1

در حالی که دمای کره زمین در حال افزایش است، چالش‌های ناشی از تغییرات اقلیمی به همه ابعاد زندگی، از جمله بیمارستان‌ها و سیستم‌های درمانی نفوذ می‌کنند. یکی از سیستم‌هایی که تحت فشار فزاینده قرار گرفته، تأمین جهانی خون است. دهه‌هاست که خدمات سلامت بر یک شبکه پایدار از اهداکنندگان داوطلب، آزمایش‌های دقیق، ذخیره‌سازی حساس به دما و حمل‌ونقل به‌موقع تکیه کرده‌اند.

اما با افزایش رخدادهای آب‌وهوایی شدید، تغییر الگوهای بیماری‌ها و تأثیرات چندگانه بر سلامت عمومی، پژوهشگران هشدار می‌دهند که ایمنی و در دسترس بودن خون دیگر قابل تضمین نیست.

یک مطالعه جدید منتشرشده در نشریه The Lancet Planetary Health جامع‌ترین تحلیل تاکنون را در این زمینه ارائه کرده است. این پژوهش توسط کارشناسان دانشگاه سان‌شاین کوست و سازمان Lifeblood صلیب سرخ استرالیا انجام شده و راه‌های گوناگون اختلالات اقلیمی در زنجیره تأمین خون – از سلامت اهداکنندگان تا لجستیک، ذخیره‌سازی و توزیع – را بررسی می‌کند.

تغییرات اقلیمی و زنجیره تأمین خون

فرآیند پیچیده تأمین خون

سیستم تأمین خون از مراحلی هماهنگ و وابسته به زیرساخت، انرژی مطمئن و نیروی انسانی تشکیل شده است:

• شناسایی اهداکنندگان واجد شرایط
• جمع‌آوری خون
• انتقال به مراکز پردازش
• غربالگری بیماری‌ها
• توزیع به کلینیک‌ها و بیمارستان‌ها

تغییرات اقلیمی همه این مراحل را تهدید می‌کنند.

دکتر الوینا وینه، پژوهشگر Lifeblood، هشدار می‌دهد: «دمای بالاتر و بلایای طبیعی مانند موج‌های گرما، سیلاب، سیکلون و آتش‌سوزی جنگل‌ها، نه‌تنها جابه‌جایی مردم را محدود می‌کنند، بلکه ذخیره‌سازی، ایمنی و انتقال خون را نیز مختل می‌سازند که عمر محدودی دارد.»

در یک نمونه اخیر، وقوع طوفان استوایی آلفرد در استرالیا، به‌شدت ذخایر ملی خون را کاهش داد.

بیماری‌های جدید، تهدیدهای قدیمی

یکی از تهدیدهای نگران‌کننده، افزایش بیماری‌های عفونی منتقل‌شونده از طریق خون است. با جابجایی مناطق آب‌وهوایی، بیماری‌های ناشی از پشه مانند دنگی، مالاریا و ویروس نیل غربی به مناطق جدید سرایت می‌کنند.

پیامدهای چندجانبه شیوع بیماری‌های نوظهور

• افزایش نیاز به انتقال خون
• حذف بسیاری از اهداکنندگان از چرخه تأمین

دکتر هلن فدی، نویسنده اصلی مقاله می‌گوید: «مطالعات بسیاری به اثرات کلی تغییرات اقلیمی بر سلامت پرداخته‌اند، اما هدف ما پر کردن شکاف‌های دانشی درباره ریسک‌هایی بود که کل چرخه خون را تهدید می‌کنند.»

او اضافه می‌کند: «پیش‌بینی‌ها حاکی از افزایش دما و بارندگی در مناطقی مثل استرالیاست، که می‌تواند شیوع بیماری‌هایی چون تب دنگی، ویروس نیل غربی و مالاریا را افزایش دهد و باعث گسترش آن‌ها به مناطق جدید شود.»

علاوه بر این، بالا آمدن سطح دریا می‌تواند منجر به مهاجرت‌های گسترده شود که یافتن گروه‌های خونی مناسب را دشوار می‌سازد. راه‌حل، جذب اهداکنندگان بیشتر از گروه‌های قومی متنوع است.

تهدیدهای نامحسوس‌تر برای اهدای خون

مشکلات بهداشتی ناشی از گرما

گرمای شدید می‌تواند بر فشار خون و سطح آب بدن تأثیر بگذارد، در نتیجه تعداد اهداکنندگان واجد شرایط را کاهش دهد.

تأثیرات روانی و اجتماعی

• اضطراب اقلیمی و تروما پس از بلایای طبیعی
• کاهش مراجعه به مراکز اهدا و خدمات پزشکی
• ایجاد «بیابان‌های خونی» در مناطق تخلیه‌شده

تغییرات تغذیه‌ای

با افزایش رژیم‌های غذایی گیاهی، سطح آهن در بدن ممکن است کاهش یابد. سطح پایین فریتین از شرایط عدم صلاحیت برای اهدای خون است و می‌تواند بر دفعات اهدای خون نیز تأثیر بگذارد.

اختلالات اقلیمی و فرآیندهای آزمایش خون

خون پس از جمع‌آوری باید در دمای خاصی نگهداری، پردازش و منتقل شود. همه این مراحل به برق، یخچال، جاده‌های قابل‌اعتماد یا حمل‌ونقل هوایی وابسته‌اند.

خطرات در مواقع اضطراری

• قطع برق در آزمایشگاه‌ها
• خرابی تجهیزات حساس به دما
• عدم رعایت بازه‌های زمانی آزمایش‌های حیاتی

برای مثال، نمونه‌های آزمایش اسید نوکلئیک باید در دمای ۲ تا ۸ درجه نگهداری شده و ظرف ۲۴ تا ۴۸ ساعت پردازش شوند. هرگونه تأخیر ناشی از حوادث اقلیمی می‌تواند باعث از بین رفتن نمونه‌ها و اتلاف منابع شود.

تأثیر تغییرات اقلیمی بر نیروی انسانی

کارکنان سیستم خون‌رسانی – از داوطلبان تا تکنسین‌ها – در معرض خطرات گرما، بیماری و فرسودگی شغلی قرار دارند. در برخی مناطق، بیش از ۷۰٪ کارکنان سلامت را زنان تشکیل می‌دهند که همزمان نقش‌های مراقبتی خانوادگی را نیز برعهده دارند.

افزایش حجم کار و تنش ناشی از بحران‌های همزمان شخصی و حرفه‌ای، نگه‌داشت نیروی کار در شرایط اضطراری اقلیمی را به یکی از دشوارترین چالش‌ها تبدیل کرده است.

بحران‌های اقلیمی و افزایش تقاضا برای خون

نیاز به خون تنها محدود به زمان بلایای طبیعی نیست. بیماری‌های مزمن، جراحی‌ها، زایمان و درمان‌های سرطان همه نیازمند تأمین مداوم خون هستند.

افزایش بیماری‌ها در شرایط اقلیمی جدید

• بیماری‌های تنفسی ناشی از آتش‌سوزی جنگل‌ها و طوفان‌ها
• افزایش بیماری‌های قلبی در موج‌های گرما
• افزایش اختلالات روانی و آسیب‌های ناشی از خودزنی

در مناطق آسیب‌دیده، تقاضا برای خون ممکن است در حالی افزایش یابد که جاده‌ها مسدود شده و مراکز درمانی از کار افتاده‌اند.

راهکارهای نوین برای آینده

با وجود تهدیدهای جدی، راه‌حل‌هایی نیز در حال توسعه هستند:

• پهپادهای حمل خون: در رواندا برای ارسال به مناطق دورافتاده
• بانک خون سیار: امکان جمع‌آوری در محل بحران‌ها
• بازیافت خون بیمار در عمل جراحی (Cell salvage): کاهش وابستگی به اهداکنندگان

دکتر فدی تأکید می‌کند: «ما باید وابستگی به زنجیره‌های سنتی تأمین خون را کاهش دهیم و راهبردهایی انعطاف‌پذیر برای واکنش سریع به بحران‌های اقلیمی داشته باشیم.»

خدمات خون و برنامه‌ریزی برای چالش‌های اقلیمی

سیستم‌های سلامت باید آماده مواجهه با انواع مختلف اختلال باشند:

• رصد بیماری‌های منتقل‌شونده از طریق ناقلین
• آماده‌سازی برای سیلاب، آتش‌سوزی و قطع برق
• تدوین پروتکل‌های ذخیره‌سازی و آزمایش اضطراری

اطلاع‌رسانی عمومی نیز نقش کلیدی دارد. در شرایط بحرانی باید اطلاع‌رسانی دقیق درباره زمان و مکان اهدای خون انجام شود، حتی اگر مراکز دائمی تعطیل شده باشند.

همچنین همکاری‌های بین‌المللی می‌تواند نقش مهمی ایفا کند؛ کشورهایی که در گذشته منابع و فناوری‌های خون را با دیگران به اشتراک گذاشته‌اند، نمونه‌هایی از این مدل همکاری موفق هستند.

پژوهش، تاب‌آوری و عدالت

این مطالعه یک خلأ مهم پژوهشی را برجسته می‌کند. بیشتر مطالعات موجود فقط بر عفونت‌های قابل‌انتقال از طریق انتقال خون تمرکز دارند، در حالی که تهدیدات بسیار فراتر از آن است.

پژوهش‌های آینده باید به بررسی تعامل میان بلایای اقلیمی، مهاجرت، تغییرات تغذیه‌ای و سلامت روانی با سیستم‌های تأمین خون بپردازند.

اگر اقدام نشود، تغییرات اقلیمی می‌تواند خون را از یک منبع قابل‌اعتماد به یک منبع آسیب‌پذیر تبدیل کند. اما با ابزارهایی مانند سیستم‌های هشدار زودهنگام، پروتکل‌های انعطاف‌پذیر و مشارکت جامعه، این خط نجات حیاتی قابل حفاظت است.