هرگاه شاعر یا نویسنده، با استفاده از زبان ادبی و عناصر ادبیات مانند خیال و زبان، بخواهد خواننده را پند دهد یا موضوعی اجتماعی، اخلاقی و… را به او آموزش دهد، شعر یا نثر خود را در گونه ادبی تعلیمی سروده یا نوشته است. در این مطلب از مجله فرادرس، یاد می‌گیریم ادبیات تعلیمی چیست و چه ویژگی هایی دارد. همچنین چند نمونه از ادبیات تعلیمی را در فارسی بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای را طرح کردیم تا با استفاده از آنها میزان یادگیری خود را افزایش دهید.
ادبیات تعلیمی
ادبیات تعلیمی یا اندرزی نوع ادبی آثاری است که با هدف آموزش و تعلیم حکمت، اخلاق، مذهب یا هر نوع دانش دیگری نوشته می‌شوند. آثار ادبیات تعلیمی می‌توانند داستانی، نمایشی، منظوم، منثور، اخلاقی، اجتماعی و… باشند. برخی از بهترین آثار ادبی فارسی، تعلیمی هستند. برای مثال، «کلیله و دمنه» و «مثنوی معنوی» از شاهکارهای ادبیات تعلیمی فارسی محسوب می‌شوند. در ادامه مطلب، ویژگی های ادبیات تعلیمی و چند نمونه از آثار تعلیمی را مشاهده و بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نوع ادبی تعلیمی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
چند نمونه ادبیات تعلیمی
در این بخش ادبیات تعلیمی را با چند مثال توضیح می‌دهیم. در کادر زیر که یکی از حکایت‌های «گلستان» است، سعدی با بیان حکایتی درباره «حسن میمندی»، وزیر سلطان محمود غزنوی، خواننده را به رازداری و پخش نکردن سخن دیگران پند می‌دهد. او این کار را با زبانی ادبی انجام داده است. بنابراین این حکایت و دیگر حکایت‌های گلستان، جزء ادبیات تعلیمی هستند.
تنی چند از بندگان محمود گفتند حسن میمندی را که: سلطان امروز تو را چه گفت در فلان مصلحت؟ گفت: «بر شما هم پوشیده نباشد.» گفتند: «آنچه با تو گوید به امثال ما گفتن روا ندارد.» گفت: «به آعتمادِ آنکه داند که نگویم، پس چرا همی پرسید؟»
نه هر سخن که برآید، بگوید اهل شناخت
به سرّ شاه سر خویشتن نباید باخت
(سعدی)
نمونه ای از شعر ادبیات تعلیمی را نیز در کادر زیر آوردهایم. در ابیات زیر، مولانا از دهان یکی از شخصیت‌های داستان خود (مرغ) خواننده را به پند ندادن به انسان‌های احمق و جاهل اندرز می‌دهد. او نصیحت به جاهلی که نمی‌خواهد از جهل خارج شود را به کاشتن دانه گیاه در زمینی نابارور تشبیه می‌کند و با زبان ادبی خود این اثر تعلیمی را سروده است.
پند گفتن با جهول خوابناک
تخم افکندن بود در شوره‌خاک
چاک حمق و جهل نپذیرد رفو
تخم حکمت کم دهش ای پندگو
(مولانا)
معنای خاص و عام ادبیات تعلیمی یعنی چه؟
ادبیات تعلیمی دارای دو معنی خاص و عام است که هر دو آنها را در همین بخش توضیح می‌دهیم و برای هرکدام، مثال نیز می‌آوریم.
ادب تعلیمی در معنای خاص
اگر ادیبی، شعر یا نوشتاری ادبی را با هدف آموزش یک هنر، حرفه، مهارت و… بیافریند، ادبیات تعلیمی در معنای خاص آن را ساخته است. برای مثال، «نصاب‌الصبیان» از «ابونصر فراهی» نمونه‌ای از این نوع ادب تعلیمی است زیرا برای آموزش زبان عربی به کودکان (و البته قابل استفاده برای بزرگسالان) نوشته و سروده شده است. نمونه‌ای دیگر نیز، «دانشنامه میسری» است که «حکیم میسری» مباحثی آموزشی درباره پزشکی و درمان بیماری‌ها را در این کتاب به‌صورت منظوم (شعر) آورده است. در کادر زیر، بخشی از همین دانشنامه را آوردهایم.
گرین نقرس ز سردی، سرد باشد
مفاصل‌ها ز بلغم درد باشد
حبی ساز ز سورنجان و حنضل
ز یاره، شیطرج، پلپل و خردل
و ماهی‌زهره، جوی و حرمیان را
حبی کن زین همه مر مردمان را
(حکیم میسری)
او در این ابیات، با زبان ادبی و در قالب شعر، شیوه درمان بیماری‌ها را آموزش می‌دهد.
ادب تعلیمی در معنای عام
معنای عام ادبیات تعلیمی هر اثر ادبی که دارای موضوعاتی مانند حکمت، اخلاق، مذهب، اندرز و… است را در برمی‌گیرد. یعنی در معنای عام، نیازی نیست که هدف آن اثر ادبی، آموزش یک دانش و مهارت باشد بلکه هر اثری ادبی که در آن، نکته ای تربیتی وجود داشته باشد را جزء ادب تعلیمی قرار می‌دهیم. در عصر حاضر، مقصود ما از ادبیات تعلیمی، معمولاً معنای عام آن است. البته ادیبان فارسی در سرودن و نوشتن آثار ادبی تعلیمی از اندرزنامه‌های پیش از اسلام نیز تأثیر گرفته‌اند. در ادامه، نمونه‌هایی از این نوع اثر تعلیمی را آوردهایم.
چهار نمونه مهم از ادبیات تعلیمی
در این بخش، چهار نمونه از ادبیات تعلیمی را از از چهار اثر تعلیمی مهم فارسی آوردهایم. برای یادگیری درست ادبیات تعلیمی، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
اولین نمونه را در کادر زیر و از «بوستان» سعدی آوردهایم که یکی از مهم‌ترین آثار تعلیمی در زبان و ادبیات فارسی است. سعدی در این ابیات، مخاطب را به پرورش ذهن و فکر به جای تمرکز بر پرورش تن، پند می‌دهد.
مپرور تن ار مرد رای و هُشی
که او را چو می‌پروری، می‌کشی
خردمند مردم، هنرپرورند
که تن‌پروران از هنر لاغرند
کسی سیرت آدمی گوش کرد
که اول سگ نفس خاموش کرد
خور و خواب تنها، طریق دد است
بر این بودن، آیین نابخرد است
(سعدی)
در کادر زیر، بخشی از حکایت «سه ماهی» از «مثنوی معنوی» را آوردهایم. مولانا در این ابیات، مخاطبان خود را به لزوم مشورت در هر زمینه با فردی دارای تجربه در همان زمینه، اندرز می‌دهد.
چند صیادی سوی آن آبگیر
برگذشتند و بدیدند آن ضمیر
پس شتابیدند تا دام آوردند
ماهیان واقف شدند و هوشمند
آنک عاقل بود، عزم راه کرد
عزم راه مشکلِ ناخواه کرد
گفت با این‌ها ندارم مشورت
که یقین سستم کنند از مقدرت
مشورت را زنده‌ای باید نکو
که تو را زنده کند وان زنده کو
ای مسافر با مسافر رای زن
زانک پایت لنگ دارد رای‌زن
(مولانا)
در کادر زیر، بخش پایانی یکی از باب‌های «کلیله و دمنه» به نام «النابل و النبوة» را آوردهایم. نویسنده با بیان یک داستان و بیان این نتیجه‌گیری، مخاطب را به خردمندی، عاقبت‌اندیشی و رفتار خوب با دیگران، اندرز می‌دهد.
و خردمندان سزاوارند بدانچه این اشارت را در فهم آرند و این تجارت را مقتدای عقل و طبع گردانند و بنای کارهای دینی و دنیوی بر قضیت آن نهند و هرچه خود را و فرزندان خود را نپسندند در باب دیگران روا ندارند تا فواتح و خواتم کارهای ایشان به نام نیکو و ذکر باقی متحلی باشد و در دنیا و آخرت از تبعات بدکرداری مسلم ماند. والله یهدی من یشاء الی صراط مستقیم للذین احسنو الحسنی و زیادة.
(نصرااله منشی)
بخشی از باب نهم «قابوسنامه» با نام «اندر ترتیب پیری و جوانی» را در کادر زیر مشاهده می‌کنید. در این جملات نیز، گوینده مخاطبان را به احترام گذاشتن بر پیران (البته نه همه پیران) پند می‌دهد.
اگرچه جوان، خویشتن را داناترین همه‌کس شمرد، تو از جمع این‌چنین جوانان مباش و پیران را حرمت دار و سخن با پیران به گزاف مگوی که جواب پیران، مسألت باشد.
شنیدم که پیری بود صدساله، پشت‌گوژ و دوتا گشته و بر عصا تکیه کرده و می‌آمد. جوانی به تماخره وی را گفت: «ای شیخ! این کمانک بر چند خریدی؟ تا من نیز یکی بخرم.» پیر گفت: «گر عمر یابی و صبر کنی خود رایگان به تو بخشند.»
هرچند پیر زی و با هنری اما با پیرانِ ناپابرجای منشین که صحبت جوانان پابرجای به از صحبت پیران ناپابرجای…
(عنصر المعالی)
ادبیات تعلیمی چه ویژگی هایی دارد؟
حالا که یاد گرفتیم ادبیات تعلیمی چیست و چند نمونه از آن را بررسی کردیم، در این بخش ویژگی های این نوع ادبی را معرفی می‌کنیم تا در تشخیص آن از سایر انواع ادبی، مشکلی نداشته باشید. ویژگی های ادبیات تعلیمی را در فهرست زیر آوردهایم.
- ادبی بودن
- داشتن هدف تعلیمی و تربیتی
- استفاده از داستان و حکایت
در ادامه، همه این موارد را با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نوع ادبی تعلیمی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
ادبی بودن
برای آنکه اثری را در دسته ادبیات تعلیمی قرار بدهیم، باید دارای عناصر ادبی مانند خیال، عاطفه، زبان و… باشد. یعنی اگر نوشته‌ای دارای اهداف تعلیمی و آموزشی باشد اما هیچ‌کدام از مشخصات یک اثر ادبی را نداشته باشد، نمی‌توانیم آن را ادبیات تعلیمی محسوب کنیم. برای مثال، یک کتاب درسی دینی، متنی تعلیمی دارد زیرا هدف آن، تعلیم مذهب و امور دینی به دانش‌آموزان و تربیت مذهبی آنها است اما نمی‌توانیم آن را ادبیات تعلیمی محسوب کنیم زیرا در چنین متنی، نه خیال، نه عاطفه و نه زبان ادبی وجود دارد.
مثال
در حالیکه متنی مانند نثر زیر از «جامع الحکمتین»، درباره فانی بودن جسم و اصالت روح سخن می‌گوید و مذهبی و دینی است اما برخلاف کتاب‌های درسی، چون دارای عناصری مانند خیال و زبان ادبی و بلاغی است، آن را در دسته ادب تعلیمی قرار می‌دهیم.
پس درست کردیم که من مر نفس راست و جسد مر او را به منزلتِ خادمی و پیشکاری است و به منزلت اسپ است مر سوار را که آن اسپ ملک سوار باشد و به فرمان او بخوابد و به فرمان او برود و هر فعلی کز آن اسپ آید، نسبت آن بدان مرد باشد که سوار اوست؛ و جسد مر نفس را از بهر آن داده‌اند تا اندرو علم بیاموزند و طاعت کنند تا به راحت ابدی رسند و هرکه با این آلت‌ها الفغدن علم و به‌جای آوردن طاعت، از این عالم بی‌علم و بی‌طاعت بیرون شود همچنان که به اول آمده بودند.
(ناصرخسرو)
هدف تعلیمی و آموزشی
اثری که بخواهیم آن را تعلیمی بدانیم باید حاوی نکاتی تعلیمی، آموزشی و تربیتی باشد یعنی گوینده باید از تولید آن اثر چنین هدفی داشته باشد. البته دریافتن مقصود گوینده همیشه ممکن نیست اما این موضوع در خود اثر ادبی قابل مشاهده است. یعنی با خواندن چنین شعر یا نثری، بیشترین دریافت ما از آنها، پندی عرفانی، اخلاقی و… است. معمولاً نیز، شاعر یا نویسنده نکته تربیتی خود را در پایان شعر یا متن خود بیان می‌کند اما لزومی برای پند مستقیم و صریح وجود ندارد. یعنی ممکن است خود گوینده به‌صورت مستقیم پیامی تربیتی را بیان نکند اما از محتوای سخنان او به پند موجود در آن، پی می‌بریم.
مثال
در حکایت زیر، سعدی به‌طور مستقیم به مخاطب نمی‌گوید که باید به مادر خود احترام بگذارد اما با نحوه روایت داستان خود، پیام اخلاقی خود را به‌شیوه‌ای غیرمستقیم و زیبا به خوانندگان می‌رساند. طوری‌که هرکسی با مطالعه این روایت، در می‌یابد که تندی و بداخلاقی با مادر، کاری بسیار ناپسندیده است.
وقتی به جهل جوانی بانگ بر مادر زدم، دل‌آزرده به کنجی نشست و گریان همی گفت: «مگر خردی فراموش کردی که درشتی می‌کنی؟»
چه خوش گفت زالی به فرزند خویش
چو دیدش پلنگ‌افکن و پیل‌تن
گر از عهد خردیت یاد آمدی
که بیچاره بودی در آغوش من
نکردی در این روز بر من جفا
که تو شیرمردی و من پیرزن
(سعدی)
استفاده از داستان و حکایت
داستانی بودن یکی از ویژگی‌های اصلی آثار تعلیمی است. معمولاً شاعر و نویسنده در ادبیات تعلیمی با استفاده از روایت، حکایت‌هایی واقعی یا خیالی، پیام تربیتی خود را به مخاطب منتقل می‌کنند که تأثیرگذاری و ماندگاری بیشتری در ذهن داشته باشد. مولانا در سرودن «مثنوی معنوی» خود با استفاده از قالب مثنوی که برای سرودن شعرهای بلند مناسب است، نکته‌های تعلیمی و تربیتی خود را از طریق روایت داستان‌های متنوع بسیاری، بیان می‌کند. البته لزومی ندارد که هر اثر تعلیمی دارای این ویژگی باشد اما آن را در اکثر آثار تعلیمی مشاهده می‌کنیم.
مثال
در ابیات زیر که از حکایت‌های «بوستان» آوردهایم، سعدی با روایت داستانی درباره آب دادن یک مرد به سگی تشنه در بیابان، از لزوم نیکی به دیگران و بی‌جواب نماندن خوبی در حق دیگران سخن می‌گوید و پیام تربیتی خود را نیز کاملاً مستقیم به مخاطب ارائه می‌دهد.
یکی در بیابان سگی تشنه یافت
برون از رمق در حیاتش نیافت
کُلَه دلو کرد آن پسندیده کیش
چو حبل اندر آن بست دستار خویش
به خدمت میان بست و بازو گشاد
سگ ناتوان را دمی آب داد
خبر داد پیغمبر از حال مرد
که داور گناهان از او عفو کرد
الا گر جفاکاری، اندیشه کن
وفا پیش گیر و کرم پیشه کن
کسی با سگی نیکویی گم نکرد
کجا گم شود خیر با نیک‌مرد؟
کرم کن چنان که‌ات برآید ز دست
جهانبان در خیر بر کس نبست
(سعدی)
مشهورترین شاعران ادبیات تعلیمی
در این بخش، مشهورترین شاعران ادبیات تعلیمی را با مهم‌ترین آثار تعلیمی هرکدام از آنها آوردهایم تا با آنها آشنا شوید و در شناخت آثار تعلیمی، قوی‌تر عمل کنید. معروف‌ترین شاعران ادبیات تعلیمی را در فهرست زیر آوردهایم.
- بدایعی بلخی
- بوشکور بلخی
- رودکی
- سنایی
- عطار
- ناصرخسرو
- سعدی
- مولانا
- حافظ
- ملک‌الشعرا بهار
- پروین اعتصامی
در ادامه نمونه‌ای از شعر تعلیمی هرکدام از این شاعران را بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم در فرادرس، ادبیات تعلیمی و نمونه‌های آن را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
بدایعی بلخی
«بدایعی بلخی» از نخستین شاعران ادبیات تعلیمی است که در قرن چهارم می‌زیسته است. اثر مهم او، «پندنامه انوشیروان» است که بخشی از آن را در کادر زیر آوردهایم. او در این ابیات، مخاطب را به یادگیری دانش و خرد اندرز می‌دهد.
چو دانش بود با خرد بهترست
که کان دانشست و خرد گوهرست
خرد برنشاند ابر تخت عاج
خرد برنهد بر سر مرد، تاج
خرد را بیاموز از آموزگار
بر آموختن بر تو عیبی مدار
(بدایعی بلخی)
بوشکور بلخی
«بوشکور بلخی» یکی دیگر از شاعران کهن ادب تعلیمی است که «آفرین‌نامه» اثر تربیتی مهم او است و بخشی از آن را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.
چو یاقوت باید سخن بی‌زفان
سبک سنگ لیکن بهایش گران
سخن کز دهان بزرگان رود
چو نیکو بود داستانی شود
(بوشکور بلخی)
رودکی
«رودکی» «کلیله و دمنه» از «نصرالله منشی» را به صورت منظوم درآورد که امروزه بخش‌هایی از آن، باقی مانده است. خود این کتاب، منثور است و در ادامه مطلب، بخش‌هایی از آن را آوردهایم. در جدول زیر، ابیاتی از کلیله و دمنه منظوم رودکی را آوردهایم.
گر خوری، از خوردن افزایدت رنج
ور دمی مینو فراز آوردت و گنج
(رودکی)
سنایی
«سنایی» نیز از مهم‌ترین شاعران تعلیمی است و اثر مهم او در این زمینه، «حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه» است که شامل آموزه‌های اخلاقی و مذهبی است. در کادر پایین، ابیاتی از این اثر را آوردهایم.
حرص بگذار و ز آز دست بدار
حرص و آزست مایه تیمار
حرص را زانکه قهر خواند اله
عاقل از وی بدان نساخت پناه
هرکه او حرص را امام کند
خواب و خور جملگی حرام کند
(سنایی)
عطار
«عطار» یکی از برجسته‌ترین شاعران تعلیمی است که بیشتر آثار تربیتی او، دارای مفاهیم عمیق عرفانی هستند و با زیباترین زبان، این مفاهیم را آموزش می‌دهد. در کادر زیر، بخشی از اشعار تعلیمی او را مشاهده می‌کنید.
مکن بد با کسی کو با تو بد کرد
تو نیکی کن اگر هستی جوانمرد
زبان را در بدی گفتن میاموز
پشیمانی خوری تو هم یکی روز
(عطار)
ناصرخسرو
«ناصرخسرو» از مشهورترین شاعران ادبیات تعلیمی است. که اشعاری در قالب‌های قصیده، رباعی و… و مکتوباتی به نثر را در مضامینی چون حکمت، مذهب و عرفان، سروده و نوشته است. نمونه‌ای از اشعار تعلیمی او را در کادر پایین آوردهایم.
پس فضل فاضلان نه به اعراض است
ای مزد، نه مگر به قد و بالا
بفزای قامت خرد و حکمت
مفزای طول پیرهن و پهنا
(ناصرخسرو)
سعدی
«سعدی شیرازی» در دو اثر مهم خود یعنی «گلستان» و «بوستان» با کمک روایت و داستان‌گویی، مباحث اخلاقی زیادی را به مخاطبان خود آموزش می‌دهد. شیخ اجل (سعدی) با این دو اثر خود، یکی از برترین شاعران تعلیمی است. در کادر زیر، بخشی از یکی از حکایت‌های سعدی را آوردهایم که در مذمت فضولی و دخالت در زندگی دیگران، پند می‌دهد.
که من توبه کردم به دست بر
که گرد فضولی نگردم دگر
کسی را نیاید چنین کار پیش
که عاقل نِشینَد پسِ کارِ خویش
(سعدی)
حافظ
«حافظ» یکی از مشهورترین شاعران فارسی است و اشعار تعلیمی نیز دارد اما مضمون بیشتر شعرهای تعلیمی او، دوری از زهد دروغین، دل نبستن به دنیا و مادیات آن و مفاهیمی این‌چنین است. در کادر زیر، بخشی از اشعار تعلیمی او را آوردهایم.
برای آشنایی با غزلیات تعلیمی و غنایی حافظ، می‌توانید فیلم آموزش عناصر غزل و تشریح ابیات هفت غزل از حافظ در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
غم جهان مخور و پند من مبر از یاد
که این لطیفه عشقم، ز رهروی یاد است
رضا به داده بده وز جبین گره بگشای
که بر من و تو درِ اختیار نگشادست
(حافظ)
مولانا
«مولانا» در «مثنوی معنوی» خود، مباحث اخلاقی و اجتماعی زیادی را با داستان‌های معمولاً طولانی بیان می‌کند و سخنان پندآمیز خود را ارائه می‌دهد. نمونه‌ای از اشعار تعلیمی او را در کادر زیر آوردهایم.
حفظ لفظ اندر گواه قولی است
حفظ عهد اندر گواه فعلی است
گر گواه قول، کژ گوید، رَدَست
ور گواه فعل، کژ پوید، رَدَست
(مولانا)
ملک الشعرا بهار
«ملک‌الشعرا» که به بهار نیز معروف است، از مهم‌ترین شاعران معاصر است و آثاری تعلیمی نیز دارد. محتوای اشعار تعلیمی او، اجتماعی و سیاسی است. در کادر زیر بخشی از یکی از اشعار اجتماعی تعلیمی او را آوردهایم.
دوش در انجمن رأی‌فروشان یک تن
آدمیزاده دانا به نصیحت برخاست
گفت کای باشرفان رأی به کس مفروشید
که به آیین شرف، رأی‌فروشی نه رواست
رأی خود را به خردمند وطن خواه دهید
که وطنخواه خردمند، هوادار شماست
(ملک الشعرا بهار)
پروین اعتصامی
«پروین اعتصامی» در دیوان اشعار خود و در قالب‌هایی مانند قصیده و مثنوی، بسیاری از مفاهیم اخلاقی و اجتماعی را به زبانی ساده برای مخاطب تصویرسازی می‌کند و به او آموزش می‌دهد. در کادر زیر، بخشی از یکی از قصاید تعلیمی او را آوردهایم.
ای دل عبث مخور غم دنیا را
فکرت مکن نیامده فردا را
…
این دشت، خوابگاه شهیدان است
فرصت شمار وقت تماشا را
(پروین اعتصامی)
یادگیری ادبیات تعلیمی با فرادرس
تا اینجا دانستیم ادبیات تعلیمی چیست و نمونه‌هایی از آن را بررسی کردیم. آثاری که نویسندگان و شاعران در زمینه ادبی تعلیمی نوشته یا سروده‌اند، مشخصات ادبی، فکری و زبانی خاص خود را دارند که با شناخت آنها در شناسایی نوع ادبی آثار، بهتر عمل می‌کنیم. همچنین انواع ادبی دیگری یعنی ادبیات غنایی، حماسی و نمایشی نیز وجود دارند که برای تشخیص این‌ها از یکدیگر نیز باید مشخصات هرکدام را با آموزش‌های ساده و کامل، یاد بگیریم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آوردهایم که برای یادگیری انواع ادبی و خصوصاً ادبیات تعلیمی، سودمند هستند.
همچنین برای استفاده از آموزش‌های متنوع‌تر و یادگیری همه مباحث ادبیات، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
بهترین کتاب های ادبیات تعلیمی
در این بخش، بهترین کتاب های ادبیات تعلیمی را با آوردن بخشی از هرکدام از آنها معرفی می‌کنیم. ابتدا در فهرست زیر با نام این کتاب‌ها و نویسنده آنها آشنا شوید.
- حدیقة الحققه از سنایی
- کلیله و دمنه از نصرالله منشی
- مخزن الاسرار از نظامی
- مثنوی معنوی از مولانا
- بوستان از سعدی
- گلستان از سعدی
- قابوسنامه از عنصرالمعالی
در ادامه بخشی از هرکدام از این آثار را بررسی می‌کنیم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس، ادبیات تعلیمی را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
«حدیقة الحقیقه» از «سنایی»
نام کامل این اثر، «حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه» است و سنایی در آن، مفاهیمی عرفانی و مذهبی را تعلیم می‌دهد. کادر زیر را مشاهده کنید.
باز اگر کاهلی کند پیشه
ناورد زی طریق اندیشه
گرد بازارها دوان باشد
نزد دکان این و آن باشد
تا یکی استخوان خشک بردارد
در تبر در میان سر بخورد
هست فرقی ز کار این تا آن
همچنین کار آدمی می‌دان
…
کار در بند همت من و توست
نشوی خوار تا نباشی سست
(سنایی)
«کلیله و دمنه» از «نصرالله منشی»
پیش از این، کلیله و دمنه منظوم از رودکی را معرفی کردیم اما قبل از آن، این اثر را نصرالله منشی به نثر نوشته است. این کتاب حاوی داستان‌هایی درباره دو شغال و روابط آنها با دیگر حیوانات جنگل است و نویسنده از طریق همین داستان‌ها، به مفاهیم تربیتی انسان‌ها و آموزش و تعلیم آنها می‌پردازد. در کادر زیر، بخشی از یکی از داستان‌های او را آوردهایم.
آورده‌اند که زاغی، کبگی را دید که می‌رفت. خرامیدن او در چشم او خوش آمد و از تناسب حرکات و چستی اطراف او آرزو برد… در جمله خواست که آن را بیاموزد، یک چندی کوشید و بر اثر کبگ پویید. آن را نیاموخت و رفتار خویش فراموش کرد چنانکه به هیچ تأویل بدان رجوع ممکن نگشت… و گفته‌اند که جاهل‌ترِ خلایق اوست که خویشتن در کاری اندازد که ملایم پیشه و موافق نسب او نباشد.
(نصرالله منشی)
«مخزن‌الاسرار» از «نظامی»
نظامی در این اثر منظوم خود، به انسان‌ها درس فضیلت‌های اخلاقی و خداشناسی می‌دهد. ابیات موجود در کادر زیر را مشاهده کنید.
راستی خویش نهان کس نکرد
در سخن راست زیان کس نکرد
راستی آور که شوی رستگار
راستی از تو ظفر از کردگار
چون به سخن راستی آری به جای
ناصر گفتار تو باشد خدای
(نظامی)
«مثنوی معنوی» از «مولانا»
این اثر مولانا مجموعه‌ای از اشعار او در قالب مثنوی است که در هرکدام از آنها با روایت یک داستان کوتاه یا بلند، آموزه‌ای اخلاقی یا عرفانی را به مخاطب خود آموزش می‌دهد. در کادر پایین، او با تمثیل از داستان موسی و فرعون، آدمی را به گشتن در خود و از بین بردن دشمن درونی خود توصیه می‌کند.
تا که موسی نبی ناید برون
کرد در گردن هزاران ظلم و خون
آن همه خون کرد و موسی زاده شد
وز برای قهر او آماده شد
…
اندرون خانه‌اش موسی معاف
وزن برون می‌کشت طفلان را گزاف
همچو صاحب نفس کو تن پرورد
بر دگر کس ظن حقدی می‌برد
کاین عدو و آن حسود و دشمنست
خود حسود و دشمن او آن تنست
او چو فرعون و تنش موسی او
او به بیرون می‌دود که کاو عدو
(مولانا)
«بوستان» از «سعدی»
گلستان و بوستان دو اثر تعلیمی مهم در ادبیات فارسی هستند که نگارنده هر دو آنها سعدی است. سعدی بوستان را در قالب نظم (شعر) نوشته است و در آن درباره مسائل اخلاقی، اجتماعی و… پند و اندرز داده است. بخشی از بوستان را در کادر زیر آوردهایم.
مگر می‌نبینی که دد را و دام
نینداخت جز حرص خوردن به دام
پلنگی که گردن کشد بر وحوش
به دام افتد از بهر خوردن چو موش
چو موش آن که نان و پنیرش خوری
به دامش درافتی و تیرش خوری
(سعدی)
«گلستان» از «سعدی»
گلستان نیز نام دیگر اثر تعلیمی سعدی است و تفاوت مهم آن با بوستان، در فرم آن است. کل بوستان منظوم است یعنی سعدی آن را در فرم شعری سروده است اما گلستان تلفیقی از نثر ادبی و شعر است. یعنی سعدی در بیان یک حکایت، بین شعر و نثر جابه‌جا می‌شود. با مطالعه کادر زیر، این موضوع را بهتر درک می‌کنید.
غافلی را شنیدم که خانه رعیت خراب کردی تا خزانه سلطان آباد کند؛ بی‌خبر از قول حکیمان که گفته‌اند: «هرکه خدای را -عزّوجلّ- بیازارد تا دل خلقی به دست آرد، خداوند تعالی همان خلق را بر او گمارد تا دمار از روزگارش برآرد.»
آتش سوزان نکند با سپند
آنچه کند دود دل دردمند
(سعدی)
«قابوسنامه» از «عنصرالمعالی»
عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکند زیاری کتاب «قابوسنامه» را برای پسر خود «گیلانشاه» نگاشته است و در فصل‌های مختلف این کتاب، رسوم مملکت‌داری، دانش‌های مختلف، آداب اجتماعی، رفتار با خانواده و… را به او آموزش می‌دهد. البته خود عنصرالمعالی در مقدمه این کتاب، آن را برای همه آدمیان قابل استفاده می‌داند. در کادر زیر، نمونه‌ای از این اثر را مشاهده می‌کنید.
ای پسر باید که مردم سخن‌دان و سخن‌گوی بود و از بدان سخن نگاه دارد اما تو ای پسر سخنِ راست گوی و دروغگوی مباش و خویشتن به راست گفتن معروف کن. تا اگر به ضرورت دروغی از تو بشنوند بپذیرند و هرچه گویی راست گوی ولیک راست به دروغ‌ماننده مگوی که دروغ به راست‌ماننده به که راستِ به دروغ‌ماننده که آن مقبول بود و آن راست، نامقبول. پس از راست گفتن نامقبول پرهیز کن.
(عنصرالمعالی)
انواع ادبیات تعلیمی
آثار تعلیمی از نظر مستقیم یا غیرمستقیم بودن پیام تربیتی موجود در آنها و همچنین از نظر شعری یا نثری بودن و… به انواعی تقسیم می‌شوند که در این بخش، همه آنها را با مثال توضیح می‌دهیم.
- مستقیم و غیرمستقیم
- نوع موضوع
- وحدت و کثرت موضوع
- منظوم و منثور
برای یادگیری انواع ادبیات تعلیمی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم در فرادرس راتماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
تعلیم مستقیم و غیرمستقیم
اگر شاعر یا نویسنده نکته و پیام تربیتی خود را به‌صورت واضح و مستقیم و به شکل پند به مخاطب ارائه دهد، اثر ادبی او از نوع ادبی تعلیمی مستقیم است اما اگر به‌صورت مستقیم پند ندهد بلکه با بیان داستان و روایت، به‌صورت ضمنی و غیرمستقیم پیامی اخلاقی، عرفانی و… را به مخاطب منتقل کند، نوع ادبی اثر او، تعلیمی غیرمستقیم است. یکی از نشانه‌های تشخیص مستقیم یا غیرمستقیم بودن اثر ادبی تعلیمی این است که در نوع مستقیم، گوینده از فعل‌های امر استفاده می‌کند و مخاطب را به عدم انجام یا انجام کاری توصیه می‌کند.
مثال نوع ادبی تعلیمی مستقیم
در کادر زیر، شاعر به‌صورت مستقیم، مخاطب را از بحث با انسان بدگمان بر حذر می‌دارد و انجام چنین کاری را جنون می‌داند.
گفت هر مردی که باشد بدگمان
نشنود او راست را با صد نشان
هر درونی که خیال‌اندیش شد
چون دلیل آری، خیالش بیش شد
چون سخن در وی رود، علت شود
تیغ غازی، دزد را آلت شود
پس جواب او سکوت است و سکون
هست با ابله سخن گفتن جنون
(مولانا)
مثال نوع ادبی تعلیمی غیرمستقیم
در داستان زیر، سعدی به‌صورت مستقیم نمی‌گوید که انسان نباید به کسی دیگر وابسته باشد بلکه با بیان یک حکایت کوتاه، همین مفهوم را در ذهن مخاطب وارد می‌کند.
اعرابی‌ای را دیدم که پسر را همی‌گفت یا بنیَّ انّک مسئولُ یوم القیامة ماذا اکتسبت و لایقال بمن انتسبت. یعنی تو را خواهند پرسید که عملت چیست نگویند پدرت کیست.
جامه کعبه را که می‌بوسند
او نه از کرم پیله نامی شد
با عزیزی نشست روزی چند
لاجرم همچونو گرامی شد
(سعدی)
انواع از نظر موضوع
نویسندگان و شاعران، آثار ادبی تعلیمی را در موضوعات مختلفی مانند حکمت، اخلاق، مذهب، سیاست‌مداری، پزشکی و انواع معرفت‌ها و دانش‌های بشری سروده یا نوشته‌اند. بیشتر آثار تعلیمی نیز دارای مضامین اخلاقی و رفتاری هستند. در فهرست زیر، پرکاربردترین موضوعات ادبیات تعلیمی را آوردهایم.
- اخلاق
- مذهب
- عرفان
- سیاست‌مداری
- هنر
- علم
- اجتماعی
در ادامه این بخش، چند نمونه از آثار ادبی تعلیمی را در پرکاربردترین موضوعات این نوع ادبی، بررسی می‌کنیم. برای آشنایی با انواع موضوعات ادبی تعلیمی، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
اخلاق
اخلاق یکی از گسترده‌ترین موضوعات در ادبیات تعلیمی است. از نحوه رفتار با پیران و پدر و مادر گرفته تا نحوه رفتار با معشوق، دعوت به انجام انواع فضیلت‌های اخلاقی و پرهیز دادن از انجام انواع رذیلت‌های اخلاقی و… موضوع بخش بسیار زیادی از آثار ادبی تعلیمی فارسی هستند.
مثال
نظامی در ابیات زیر از مقاله «در نکوهش دورویان» در «مخزن الاسرار»، از لزوم نگفتن راز خود به دیگری سخن می‌گوید.
چون دل تو بند ندارد بر آن
قفل چه خواهی ز دل دیگران
گرنه تنک‌دل شده‌ای وین خطاست
راز تو چون روز به صحرا چراست؟
(نظامی)
مذهب
باورهای مذهبی و مضامین دینی نیز از موضوعات پرکاربرد در ادبیات تعلیمی هستند. هم آثار ادبی که مستقیماً مباحث مذهبی مانند نماز، روزه و… را تعلیم می‌دهند و هم آثاری که شاعر یا نویسنده در آنها به باورهای مذهبی گوناگون مانند تقوا، نپرداختن به دنیا و… می‌پردازد، جزء آثار تعلیمی مذهبی هستند.
مثال
در کادر زیر، بخشی از گفتار بیستم از «وجه دین» ناصرخسرو را آوردهایم که در آن، با زبانی ادبی، درباره نماز و کیفیت اجرای آن سخن می‌گوید.
گوییم به توفیق خدای‌تعالی که نماز کردن دلیلست بر دعوت کردن به سوی توحید خدای و پیوستن به اولیای خدای‌تعالی. نماز بامداد دلیل است بر اول و او را بدانوقت فرمود گزاردن که سپیده روز بدمد…
(ناصرخسرو)
عرفان
ممکن است عرفان را با مذهب یک موضوع بدانید و از تفاوت قائل شدن بین این دو موضوع تعجب کنید اما عرفان با مفاهیم مذهبی متفاوت است. ادب عارفانه متأثر از تصوف و نگاه متفاوت صوفیان به باورهای معنوی ایجاد شد و رونق یافت. طبق این نگاه، خدا و معنویت یک موضوع دور از دسترس و خشک نیست بلکه عارف آنچنان به خداوند نزدیک می‌شود که می‌تواند او را مورد خطاب قرار دهد، آن را به معشوق خود تشبیه کند و برای رسیدن به او مراحلی سخت و دشوار را سپری کند.
مثال
در کادر زیر، نمونه‌ای از اثر تعلیمی عارفانه را آوردهایم.
چون ز عقل و نقل ذوق عشق حاصل شد تو را
از دل پرعشق خود آتش زنی در جاه و آب
گرچه عالم می‌نماید دیگران را آب خضر
تو چنان گردی که گردد پیش تو همچون سراب
گر چنان گردی جدا از خود که باید شد جدا
ذره‌ای گردد به پیش نور جانت آفتاب
(عطار)
سیاست‌مداری
چگونگی کشورداری و حکومت بر مردم، یکی از مضامین دیگر در ادبیات تعلیمی است. آثاری که دارای این موضوع هستند یا به‌طور خاص برای تربیت فرزندان پادشاهان و حاکمان نگاشته شده‌اند یا شاعر و نویسنده‌ای در آثار خود و به شیوه‌ای انتقادی، شاه یا حاکم زمانه خود را به انجام کارهای درست پند داده‌اند.
مثال
در ابیات زیر، بهار به شیوه‌ای انتقادی، پادشاه زمانه خود را به تفکر و عاقب‌اندیشی پند می‌دهد.
پادشها چشم خرد باز کن
فکر سرانجام در آغاز کن
بازگشا دیده بیدار خویش
تا نگری عاقبت کار خویش
(ملک‌الشعرا بهار)
هنر
برخی از نویسندگان و شاعران در آثار تعیلمی خود، انواع هنر و مهارت‌های زندگی را با زبانی ادبی به مخاطبان مخصوص یا عمومی خود آموزش داده‌اند.
مثال
در کادر زیر، بخشی از باب سی و پنجم قابوسنامه را آوردهایم که نام آن «در رسم شاعری» است و عنصرالمعالی در این بخش از کتاب خود، هنر ظریف شاعری را آموزش می‌دهد.
ای پسر! اگر شاعر باشی جهد کن تا سخن تو سهل ممتنع باشد و بپرهیز از سخن غامض و به چیزی که تو دانی و دیگری نداند که به شرح حاجت افتد، مگوی که این شعر از بهر مردمان گویند نه از بهر خویش و به وزن و قوافیت قناعت مکن و بی صناعتی و ترتیبی شعر مگوی که شعر راست، ناخوش بود، صنعت و چربک باید که بود و شعر در ترجمه مردم را ناخوش آید، با صناعت باید به رسم شعرا.
(عنصرالمعالی)
علم
دانش‌هایی مختلف مانند پزشکی، نجوم و… از دیرباز به‌عنوان موضوعاتی برای سرودن یا نوشتن آثار ادبی بوده‌اند. باید توجه کنیم که آثار دارای این مضامین، در صورتی ادبیات تعلیمی محسوب می‌شوند که دارای عناصر ادبی مانند زبان بلاغی، خیال و… باشند چون اثر علمی که دارای هیچ‌یک از عناصر ادبی نباشد را، اثری ادبی محسوب نمی‌کنیم.
مثال
در کادر زیر، بخشی از باب «اندر علم نجوم و هندسه» از «قابوسنامه» را آوردهایم که در آن، از چگونه یاد گرفتن علم ستاره‌شناسی سخن می‌گوید.
نخست به حساب و نمودارات ممهد چون به حساب و نمودارات راست آید آنگاه حکمی که از آنجا کنی، راست آید و به هر حکمی که کنی، مولودی و ضمیری بگیر تا از حالات کواکب آگاه بگردی و از طالع و از خانه طالع و از قمر و از برج قمر و خداوند برج قمر و…
(عنصرالمعالی)
اجتماعی
مضامین اجتماعی نیز یکی از موضوعات آثار ادبی تعلیمی هستند. البته اغلب مضامین اجتماعی بعد از انقلاب مشروطه به ادبیات فارسی راه پیدا کردند و به همین دلیل، آثار تعلیمی اجتماعی را بیش از هرجای دیگر، در شعر شاعران مشروطه‌خواه مشاهده می‌کنیم.
مثال
در ابیات زیر، ملک‌الشعرا بهار، راه از بین نرفتن ایران را در اتحاد می‌داند و تفرقه را نکوهش می‌کند.
تا نرود از کفتان این گهر
متفقانه بفرازید سر
تا رقبا دیگ هوس کم پزند
مدعیان دست به دندان گزند
(ملک‌الشعرا بهار)
وحدت و کثرت موضوع
ممکن است شاعر یا نویسنده در کل یک نثر یا شعر تعلیمی، درباره یک موضوع واحد مانند صداقت پند دهد و ممکن است در هر بیت یا هر بخش از اثر تعلیمی با اندرزهایی درباره مضامین مختلفی مواجه شویم. بنابراین، آثار ادبی تعلیمی یا دارای وحدث موضوع هستند یا کثرت موضوع دارند که در ادامه، برای هر دو این‌ها مثال آوردهایم.
دارای وحدت موضوع
از ابتدا تا انتهای حکایت زیر، گوینده به بیان موضوع واحد «بخشندگی» می‌پردازد.
حکیمی را پرسیدند: «از سخاوت و شجاعت، کدام بهتر است؟»
گفت: «آن را که سخاوت است، به شجاعت حاجت نیست.»
نماند حاتم طایی ولیک تا به ابد
بماند نام بلندش به نیکویی مشهور
زکات مال به در کن که فضله زر را
چو باغبان بزند، بیشتر دهد انگور
نبشته است بر گور بهرام گور
که دست کرم به ز بازوی زور
(سعدی)
دارای کثرت موضوع
در کادر زیر بخشی از باب «اندر امانت نگه داشتن» در قابوسنامه را آوردهایم که گوینده در آن مخاطب را، درباره چگونگی امانت دادن چیزی به کسی، سوگند نخوردن، فریب ندادن و فریب نخوردن پند می‌دهد. پس نویسنده در همین چند جمله به مضامین آموزشی متنوعی پرداخته و اثر تعلیمی او داری کثرت موضوع است.
و بی دو گواه عدل، چیز خویش به کسی منه ودیعت و بدانچ دهی حجتی از وی بستان تا از داوری رسته باشی. پس اگر به داوری افتاد، به داوری دلیر مباش که دلیری، نشان ستمکاری است و تا توانی هرگز سوگند راست و دروغ مخور و خود را به سوگند خوردن معروف مکن… و بکوش تا فریبنده نباشی و حذر کن تا فریفته نشوی، خاصه در بنده خریدن و باالله التوفیق.
(عنصرالمعالی)
آثار ادبی تعلیمی منظوم و منثور
آثار ادبی تعلیمی هم به‌صورت نظم (شعر) و هم به‌صورت نثر در ادبیات فارسی وجود دارند. یعنی از این نظر، محدودیتی برای آفرینش آثار تعلیمی وجود نداشته است و ندارد. حتی یکی از مهم‌ترین آثار در زمینه ادبیات تعلیمی یعنی «گلستان» سعدی، از حکایت‌هایی تشکیل شده است که بسیاری از آنها ترکیبی از نثر و نظم هستند. یعنی سعدی برای بیان یک مسئله آموزشی واحد و درون یک حکایت واحد، هم از شعر و هم از نثر ادبی استفاده کرده است.
مثال
در کادر زیر، یکی از حکایت‌های گلستان را آوردهایم که سعدی در آن هم از نثر و هم از نظم برای بیان مفهوم سخن خود بهره برده است.
بازرگانی را هزار دینار خسارت افتاد. پسر را گفت: «نباید این سخن با کسی در میان نهی.» گفت: «ای پدر! فرمان تو راست، نگویم، ولکن خواهم مرا بر فایده این مطلع گردانی که مصلحت در نهان داشتن چیست؟» گفت: «تا مصیبت دو نشود: یکی نقصان مایه و دیگر، شماتت همسایه.»
مگوی اندُه خویش با دوستان
که لاحول گویند شادی‌کنان
(سعدی)
تفاوت ادبیات تعلیمی و دیگر انواع ادبی
در این بخش با معرفی دیگر انواع ادبی، فرق ادبیات تعلیمی با آنها را یاد می‌گیریم. برای یادگیری درست نوع ادبی تعلیمی نیز می‌توانید فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
فرق نوع تعلیمی با ادبیات حماسی
هر اثر ادبی که حاوی مبارزات، دلاوری‌ها و باورهای جمعی ملتی باشد، در دسته ادبی حماسی قرار می‌گیرد. در واقع، نوع ادبی حماسی، مربوط به زمانی است که ملت‌های مختلف در حال شکل‌گیری و رسیدن به ثبات بودند و دلاوری‌های خود را در آثار ادبی حماسی شرح می‌دادند. البته نمی‌توانیم بگوییم این نوع ادبی، مخصوص به دوران کهن بوده و در عصر حاضر هیچ اثر ادبی حماسی‌ای وجود ندارد. پس اگر یک اثر ادبی، مشخصات نوع ادبی حماسی را داشته باشد، بدون توجه به زمان نگارش آن، آن اثر ادبی را در دسته ادبیات حماسی قرار می‌دهیم.
مثال
در کادر زیر، نمونه‌ای از ادبیات حماسی را آوردهایم.
چو او از کمان تیر بگشاد دست
تن رستم و رخش جنگی بخست
بر رخش از آن تیرها گشت سست
نبُد باره و مرد جنگی، درست
همی تاخت بر گردش اسفندیار
نیامد بر او تیر رستم به کار
(فردوسی)
فرق نوع تعلیمی با ادبیات غنایی
هر اثر ادبی که عنصر عاطفه و احساس در آن، قوی‌ترین عنصر باشد، در دسته ادبیات غنایی قرار می‌گیرد. برای مثال، همه غزل‌های عاشقانه فارسی، در این دسته قرار دارند زیرا عنصر اساسی در آنها، احساس است. البته این احساس، منحصر به احساسات عاشقانه یا عواطف مثبت نیست بلکه انواع احساسات از جمله غم، شادی، عشق، غم، خشم و… را در بر می‌گیرد.
مثال
نمونه‌ای زیبا از ادبیات غنایی را در کادر زیر آوردهایم.
من و باد صبا مسکین، دو سرگردان بی‌حاصل
من از افسون چشمت مست و او از بوی گیسویت
زهی همت که حافظ راست از دنیی و از عقبی
نیاید هیچ در چشمش به جز خاک سر کویت
(حافظ)
در مطلب زیر از مجله فرادرس، ویژگی‌های ادبیات غنایی را همراه با شاعران و آثار غنایی مشهور معرفی کرده‌ایم.
فرق ادب تعلیمی با ادبیات نمایشی
هر اثر ادبی که برای اجرا روی صحنه‌ای مانند صحنه تئاتر نوشته شود، در دسته ادبیات نمایشی قرار می‌گیرد. در واقع در این نوع آثار ادبی، شاعر یا نویسنده باید اثر خود را برای اجرا توسط بازیگران تولید کند و صحنه اجرا و چگونگی آن را نیز در همان اثر بنویسد. تفاوت این نوع ادبی با سایر انواع ادبی، در همین تمرکز بر اجرا و صحنه اجرا است. این نوع ادبی، جدیدتر از باقی انواع ادبی است. نمایشنامه‌ها نمونه‌هایی بسیار عالی برای این نوع ادبی هستند.
مثال
در کادر زیر، نمونه‌ای از ادبیات نمایشی را آوردهایم.
زن: بی‌گمان زور او از زری است که در کیسه دارد. در انبان او باید جست ای آسیابان!
آسایابان: آرام باش تا بخوابد. بیرون ز اینجا همه‌جا توفان است.
[دختر پارچه‌ای به روی جسد می‌کشد.]
سردار: و آنگاه که در خواب بود، شما انبان او را گشتید.
…
(بهرام بیضایی)
سؤالات پرتکرار در ادبیات تعلیمی
در این بخش، به برخی از پرسش‌های رایج در زمینه ادبیات تعلیمی پاسخ می‌دهیم.
شاهنامه ادبیات تعلیمی است؟
شاهنامه فردوسی از غنی‌ترین آثار ادبی فارسی است که تقریباً همه انواع ادبی در آن پیدا می‌شود اما به‌طور کلی، شاهنامه در نوع ادبی حماسی سروده شده است. یعنی در بخش‌های مختلف شاهنامه شاهد ادبیات حماسی، غنایی، تعلیمی و حتی نمایشی نیز هستیم اما آنچه کلیت شاهنامه را می‌سازد، ادبیات حماسی است زیرا تمرکز فردوسی بر داستان‌های کهن ایران‌زمین و ملت‌سازی ایرانیان است.
بهترین کتاب های ادبیات تعلیمی چه هستند؟
«بوستان» و «گلستان» از سعدی، «مثنوی معنوی» از مولانا، «کلیله و دمنه» از نصرالله منشی، «حدیقة الحقیقه» از سنایی، «مخزن الاسرار» از نظامی و «قابوسنامه» از عنصر المعالی، بهترین کتاب های ادبیات تعلیمی هستند.
نمونه سؤال ادبیات تعلیمی
حالا که یاد گرفتیم ادبیات تعلیمی چیست و چه ویژگی هایی دارد، با شرکت در آزمون زیر می‌توانید یادگیری خود در این مبحث را بسنجید و آن را افزایش دهید. این تمرین از ده پرسش چهارگزینه‌ای تشکیل شده است که باید گزینه درست مور نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید و سپس با کلیک بر گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را مشاهده کنید. برای دسترسی به جواب‌های تشریحی برخی از سؤال‌ها نیز انجام همین مراحل، کافی است. با انتخاب هر یک جواب درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی بعد از انتخاب پاسخ همه پرسش‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.
۱. نوع ادبی کدام‌یک از گزینه‌های زیر، ادبیات تعلیمی است؟
از آن پس برآمد ز ایران خروش
پدید آمد از هر سویی جنگ و جوش
سیه گشت رخشنده روز سپید
گسستند پیوند از جمّشید
(فردوسی)
قضا کشتی آنجا که خواهد برد
وگر ناخدا جامه بر تن درد
مکن سعدیا دیده بر دستِ کس
که بخشنده پروردگار است و بس
(سعدی)
ای که در زنجیز زلفت جای چندین آشناست
خوش فتاد آن خال مشکین بر رخ رنگین غریب
می‌نماید عکس مِی، در رنگ روی مه‌وشت
همچو برگ ارغوان بر صفحه نسرین، غریب
(حافظ)
نه صبر آن که دارد برگ دوری
نه برگ آن که سازد با صبوری
فرورفته دلش را پای در گل
ز دست دل نهاده دست بر دل
(نظامی)
نوع ادبی همه گزینه‌های این سؤال و علت تعلیمی بودن گزینه دوم را در فهرست زیر آوردهایم.
- گزینه اول: ادبیات حماسی
- گزینه دوم: مصرع سوم این شعر، داری پیامی تربیتی است و به همین دلیل نوع ادبی آن را تعلیمی می‌دانیم.
- گزینه سوم: ادبیات غنایی
- گزینه چهارم: ادبیات غنایی
۲. در کدام گزینه تعریف مناسب‌تری از نوع ادبی تعلیمی وجود دارد؟
هر اثر ادبی که برای تعلیم یک مهارت و دانش خاص مانند پزشکی، نجوم، زبان‌های خارجی و… تولید شود، ادبیات تعلیمی است.
هر نوع کتاب یا نوشته‌ای که محتوای اصلی آن آموزش حکمت، اخلاق، مذهب، عرفان و… به جامعه باشد، اثر ادبی تعلیمی محسوب می‌شود.
اگر یک اثر ادبی، دارای مفاهیم و پیام‌های اخلاقی، حکیمانه و عارفانه باشد، جزء دسته ادبیات تعلیمی است. در واقع برای تعلیمی دانستن یک اثر ادبی، وجود ارتباط آن با مذهب یا اخلاق، ضروری است.
هر شعر یا نثری که دارای عناصر ادبی باشد و هدف تعلیمی و تربیتی نیز داشته باشد، ادبیات تعلیمی محسوب می‌شود.
۳. کدام‌یک از گزینه‌های زیر را جزء ادبیات تعلیمی محسوب نمی‌کنیم؟
خاک خور و نان بخیلان مخور
خاک نه‌ای، زخم ذلیلان مخور
بر دل و دستت همه خاری بزن
تن مزن و دست به کاری بزن
(نظامی)
نیم عمرت در پریشانی رود
نیم دیگر در پشیمانی رود
ترک این فکر و پریشانی بگو
حال و کار و یار نیکوتر بجو
(مولانا)
دوش دور از رویت ای جان! جانم از غم تاب داشت
ابر چشمم بر رخ از سودای دل، سیلاب داشت
در تفکر، عقل مسکین، پایمال عشق شد
با پریشانی دل شوریده چشم خواب داشت
(سعدی)
سرای مدرسه و بحث علم و طاق و رواق
چه سود چون دل دانا و چشم بینا نیست؟
سرای قاضی یزد ارچه منبع فضل است
خلاف نیست که علم نظر در آنجا نیست
(حافظ)
عنصر اصلی شعر موجود در گزینه سوم این سؤال، عاطفه و احساس است بنابراین، ادبیات غنایی محسوب می‌شود نه تعلیمی.
۴. کدام گزینه درباره حکایت زیر نادرست است؟
سگی پای صحرانشینی گزید
به خشمی که زهرش ز دندان چکید
شب از درد بیچاره خوابش نبرد
به خیل اندرش دختری بود خرد
پدر را جفا کرد و تندی نمود
که آخر تو را نیز دندان نبود؟
پس از گریه، مرد پراکنده‌روز
بخنیدید کای بابک دلفروز
مرا گرچه هم سلطنت بود و بیش
دریغ آمدم کام و دندان خویش
محال است اگر تیغ بر سر خورم
که دندان به پاس سگ اندر برم
توان کرد با ناکسان بد رگی
ولیکن نیاید ز مردم سگی
(سعدی)
نوع ادبی این حکایت، تعلیمی است زیرا حاوی یک پیام اخلاقی مهم است و شاعر برای انتقال همین پیام، این شعر را سروده است.
چون شاعر برای انتقال پیام تربیتی خود از داستان و روایت استفاده کرده است، پس نوع ادبی این شعر، تعلیمی غیرمستقیم است.
عنصر اصلی در این اثر ادبی، معنا است و معنای آن نیز از نوع تربیتی و آموزشی است. یعنی بیشترین دریافت مخاطب از این شعر، پیام آموزشی موجود در آن است که انسان را از هم‌مرتبه شدن با انسان‌های بسیار پست (حتی برای انتقام گرفتن از آنها) پرهیز می‌دهد.
در این اثر ادبی، بین شخصیت‌های داستان، دیالوگ برقرار است و شاعر، تفکرات خود را از زبان این شخصیت‌ها بیان می‌کند.
درست است که شاعر در این اثر تعلیمی، از بیان حکایت برای انتقال نکته تربیتی خود استفاده کرده است اما در انتهای شعر، همان پیام آموزشی را به‌صورت مستقیم از دهان شخصیت اصلی داستان خود، بیان می‌کند بنابراین نمی‌توانیم این اثر تعلیمی را از نوع غیرمستقیم بدانیم.
۵. کدام گزینه درست است؟
ادبیات تعلیمی برخلاف ادبیات غنایی، فقط منحصر به شعر است و به جز منظومه‌های تعلیمی، آثار تعلیمی دیگری وجود ندارند.
در نوع ادبی تعلیمی، شاعر یا نویسنده می‌تواند در کل اثر خود، یک پیام تربیتی را ارائه دهد یا می‌تواند در هر جمله یا هر بیت از سخن خود، یک پیام متفاوت را به مخاطب برساند.
در ادبیات فارسی، آثار تعلیمی منثور، بیش از آثار تعلیمی منظوم وجود دارند و منظومه‌های بسیار کمی هستند که دارای مشخصات ادبیات تعلیمی باشند.
برای ساخت یک اثر تعلیمی نیازی به استفاده از عناصر ادبی مانند خیال و عاطفه نیست و فقط توجه به معنا و استفاده از آن کافی است.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. کدام گزینه را از نوع ادبی تعلیمی محسوب نمی‌کنیم؟
و هر کاری که درخواهی شدن، نخست شمار بیرون آمدن آن برگیر و تا آخر نبینی، اول مبین و در همه کاری مدارا نگاه دار و هرکاری که به مدارا برآید جز به مدارا پیش مبر و بیدادپسند مباش و همه کارها و سخن‌ها را به چشم داد بین تا در همه کارها حق و باطل بتوانی دیدن…
(عنصرالمعالی)
فقیهی بر افتاده مستی گذشت
به مستوری خویش مغرور گشت
ز نخوت بر او التفاتی نکرد
جوان سر برآورد کای پیرمرد
برو شکر کن چون به نعمت دری
که محرومی آید ز مستکبری
(سعدی)
دل ز دنیا و مهر او بگسل
زانکه بر جان سمست و در دل، سل
دنیی ار چه فراغت حال است
آفتش فخر و کبر و محتاتیست
(سنایی)
ای سرخوشان ای سرخوشان آمد طرب دامن‌کشان
بگرفته ما زنجیر او، بگرفته او دامان ما
آمد شراب آتشین ای دیو غم کنجی نشین
ای جان مرگ‌اندیش رو، ای ساقی باقی! درآ
(مولانا)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۷. کدام‌یک از گزینه‌های زیر، نادرست است؟
امشب ز غمت میان خون خواهم خفت
وز بستر عافیت برون خواهم خفت
باور نکنی خیال خود را بفرست
تا درنگرد که بی‌تو چون خواهم خفت
(حافظ)
نوع ادبی این شعر، غنایی است.
ز بند نفس بد، آزاد بودن
همیشه پاک باید چشم و دامن
اگر اهل فتوت را وفا نیست
همه کارش به جز روی و ریا نیست
(عطار)
این شعر، جزئی از یک اثر ادبی تعلیمی است.
دل منه بر دنیی و اسباب او
زانکه از وی، کس وفاداری ندید
کس عسل بی‌نیش از این دکان نخورد
کس رطب بی‌خار از این بستان نچید
(حافظ)
این شعر، یک اثر ادبیات تعلیمی از نوع مستقیم است.
«سه چیز پایدار نماند: مال بی‌تجارت و علم بی‌بحث و ملک بی‌سیاست.»
(سعدی)
نمی‌توانیم این عبارت را یک اثر ادبی تعلیمی محسوب کنیم.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. در کدام گزینه نوع ادبی تعلیمی را مشاهده می‌کنید؟
نصیحت از دشمن پذیرفتن خطاست ولیکن شنیدن رواست تا به خلاف آن کار کنی که آن عین صواب است.
حذر کن زانچه دشمن گوید آن کن
که بر زانو زنی دست تغابن
گرت راهی نماید راست چون تیر
از او برگرد و راه دست چپ گیر
(سعدی)
حکما و علما نردیک وی می‌آمدند و می گفتند که ما را از علم خویش بهره دادی و هیچ چیز دریغ نداشتی تا دانا شدیم، ستاره روشن ما بودی که ما را راه راست نمودی و آب خوش ما بودی که سیراب از تو شدیم و مرغزار پرمیوه ما بودی که گونه‌گونه از تو یافتیم.
(بیهقی)
بالای قضای رفته فرمانی نیست
چون درد اجل گرفت، درمانی نیست
امروز که عهد توست، نیکویی کن
کاین ده همه وقت از آن دهقانی نیست
(سعدی)
گزینه اول و سوم
۹. نوع ادبیات تعلیمی در کدام‌یک از گزینه‌های زیر با دیگر گزینه‌ها متفاوت است؟
جسم ما جوز و مویزست ای پسر
گر تو مردی، زین دو چیز اندر گذر
(مولانا)
بشنو به ارادت سخن پیر کهن
تا کار جهان را تو بدانی سر و بن
خواهی که کسی را نرسد بر تو سخن
تو خود بنگر آنچه نه نیکوست، مکن
(سعدی)
لقمان را گفتند: «ادب از که آموختی؟» گفت: «از بی‌ادبان؛ هرچه از ایشان در نظرم ناپسند آمد از فعل آن پرهیز کردم.»
نگویند از سر بازیچه حرفی
کز آن پندی نگیرد صاحب هوش
وگر صد باب حکمت پیش نادان
بخوانند، آیدش بازیچه در گوش
(سعدی)
جمله علت بگوی و راز مگوی
وانچه بشنیده‌ای تو باز مگوی
راز دل چو مرغ و دانه بود
راز بر دل، چو دود خانه بود
(سنایی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، اثر ادبی تعلیمی از نوع یکپارچه وجود ندارد؟
طایفه رندان به خلاف درویشی به در آمدند و سخنان ناسزا گفتند و بزدند و برنجانیدند. شکایت از بی‌طاقتی پیش پیر طریقت برد که چنین حالی رفت. گفت: «ای فرزند! خرقه درویشان، جامه رضاست، هرکه در این کسوت، تحمل بی‌مرادی نکند، مدعی است و خرقه بر او حرام.»
(سعدی)
پس تا بتوانی از نیکی کردن میاسای و خود را به نکوکاری به مردمان نمای و چون نمودی، به خلافِ نموده مباش و به زفان دیگری مگوی و به دل دیگر مدار تا گندم‌نمای جوفروش نباشی و در همه کارها داد از خود بده که هرکه داد از خویشتن بدهد از داور مستغنی باشد و اگر غم و شادیت بود، غم و شادی با آن کس گوی که او را تیمار غم و شادی تو بود.
(عنصرالمعالی)
و عادل کسی بود که مناسبت و مساوات می‌دهد چیزهای نامتناسب و نامتساوی را. مثلاً اگر خطی مستقیم به دو قسمت مختلف کنند و خواهند که با حد مساوات برند، هر آینه مقداری از زاید نقصان باید کرد و بر ناقص زیادت کرد تا تساوی حاصل آید قلت و کثرت و نقصان و زیادت، منتفی گردد.
(خواجه نصیرالدین طوسی)
روزی از آنجات فرستاده‌اند
آن خوری اینجا که تو را داده‌اند
گرچه در این راه بسی جهد کرد
بیشتر از روزی خود، کس نخورد
(نظامی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس بررسی کردیم ادبیات تعلیمی چیست و چند نمونه از آن در شعر و نثر را معرفی و بررسی کردیم. همچنین به بیان ویژگی های آثار ادبی تعلیمی پرداختیم. در فهرست زیر، مهم‌ترین نکات ادبیات تعلیمی را خلاصه بیان کرده‌ایم.
- تعریف نوع ادبی تعلیمی: آثاری با عناصر ادبی (زبان، خیال و…) که محتوای آنها آموزش آموزه‌های اخلاقی، عرفانی، علمی و… است.
- ویژگی‌های این نوع ادبی: ادبی بودن / داشتن هدف تعلیمی و آموزشی / استفاده از روایت
- انواع ادبیات تعلیمی: مستقیم و غیرمستقیم / انواع موضوعات / دارای وحدت و کثرت موضوع / منثور و منظوم
- شاعران و کتاب های ادبیات عرفانی: «حدیقة الحقیقه» از «سنایی» / بوستان و گلستان از سعدی / مثنوی معنوی از مولانا
source