لف به معنای پیچیدن و تا کردن است و نشر نیز معنای گستردن و باز کردن می‌دهد. آرایه لف و نشر نیز در جایی وجود دارد که شاعر در مصراعی از شعر، یک یا چند کلمه را می‌آورد و در مصراع یا بیت بعدی، در توضیح این کلمه یا کلمات، واژه‌های مرتبطی را می‌آورد. برای مثال در بیت «با آنکه جیب و جام من از مال و می تهی است / ما را فراغتیست که جمشید جم ندشت» از «فرخی یزدی»، بین واژه‌های «جیب و مال» و «جام و می» لف و نشر وجود دارد. به واژه‌های «جیب» و «جام»، لف و به واژه‌های «مال» و «می» نشر می‌گوییم و به همین دلیل نام این آرایه را لف و نشر گذاشته‌اند. در این مطلب از مجله فرادرس بررسی می‌کنیم آرایه لف و نشر چیست و مثال های مختلفی از آن را معرفی می‌کنیم. همچنین انواعآن یعنی لف و نشر مرتب و مشوش را با مثال توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای آوردهایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را افزایش دهید.
آرایه لف و نشر چیست؟
منظور از آرایه لف و نشر، این است که واژه یا واژه‌هایی در بخشی از مصراع یا بیت شعر وجود داشته باشند و در مصراع یا مصراع‌های بعدی، واژه‌ها یا عباراتی مرتبط با آن واژه یا واژه‌ها، آمده باشند. به واژه‌هایی که شاعر، توضیح یا عبارتی راجع به آن‌ها می‌آورد، لف و به واژه‌ها یا عباراتی که توضیحی برای لف هستند، نشر می‌گوییم. متناسب با نوع قرارگیری لف‌ها و نشرها در مصراع و بیت، آرایه لف و نشر به انواع مرتب و مشوش تقسیم می‌شود. در ادامه مطلب، انواع این آرایه را با مثال توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه لف و نشر فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
مثال برای لف و نشر
در این بخش، چند مثال شعری برای لف و نشر آوردهایم و این آرایه را در هر کدام از آن‌ها به‌طور جداگانه توضیح می‌دهیم.
مثال ۱
در کادر زیر، نمونه‌ای از لف و نشر در شعر حافظ را مشاهده می‌کنید. واژه «بنواز» به واژه «چنگ» و واژه «جام» به واژه «بگردان» مرتبط است. چنگ سازی است که آن را می‌نوازیم و جام (ظرف شراب) را می‌گردانند. بنابراین برای کشف آرایه لف و نشر باید ارتباط معنایی میان واژگان شعر را پیدا کنیم.
ای نور چشم مستان در عین انتظارم
چنگ حزین و جامی، بنواز یا بگردان
(حافظ)
| لف | نشر |
| چنگ | بنواز |
| جام | بگردان |
مثال ۲
در کادر زیر نیز نمونه‌ای از لف و نشر در شعر سعدی را آوردهایم. همانطور که در جدول زیر مشاهده می‌کنید، شاعر در این بیت، جای لف و نشرهای مختلف را نیز با هم عوض کرده است. یعنی در مصراع اول، ابتدا «شنوم» را آورده و سپس «بینم» درصورتی‌که در مصراع دوم، ابتدا «چشم» و بعد «چنگ» را آورده است.
چه تربیت شنوم یا چه مصلحت بینم
مرا که چشم به ساقی و گوش بر چنگ است
(سعدی)
| لف | نشر |
| شنوم | گوش |
| بینم | چشم |
نحوه تشخیص لف و نشر
بهترین راه برای تشخیص لف و نشر، توجه به معنای بیت و کشف ارتباط معنایی میان لف‌ها و نشرها است. یعنی اگر به معنای کلمات بیت دقت کنیم و وجود یا عدم وجود ارتباط میان آن‌ها را نیز بررسی کنیم، به‌راحتی می‌توانیم وجود آرایه لف و نشر را تشخیص دهیم. در این بخش به معرفی چندین نوع پرکاربرد از رابطه میان لف و نشر و همچنین تفاوت لف و نشر و تشبیه می‌پردازیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه لف و نشر و توانایی تشخیص آن، فیلم آموزش رایگان لف و نشر در فرادرس را تماشا کنید. لینک این اموزش را در کادر زیر آوردهایم.
رابطه میان لف و نشر
نوع رابطه میان هر لف با نشر یا نشرهای خود می‌تواند از نوع صفت و موصوف، فاعل و فعل، فعل و مفعول و… باشد. یعنی ممکن است نقش‌های دستوری نیز برای تشخیص آرایه لفونشر مفید باشند. در اینجا چند نمونه دیگر از آرایه لف و نشر را آوردهایم و نوع رابطه میان لف‌ها با نشرها را در آن‌ها بررسی کرده‌ایم.
مثال ۱
در مصراع دوم بیت زیر، چشم و نرگس داری ارتباط معنایی هستند و شاعر با استفاده از آن‌ها، آرایه لف و نشر را ساخته است. لف، چشم و نشر، نرگس است و رابطه میان این دو نیز از نوع فاعل و متمم است زیرا معنای مصراع دوم، این‌چنین است: «گویی که چشم تو به گل نرگس توجه دارد.» جدول زیر را مشاهده کنید.
بس که شوخ است و فریبنده و رعنا نرگس
گوییا چشم تو دارد نظری با نرگس
(ابن حسام خوسفی)
| لف و نقش دستوری آن | نشر و نقش دستوری آن |
| چشم | نرگس |
| فاعل | متمم |
مثال ۲
بیت زیر دارای آرایه لف و نشر است و نشرها، مسند لف با نقش دستوری نهاد هستند.
دو چشم و دو لب و دو عارض و دو زلفت هست
نشاط و اندُه و ناز و نیاز و سود و گزند
(قطران تبریزی)
| لف و نقش دستوری | نشر و نقش دستوری آن |
| دو چشم (نهاد جمله) | نشاط و اندُه، ناز و نیاز و سود و گزند (مسند جمله) |
| دو لب (نهاد همان جمله) | |
| دو عارض (نهاد همان جمله) | |
| و زلف (نهاد همان جمله) |
مثال ۳
در بیت زیر، آرایه لف و نشر وجود دارد اما لف و نشرهای آن دارای ارتباط دستوری نیستند و تنها ارتباط میان آن‌ها از نوع معنایی است. پس همیشه بین لف و نشر، یک ارتباط از نوع دستوری وجود ندارد و ممکن است بین این دو عنصر، فقط ارتباطی معنایی وجود داشته باشد.
نظر چگونه بدوزم که بهر دیدن دوست
ز خاک من همه نرگس دمد به جای گیاه
(رودکی)
| لف و نقش دستوری | نشر و نقش دستوری |
| نظر (مفعول جمله اول) | دیدن (قید جمله دوم) / نرگس (فاعل جمله سوم) |
تفاوت لف و نشر با آرایه تشبیه
تشبیه، آرایه‌ای است که در آن، چیزی را به چیزی دیگر تشبیه می‌کنیم. دو رکن مهم تشبیه، مشبه و مشبه‌به هستند و در تشبیه، مشبه را به مشبه‌به تشبیه می‌کنیم. دو رکن فرعی تشبیه نیز، وجه شبه (نقطه اشتراک میان مشبه و مشبه‌به) و ادات تشبیه (واژه‌های مانند، مثل، چون و…) هستند. آرایه ادبی تشبیه دارای انواع مختلفی است اما نکته مهم در اینجا این است که امکان اشتباه گرفتن تشبیه با یک لف و نشر وجود دارد.
برای اشتباه نگرفتن تشبیه با لف و نشر باید به این نکته توجه کنیم که اگر دو واژه مرتبط به هم به‌صورت ترکیب اضافی وجود داشتند یا ادات تشبیهی در شعر وجود داشت که آن‌ها را به هم مانند می‌کرد، نمی‌توانیم آرایه موجود در آن بیت یا مصراع را لف و نشر بدانیم. پس اگر در جایی به لف و نشر بودن یا تشبیه بودن یک آرایه شک کردیم، باید از تشبیه نبودن آن مطمئن شویم تا بتوانیم آن را لف و نشر محسوب کنیم. در ادامه این مبحث را با مثال و به‌صورت مصداقی بررسی می‌کنیم و توضیح می‌دهیم.
برای یادگیری آرایه تشبیه می‌توانید فیلم آموزش رایگان چگونگی تشخیص تشبیه و مشبه و مشبه‌به در فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
مثال ۱
در بیت زیر چهار تشبیه از نوع اضافه تشبیهی وجود دارد و هیچ آرایه لف و نشری وجود ندارد. جدول پایین‌تر را مشاهده کنید.
به حریر تن و دیبای رخت
به ترنجِ بر و سیب ذقتن
(خاقانی)
| تشبیه‌ها | توضیح |
| حریر تن | تشبیه تن به پارچه حریر |
| دیبای رخ | تشبیه رخ به پارچه دیبا |
| ترنج بر | تشبیه بدن به ترنج |
| سیب ذقن | تشبیه چانه به سیب |
مثال ۲
در مصراع دوم بیت زیر، شاعر دو تشبیه ساخته اما ممکن است آن‌ها را با آرایه لف و نشر اشتباه بگیریم. شاعر در این مصراع، قامت معشوق را به سرو و موهای او را به چوگان تشبیه کرده و نشانه این تشبیه، ادات تشبیه «چو» در این مصراع است.
از کف ترکی سیاه چشم پری‌روی
قامت چو سرو و زلفکانش چوگان
(رودکی)
| تشبیه‌ها | توضیح |
| قامت چو سرو | تشبیه قامت به درخت سرو |
| زلفکانش (چو) چوگان | تشبیه زلف به چوب چوگان |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه تشبیه و انواع آن را با مثال‌های متنوع توضیح داده‌ایم.
یادگیری آرایه های ادبی با فرادرس
تا اینجا به طور کامل دریافتیم که آرایه لف و نشر چیست و نمونه‌هایی از آن را نیز بررسی کردیم. لف و نشر یکی از آرایه‌های معنوی در ادبیات فارسی است یعنی از طریق بازی‌های معنایی که در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند، زیبایی هنری شعر را افزایش می‌دهد. معمولاً برای یادگیری آرایه‌های معنوی باید نمونه‌های زیادی از آن آرایه‌ها را در اشعار مختلف مشاهده و مطالعه کنیم تا ذهن ما با آن صنعت ادبی آشناتر شود و برای تشخیص آن، آمادگی بیشتری داشته باشد. علاوه بر لف و نشر، آرایه‌های معنایی بیشتر و همچنین، آرایه‌های لفظی زیادی در ادبیات فارسی وجود دارد که برای تشخیص آن‌ها از یکدیگر باید با همه آن‌ها آشنا باشیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آوردهایم که برای یادگیری انواع آرایه‌ها مناسب و کاربردی هستند.
همچنین برای یادگیری همه آرایه‌های ادبی فارسی و همه مباحث ادبیات، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.
انواع لف و نشر
حالا که یاد گرفتیم آرایه لف و نشر چیست و مثال های آن را توضیح دادیم، در این بخش انواع این آرایه را با مثال معرفی می‌کنیم. در فهرست زیر، انواع لف و نشر را آوردهایم.
- لف و نشر مرتب
- لف و نشر مشوش
- لف و نشر مرکب
در ادامه، همه موارد فهرست بالا را با مثال توضیح می‌دهیم و تفاوت لف و نشر مرتب و مشوش را یاد می‌گیریم.. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری انواع آرایه‌های ادبی، فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
آرایه لف و نشر مرتب
وقتی شاعر، نشرها را به همان ترتیبی بیاورد که لف‌ها را آورده بوده است، لف و نشر مرتب خواهیم داشت. به مثال زیر توجه کنید.
مثال
در کادر زیر نمونه‌ای از لف و نشر مرتب را آوردهایم. لف و نشر موجود در این بیت را مرتب می‌دانیم زیرا شاعر نشرها را به همان ترتیبی آورده که ابتدا لف‌ها را با همان ترتیب در شعر خود گذاشته بوده است. در مصراع اول ابتدا «سرخ» و سپس «زرد» وجود دارد و در مصراع دوم نیز، واژه «مس» که به دلیل رنگ خود با واژه «سرخ»، تناسب دارد، زودتر از واژه «زر» قرار دارد که با رنگ «زرد» متناسب است.
گویند روی سرخ تو سعدی، چه زرد کرد؟
اکسیر عشق بر مسم افتاد و زر شدم
(سعدی)
| لف | نشر |
| سرخ | مس |
| زرد | زر |
آرایه لف و نشر مشوش
وقتی شاعر نشرها را با ترتیبی متفاوت با ترتیب لف‌ها می‌آورد، آرایه لف و نشر مشوش خواهیم داشت. برای درک بهتر این نوع لف و نشر، مثال زیر را مشاهده کنید.
مثال
نمونه‌ای از آرایه لف و نشر مشوش را در کادر زیر آوردهایم و لف و نشرهای آن را نیز در جدول پایین‌تر مشخص کرده‌ایم. در مصراع اول، شاعر ابتدا فعل «ببینم» و سپس فعل «بشنوم» را آورده است درصورتی‌که در مصراع دوم، مطابق این ترتیب پیش نرفته و ابتدا «سمع (گوش)» را آورده است که با فعل دوم در مصراع قبلی ارتباط معنایی دارد و بعد از آن، «بصر (چشم)» را قرار داده که با «ببینم» در مصراع اول مرتبط است. به همین دلیل، لف و نشر این بیت را مشوش می‌نامیم.
تا رفتنش ببینم و گفتنش بشنوم
از پای تا به سر همه سمع و بصر شدم
(سعدی)
| لف | نشر |
| ببینم | بصر |
| بشنوم | سمع |
آرایه لف و نشر مرکب
لف و نشر مرکب در واقع دسته‌بندی جدایی از انواع آرایه لفونشر محسوب نمی‌شود اما در جایی که هم لف و نشر مرتب و هم لف و نشر مشوش وجود داشته باشد، لف و نشر مرکب یعنی ترکیب هر دو نوع را خواهیم داشت. مثال زیر را مشاهده کنید.
مثال
شاعر در دو بیت زیر، دو نشر اول را با ترتیب لف‌ها آورده است اما در مصراع دوم، نشرها را دقیقا برعکس ترتیب لف‌ها قرار داده است.
گر دهدت روزگار دست و زبان، زینهار
دست‌درازی مجو، چیره‌زبانی مکن
با هم عالم به لاف با همه کس از گزاف
هرچه ندانی مگوی، هرچه توانی مکن
(رضاقلی خان هدایت)
| لف | نشر |
| دست | دست‌درازی |
| مکن | |
| زبان | چیره‌زبانی |
| مگوی |
آرایه های همراه با لفونشر
به دلیل ویژگی آرایه لف و نشر، معمولاً همیشه با آرایه‌هایی مانند تناسب و تضاد همراه است. یعنی جایی که آرایه لف و نشر وجود دارد، معمولاً آرایه‌های تناسب، مراعات نظیر و تضاد نیز وجود دارند. در این بخش، با بررسی نمونه‌های بیشتری از لف و نشر، ارتباط این آرایه با دیگر آرایه‌های معنایی را نیز توضیح می‌دهیم.
برای یادگیری آرایه لف و نشر، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی پایه دوازدهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
همراهی آرایه تناسب با لف و نشر
ازآنجایی‌که در آرایه لف و نشر بین چند گروه واژه‌ای ارتباط برقرار می‌کنیم، معمولاً در جایی که این آرایه وجود دارد، آرایه تناسب یا تضاد نیز وجود دارند. منظور از آرایه ادبی تناسب این است که شاعر یا نویسنده در یک بیت یا عبارت، از واژه‌ها یا عباراتی استفاده کند که از نظر معنایی به هم مرتبط هستند. این ارتباط معنایی می‌تواند از نوع هم‌معنایی باشد یا از نوع قرارگیری در یک دسته‌بندی و… برای مثال، واژه‌های «نسترن» و «شقایق» می‌توانند آرایه تناسب را بسازند زیرا هر دو نوعی از «گل» هستند.
نکته مهم در اینجا برای تشخیص آرایه‌های یک شعر یا بیت است. زیرا وقتی این نکته را بدانیم که ممکن است آرایه تناسب نیز در کنار لف و نشر وجود داشته باشد، در هنگام شناسایی آرایه‌های هر بیت یا شعری، آسان‌تر و سریع‌تر عمل می‌کنیم. مثال‌های زیر را مشاهده کنید.
مثال
در کادر زیر یک بیت دارای لف و نشر را آوردهایم که در آن، آرایه تناسب نیز وجود دارد.
شمه‌ای از رخ و بالای بلندت گفتیم
آب با روی گل و سرو روان آوردیم
(خواجوی کرمانی)
آرایه لف و نشر این بیت را در جدول زیر مشخص کرده‌ایم.
| لف | نشر |
| رخ | گل |
| بالای بلندت | سرو روان |
در فهرست زیر نیز کلمه‌های دارای ارتباط معنایی در این بیت را آوردهایم که آرایه تناسب را ساخته‌اند.
- رخ و بالا
- گل و سرو
- بالا و بلند
- بلند و سرو
در ادامه، ارتباط لف و نشر با تضاد را توضیح می‌دهیم.
همراهی آرایه تضاد با لف و نشر
آرایه تضاد نیز مانند تناسب و لف و نشر، یک صنعت ادبی معنایی است. یعنی تضاد در جایی وجود دارد که شاعر یا نویسنده در جمله یا مصراع یا بیت شعری خود، از کلماتی استفاده کند که از نظر معنا در نقطه‌های مخالف هم قرار داشته باشند. برای مثال با کنار هم قرار دادن کلمات «سیاه» و «سفید» می‌توانیم آرایه تضاد را بسازیم. همانطور که امکان همراهی لف و نشر و تناسب وجود دارد، ممکن است در جایی که لف و نشر است، آرایه تضاد نیز وجود داشته باشد و دانستن این نکته، ما را برای تشخیص آرایه‌ها آماده‌تر می‌کند.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه لفونشر، تضاد و سایر آرایه‌های ادبی، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم همراه با حل سؤالات کنکور در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
مثال
در کادر زیر، در کنار آرایه لف و نشر، آرایه تضاد نیز وجود دارد.
درج کرده چو سایه و خورشید
در شب و روز، نام بیم و امید
(سنایی)
لف و نشرهای این بیت را در جدول زیر آوردهایم.
| لف | نشر |
| سایه | شب/ بیم |
| خورشید | روز / امید |
کلمه‌های سازنده آرایه تضاد این بیت را نیز در فهرست زیر مشخص کرده‌ایم.
- سایه و خورشید
- شب و روز
- بیم و امید
تا اینجا آرایه لف و نشر و انواع آن را شناختیم و آرایه‌های همراه با آن را نیز معرفی کردیم. در ادامه، یادگیری این آرایه را در دو سری سؤال تشریحی و چهارگزینه‌ای، بیشتر تمرین می‌کنیم.
تمرین
در این بخش، برای تثبیت یادگیری، آرایه لف و نشر را در چند نمونه بررسی می‌کنیم. پیش از کلیک بر گزینه «جواب»، سعی کنید پرسش را به‌خوبی بررسی کنید و جواب درست را پیدا کنید. بعد از آن با کلیک بر این گزینه و با دیدن پاسخ تشریحی، آن را با جواب خود مقایسه کنید.
۱. لف و نشرهای موجود در بیت زیر، کدام هستند و آیا تعداد لف‌ها با نشرها برابر است؟
ز خدمتش چو نشست این یک، آن دگر برخاست
دو بنده‌اند سیاه و سفید، لیل و نهار
(فیاض لاهیجی)
در فهرست زیر، لف و نشرهای موجود در این بیت را مشخص کرده‌ایم.
لف: این یک / نشر: سیاه و لیل
لف: آن دگر / نشر: سفید و نهار
بنابراین، تعداد لف‌ها با نشرها برابر نیست.
ز جنگ و صلح تو بیم و امید اختر و چرخ
ز مهر و کین تو سود و زیان آتش و آب
(وطواط)
در این بیت، سه آرایه لف و نشر وجود دارد که در فهرست زیر، همه آن‌ها را مشخص کرده‌ایم.
لف: جنگ / نشر: بیم (لف و نشر مرتب)
لف: صلح / نشر: امید (لف و نشر مرتب)
لف: مهر / نشر: سود (لف و نشر مرتب)
لف: کین / نشر: زیان (لف و نشر مرتب)
لف: سود / نشر: آب (لف و نشر مشوش)
لف: زیان / نشر: آتش (لف و نشر مشوش)
در مقام جنگ و صلح از قهر و لطف طبع تو
یافته آزار آذر، جسته ماه آب آب
(قطران تبریزی)
بله در مصراع اول این بیت، آرایه لف و نشر وجود دارد که با مطالعه فهرست زیر، آن را درک خواهید کرد.
لف: جنگ / نشر: قهر تو
لف: صلح / نشر: لطف تو
گر یک زمان به عارض و زلفش نظر کنی
گویی که با قمر، شب تاری مقامر است
(امیر معزی)
در فهرست زیر، لف و نشر این بیت را آوردهایم.
- لف: عارض / نشر: قمر
- لف: زلف / نشر: شب تار
به شکل مار و به رنگ زمرد است یقین
سیاه زلف و خط سبزت ای بت دلخواه
(ازرقی هروی)
در این بیت، آرایه لف و نشر وجود دارد و آن را در فهرست زیر توضیح داده‌ایم.
- لف: مار / سیاه زلف
- لف: زمرد / خط سبزت
نمونه سوال برای لف و نشر
حالا که یاد گرفتیم لف و نشر چیست و انواع آن مانند لف و نشر مرتب و مشوش را نیز با مثال توضیح دادیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین، که حاوی ده پرسش چهارگزینه‌ای است، باید گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید و سپس با کلیک بر گزینه «مشاهده گزینه صحیح»، جواب درست آن سؤال را مشاهده کنید. برای دسترسی به پاسخ‌های تشریحی برخی از پرسش‌ها نیز، انجام همین مراحل کافی است. بعد از درست پاسخ دادن به هرکدام از سؤال‌ها، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.
۱. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، آرایه لف و نشر وجود دارد؟
روزه یک سو شد و عید آمد و دل‌ها برخاست
می ز خم‌خانه به جوش آمد و می‌باید خواست
(حافظ)
منعم مکن از دیدن قد و رخ و چشمش
من انس به سرو و گل و بادام گرفتم
(شاطرعباس صبوحی)
دو کس گرد دیدند و آشوب و جنگ
پراکنده نعلین و پرّنده سنگ
(سعدی)
هنگام گل و باده و یاران سرمست
خوش باش دمی که زندگانی این است
(خیام)
لف و نشرهای موجود در گزینه دوم این سؤال را در فهرست زیر آوردهایم.
- لف و نشر اول: قد (لف) و سرو (نشر)
- لف و نشر دوم: رخ (لف) و گل (نشر)
- لف و نشر سوم: چشم (لف) و بادام (نشر)
۲. منظور از آرایه لف و نشر چیست؟
لف و نشر، آرایه‌ای لفظی است که شاعر برای ساخت آن باید به ازای هر واژه‌ای که در مصراع اول می‌آورد، یک واژه مرتبط به آن را در مصراع دوم بیاورد.
لف و نشر، آرایه‌ای معنایی است و شاعر یا نویسنده با ایجاد شبکه‌های معنایی گسترده بین بیت‌ها یا جمله‌های خود، آن را می‌سازند.
هرگاه شاعر، واژه یا واژه‌هایی را در یک مصراع از شعر بیاورد و در مصراع‌های قبلی یا بعدی نیز کلمه یا کلمه‌هایی مرتبط با آن‌ها را قرار بدهد، آرایه لف و نشر خواهیم داشت.
لف و نشر در جایی وجود دارد که شاعر در یک مصراع، واژه یا واژه‌هایی را بیاورد و در مصراع‌های قبل یا بعد از آن، واژه‌ها یا عبارت‌هایی متضاد با آن‌ها را قرار بدهد.
۳. در کدام گزینه، لف و نشرهای بیشتری نسبت به سایر گزینه‌ها وجود دارد؟
افروختن و سوختن و جامه دریدن
پروانه ز من، شمع ز من، گل ز من آموخت
(طالب آملی)
یار من باش که زیب فلک و زینت دهر
از مه روی تو و اشک چو پروین من است
(حافظ)
اکنون نه مرا کشتی از آن ابرو و مژگان
دیری است که من کشته آن تیر و کمانم
(فروغی بسطامی)
از دست دل سوخته و دیده خون‌بار
یک لحظه نبودیم جدا ز آتش و از آب
(خواجوی کرمانی)
لف و نشرهای موجود در همه گزینه‌های این سؤال را در فهرست زیر مشخص کرده‌ایم.
- گزینه اول: افروختن و شمع / سوختن و پروانه / جامه دریدن و گل
- گزینه دوم: زیب فلک و مه روی تو / زینت دهر و اشک چو پروین من
- گزینه سوم: ابرو و کمان / مژگان و تیر
- گزینه چهارم: دل سوخته و آتش / دیده خون‌بار و آب
۴. آرایه لف و نشر را در کدام‌یک از گزینه‌های زیر مشاهده می‌کنید؟
حافظ منشین بی می و معشوق زمانی
کایام گل و یاسمن و عید صیام است
(حافظ)
پیش از تو خامان دگر در جوش این دیگ جهان
بس برطپیدند و نشد درمان نبود الا رضا
(مولانا)
دهقان قضا بسی چو ما کشت و درود
غم خوردن بیهوده نمی‌دارد سود
پر کن قدح می به کفم در نه زود
تا بازخورم که بودنی‌ها همه بود
(خیام)
چنان با زاهد و می‌خواره می‌جوشم که بعد از من
ز خاک من یکی مسجد، یکی می‌خانه می‌سازد
(منسوب به عطار)
لف و نشرهای موجود در گزینه چهارم این سؤال را در فهرست زیر مشخص کرده‌ایم.
- زاهد (لف) و مسجد (نشر)
- می‌خواره (لف) و می‌خانه (نشر)
۵. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، آرایه لف و نشر مشوش وجود دارد؟
از لب تو بوالعجب‌تر پاسخت
کاین چنین تلخ است و بر شکّر گذشت
وای تو که‌ات خون من در گردن است
ورنه ما را نیک و بد در هم گذشت
(جمال‌الدین عبدالرزاق)
زان کوزه می که نیست در وی ضرری
پر کن قدحی بخور به من ده دگری
زان پیشتر ای صنم که در رهگذری
خاک من و تو کوزه کند، کوزه‌گری
(خیام)
با وجود رخ و بالای تو کوته‌نظریست
در گلستان شدن و سرو خرامان دیدن
گر بر این چاه زنخدانِ تو ره بردی خضر
بی‌نیاز آمدی از چشمه حیوان دیدن
(سعدی)
چون خون نخسپد خسروا چشمم کجا خسبد مها
کز چشم من دریای خون، جوشان شد از جور و جفا
گر لب فروبندم کنون، جانم به جوش آید درون
ور بر سرش آبی زنم، بر سر زند او جوش را
(مولانا)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. کدام گزینه درباره شعر زیر درست و کامل است؟
به زلف و عارض، ساج سیاه و عاج سپید
به روی و بالا، ماه تمام و سرو روان
به زلفش اندر تاب و به تابش اندر مشک
به جعدش اندر پیچ و به پیچش اندر بان
(فرخی سیستانی)
در بیت دوم این شعر، آرایه لف و نشر وجود دارد. نوع این آرایه نیز مرتب است زیرا شاعر، نشرها را با همان ترتیب لف‌ها در شعر آورده است.
شاعر در مصراع اول این شعر، آرایه لف و نشر مشوش ساخته است. لف‌ها و نشرهای این مصراع نیز این‌چنین هستند: «زلف و ساج سیاه / عارض و عاج سفید»
در این شعر، بین واژه‌های «زلف، تاب، مشک، جعد و پیچ» آرایه لف و نشر وجود دارد.
بیت اول این شعر دارای چندین آرایه لف و نشر از نوع مرتب است که ترتیب همه لف‌ها و نشرهای آن، این‌چنین است: «زلف و ساج سیاه / عارض و عاج سپید / روی و ماه تمام / بالا و سرو روان»
۷. در کدام گزینه، آرایه لف و نشر مرتب وجود دارد؟
چشم او جز به خواب نتوان دید
گرچه بی او خیال باشد خواب
لب و گفتار و زلف و عارض اوست
باده و شکّر و شب و مهتاب
(خواجوی کرمانی)
جام می و خون دل، هر یک به کسی دادند
در دایره قسمت، اوضاع چنین باشد
در کار گلاب و گل، حکم ازلی این بود
کاین شاهد بازاری، وان پرده‌نشین باشد
(حافظ)
ای جان جان، جان را بکش تا حضرت جانان ما
وین استخوان را هم بکش هدیه بر عنقای ما
رقصی کنید ای عارفان چرخی زنید ای منصفان
در دولت شاه جهان آن شاه جان‌افزای ما
(مولانا)
با زمانی دیگر انداز ای که پندم می‌دهی
کاین زمانم گوش بر چنگ است و دل در چنگ نیست
گر تو را کامی برآید دیر زود از وصل یار
بعد از آن نامت به رسوایی برآید، ننگ نیست
(سعدی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. کدام‌یک از گزینه‌های زیر، نادرست است؟
اگر شاعر به همان ترتیبی که لف‌ها را در شعر آورده است، نشرها را نیز با همان ترتیب بیاورد، آرایه لف و نشر مرتب ساخته است.
در بیت زیر، آرایه لف و نشر مشوش وجود دارد.
به لطف خال و خط از عارفان ربودی دل
لطیفه‌های عجب زیر دام و دانه توست
(حافظ)
آرایه لف و نشر معمولا با آرایه‌های دیگری همچون تناسب یا تضاد، همراه است.
هرگاه در یک بیت، آرایه‌ای مانند تناسب یا تضاد بیش از دو بار وجود داشته باشد، آرایه لف و نشر نیز حتماً در آن بیت وجود دارد.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹. کدام گزینه درباره آرایه‌های موجود در شعر زیر، کامل‌تر است؟
بهار صورت رویی که عارض و زلفش
ز لاله دارد رنگ و ز مشک دارد شم
ز مهرگان و سده، بس دلیل روی و دلم
پر آتشم دل و رخساره گشته زرد از غم
(عنصری)
در این شعر، فقط آرایه تناسب یا مراعات نظیر وجود دارد که بین این واژه‌ها برقرار است: «بهار و لاله»، «مهرگان و سده»، «روی و دل»، «دل و رخساره» و «آتش و زرد»
در این دو بیت، آرایه لف و نشر وجود دارد و این آرایه بین واژه‌های «عارض و مشک» و «زلف و لاله» برقرار است.
ترتیب درست لف و نشرهای موجود در این دو بیت، این‌چنین است: «عارض و لاله» و «زلف و مشک». علاوه بر این آرایه، بین این واژه‌ها نیز آرایه تناسب وجود دارد: «عارض و زلف»، «بهار و لاله»، «مهرگان و سده»، «روی و دل»، «آتش و زرد» و «دل و رخساره»
آرایه لف و نشر موجود در این دو بیت، بین واژه‌های «عارض و لاله»، «زلف و مشک»، «مهرگان و زرد» و «سده و آتش» برقرار است. همچنین میان این واژه‌ها، آرایه تناسب برقرار است: «عارض و زلف»، «صورت و روی»، «بهار و لاله»، «رنگ و شم (بو)»، «مهرگان و سده»، «روی و دل»، «دل و رخساره» و «آتش و زرد».
۱۰. لف و نشر موجود در بیت زیر را در کدام گزینه درست و کامل آوردهایم؟ علاوه بر لف و نشر، چه آرایه یا آرایه‌های دیگری در این شعر وجود دارد؟
از عفو و خشم تو دو نمونه است روز و شب
وز مهر و کین تو دو نمود است شهد و سم
(مسعود سعد سلمان)
عفو و خشم / روز و شب / آرایه تضاد
عفو و روز / خشم و شب / آرایه تناسب و تضاد
عفو و مهر / خشم و کین / روز و شهد / شب و سم / آرایه تضاد
عفو و روز / خشم و شب / مهر و شهد / کین و سم / آرایه‌های تضاد و تناسب
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جمع بندی لفونشر
در این مطلب از مجله فرادرس بررسی کردیم آرایه لف و نشر چیست و مثال های شعری مختلفی را برای این آرایه آوردیم. همچنین انواع لف و نشر یعنی لف و نشر مرتب، مشوش و مرکب را نیز با مثال توضیح دادیم. در پایان مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید و افزایش دهید. به‌طور خلاصه، لف و نشر یعنی آوردن واژه‌ای مرتبط با واژه پیش از خود در شعر، که آن را توضیح دهد. برای یادگیری درست این آرایه، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
source