطور این همه راه را با پای پیاده رفتی؟»
- قید استثنا: مثال «هر روز برای درس خواندن به کتابخانه می‌رفتم اما استثنائاً امروز نرفتم.»
- قید نفی: مثال «به‌هیچ‌وجه در مورد زندگی خصوصی خود با دیگران صحبت نکنید.»
- قید تصدیق و تأکید: مثال «یقیناً هنوز کسی از تغییرات جدید مطلع نشده است.»
- قید تردید: مثال «احتمالاً تا حالا خبر به گوش همه رسیده است.»
- قید تشبیه: مثال «مثل حیوان درنده‌ای به جان کودک افتاد.»
- قید علت: مثال «دستور زبان فارسی اهمیت بسیاری دارد. از این رو، باید برای یادگیری آن تلاش کنید.»
- قید انحصار: مثال «رسیدن به رستگاری فقط از مسیر نیکی و نیک‌خواهی میسر است.»
- قید تبرّی و ادب: مثال «مراقب باشید که خدا نکرده در دام دوستان ناباب گرفتار نشوید.»
- قید اختصار: مثال «خلاصه، این بود ماجرای ما.»
البته تقسیم‌بندی بالا از لحاظ معنایی است. قیدها را از نظر ساختار یا نشانه‌هایشان نیز می‌توان در دسته‌بندی‌های مختلفی قرار داد.
قید حالت و قید کیفیت
در بخش‌های قبلی این مطلب، با قید حالت در فارسی و روش تشخیص آن آشنا شدید. در بخش بالا نیز به کاربرد «قید کیفیت» پی بردید. هر دو قید حالت و چگونگی را نشان می‌دهند. با این تفاوت که قید حالت، چگونگی فاعل و مفعول را مشخص می‌کند اما قید کیفیت چگونگی انجام فعل را نشان میدهد. با این حال، برخی از قیدهای حالت، علاوه‌بر نشان دادن حالت فاعل و مفعول، چگونگی انجام شدن فعل جمله را نیز نشان می‌دهند. به همین علت، هم قید حالت و هم قید کیفیت هستند.
در کادر زیر، مثالی از این نوع قیدها را مشاهده می‌کنید. در این جمله، «پیاده» هم حالت «لیلا» را در زمان وقوع فعل نشان میدهد و هم حالت فعل «رفتن» را مشخص می‌کند. به همین خاطر، هم نوعی قید حالت است و هم در دسته قیدهای کیفیت قرار می‌گیرد.
لیلا پیاده به خانه برگشت.
تمرین قید حالت در عربی
با حل کردن تمرین‌های این بخش می‌توانید هم روش تشخیص قید حالت را مرور کنید و هم نمونه‌هایی بیشتری از این نوع قید را یاد بگیرید. این تمرین‌ها به دو صورت «کوتاه‌پاسخ» و «چهارگزینهای» ارائه می‌شوند. نحوه پاسخ دادن به آن‌ها را در ادامه توضیح می‌دهیم.
تمرین قید حالت در فارسی بخش اول
قید حالت را در جمله‌های زیر مشخص کنید.
۱- دخترک پریشان‌حال به پنجره خیره شده بود.
۲- حاضران کف‌زنان استاد را تشویق می‌کردند.
۳- به همراه یکدیگر قدم‌زنان مسیر دانشگاه را پیمودیم.
۴- رهگذر افتان و خیزان از خیابان می‌گذشت.
۵- فرهاد را دیروز اندوهناک دیدم.
۶- او مضطرب به هر طرف نگاه می‌کرد.
۷- من سواره آمده بودم اما او پیاده آمده بود.
۸- غمگین نگاهشان را به یکدیگر دوخته بودند.
۹- شجاعانه در برابر ناملایمات زندگی ایستادی.
۱۰- کودک گریه‌کنان به آغوش مادرش پناه برد.
تمرین قید حالت در فارسی بخش دوم
تمرین‌های این بخش به‌صورت چهارگزینهای طراحی شده‌‌اند. برای جواب دادن به آن‌ها باید یکی از گزینه‌ها را علامت بزنید. بعد از جواب دادن به هر سؤال، با کلیک روی گزینه «مشاهده گزینه صحیح» می‌توانید جواب درست آن را مشاهده کنید. بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را مشاهده خواهید کرد. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این تمرین نشان داده می‌شود.
۱- در جمله زیر، کدام کلمه نقش قید حالت را به عهده دارد؟
«پسرک فریادزنان همسایه‌های دور و نزدیک را بیدار کرد.»
۲- در کدام گزینه از قید حالت استفاده شده است؟
دیروز صبح به مدرسه رفتم.
در مسیر مدرسه، خوشحال بودم.
شادمان راهی مدرسه شدم.
در مدرسه، دو‌به‌دو وارد کلاس‌ها شدیم.
در گزینه سوم، «شادمان» نوعی قید حالت است.
۳- نوع قید حالت در جمله زیر چیست؟
«هواداران تیم سوت‌زنان بازیکنان را تشویق می‌کردند.»
«سوت‌زنان» قید حالت مشتق‌مرکب این جمله است.
۴- کدام گزینه در مورد قید حالت در فارسی نادرست است؟
توضیح بیشتری را در مورد فاعل و مفعول جمله بیان می‌کند.
از نظر ساختار و اجزاء تشکیل‌دهنده به چهار دسته تقسیم می‌شود.
برخی از صفت‌ها می‌توانند نقش قید حالت را به عهده داشته باشند.
حالت و چگونگی فاعل، مفعول و فعل را نشان میدهد.
قید حالت برای نشان دادن چگونگی «فاعل» و «مفعول» می‌آید. قید کیفیت است که برای نشان دادن حالت فعل جمله به کار می‌رود.
۵- کدام گزینه در مورد جمله زیر درست است؟
«پدر و مادر لبخندزنان از مهمانان پذیرایی کردند.»
در این جمله از قید مقدار استفاده شده است.
«لبخندزنان» حالت «پدر و مادر» را در زمان وقوع فعل نشان میدهد.
در این جمله، حالت «مهمانان» در زمان وقوع فعل نشان داده شده است.
در این جمله از قید تدریج استفاده شده است.
۶- قید حالت را در جمله زیر نشان دهید.
«دانش‌آموز در کلاس درس، سربه‌زیر نشسته بود.»
۷- «دوباره» در جمله زیر چه نقشی دارد؟
«آیا پرستوها دوباره برمی‌گردند؟»
۸- قید مشخص شده در جمله زیر از چه نوع است؟
«چگونه خود را به جلسه برسانم؟»
۹- نوع قید جمله زیر چیست؟
«مهمانان یکی‌یکی وارد شدند.»
۱۰- در جمله زیر از کدام نوع قید استفاده شده است؟
«کاشکی خبر می‌دادید که می‌آیید.»
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
چکیده ای از نکته های قید حالت در فارسی
قید حالت یکی از انواع رایج قید در زبان فارسی است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم که کاربرد این قید چیست، چه ساختاری دارد و چگونه می‌توان آن را تشخیص داد. در ادامه، خلاصه‌ای نکته‌های این قید را نشان داده‌ایم:
- تعریف قید حالت: حالت فاعل یا مفعول را در زمان وقوع فعل نشان میدهد.
- کاربرد قید حالت: بیان توضیح بیشتر در مورد چگونگی فاعل و مفعول در جمله.
- انواع قید حالت: ساده، مشتق، مرکب، مشتق‌مرکب.
قید حالت در جمله به خواننده یا شنونده کمک می‌کند تصویر دقیق‌تری از موقعیت یا رفتار افراد در جمله پیدا کند. بنابراین با یادگیری این قیدها می‌توان حس فضا و حالت جمله را به شکلی هنرمندانه‌تر و گویا‌تر بیان کرد.
source