به آن دسته از جمله‌های سؤالی که هدف از بیان آن‌ها کسب اطلاعات نیست، بلکه تأکید بر موضوعی خاص است، «استفهام تاکیدی» یا «پرسش تاکیدی» گفته می‌شود. به‌طور مثال، در بیت «نه اول خاک بوده است آدمیزاد؟ / به آخر چون بیندیشی همانند» (سعدی)، مصراع اول به حالت سؤالی بیان شده است. قصد شاعر از بیان این سؤال کسب اطلاعات در مورد منشأ وجود انسان نیست، بلکه می‌خواهد بر «خاک بودن آدمیزاد» تأکید کند. در ادامه این مطلب از مجله فرادرس، هم استفهام تاکیدی را با مثال و تمرین یاد می‌گیرید و هم با سایر انواع استفهام در زبان و ادبیات فارسی آشنا می‌شوید. در بخش پایانی، تمرین‌هایی برای خودارزیابی و سنجش میزان یاد‌گیری مخاطبان ارائه می‌شود.

استفهام تاکیدی چیست؟

«استفهام تأکیدی» یا «پرسش تأکیدی» به این معناست که شاعر برای تأکید بر موضوع و مفهوم خاصی، جمله‌‌ای سؤالی را بیان کند. این نوع از سؤال‌ها معمولاً به‌صورت منفی بیان می‌شوند اما جواب آن‌ها حتماً مثبت و به‌صورت تأکیدی است. توجه داشته باشید که گوینده استفهام تأکیدی قصد ندارد با سؤال پرسیدن اطلاعات خود را گسترش بدهد، بلکه می‌خواهد بر نکته مورد نظر خود تأکید کند. مثالی از این نوع استفهام را در کادر زیر آورده‌ایم.

مصراع دوم بیت زیر سؤالی منفی است که بر موضوع «همه تن خود را چون جام مِی دهن می‌کنند» تأکید دارد. شاعر برای اثرگذاری بیشتر بر مخاطب این جمله را به‌صورت پرسشی آورده است. جواب آن نیز جمله‌ای مثبت و مؤکّد خواهد بود.

نکته: به پرسش‌هایی که برای اثرگذاری بیشتر بر مخاطب به کار می‌رود و به نوعی موجب زیبایی‌آفرینی می‌شوند، «پرسش بلاغی» گفته می‌شود. پرسش‌های بلاغی انواع مختلفی دارند. استفهام تأکیدی نیز نوعی پرسش بلاغی به شمار می‌آید.

برای آشنایی بیشتر با مبحث استفهام و انواع آن می‌توانید از فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس کمک بگیرید. برای دسترسی به این فیلم آموزشی، لینک دسترسی به آن را در ادامه آورده‌ایم.

استفهام تاکیدی چه ویژگی هایی دارد؟

در بخش قبلی، به‌طور کلی با استفهام تأکیدی آشنا شدید اما برای اینکه نحوه تشخیص آن را بهتر یاد بگیرید، لازم است ویژگی‌های اصلی آن‌ را به‌تفکیک بشناسید. این ویژگی‌ها عبارتند از:

• جمله سؤالی منفی است
• جواب جمله مثبت است.
• جواب جمله مؤکّد است.
• تأثیر بیشتری بر مخاطب دارد.

برای یادگیری این ویژگی‌ها، به مثالی که در کادر زیر آورده‌ایم، توجه کنید.

این جمله دارای ویژگی‌های زیر است:

• این جمله سؤالی و منفی است.
• اگر بخواهیم به آن جواب بدهیم باید از این جمله مثبت استفاده کنیم: «چرا، وقت آن است که دست دوست را بگیریم.»
• جواب این جمله مؤکد هم هست. تأکید آن را با استفاده از کلمه «چرا» نشان می‌دهیم.
• اگر گوینده جمله خود را به‌‌صورت «وقت آن است که دست دوست را بگیریم» بیان می‌کرد، ممکن بود اثر چندانی بر مخاطب نداشته باشد اما با آوردن آن در قالب جمله پرسشی، مفهوم مورد نظر خود را در ذهن مخاطب نهادینه می‌کند.

آموزش کامل آرایه های ادبی فارسی در فرادرس

یکی از ویژگی‌های اصلی استفهام انکاری این است که اثرگذاری بیشتری بر مخاطب دارد. به عبارت دیگر، اگر شاعر یا نویسنده نکته مهمی را در جمله خبری بگوید، ممکن است تأثیر چندانی بر مخاطب نداشته باشد اما اگر همان نکته را در قالب جمله سؤالی بیاورد، نکته مورد نظرش را بهتر در ذهن مخاطب ثبت می‌کند. آرایه‌های ادبی هم همین نقش را در ادبیات فارسی دارند. اگر می‌خواهید با روش‌های مختلف اثرگذاری بر مخاطب در شعر و ادبیات بیشتر آشنا شوید و ساختار انواع صنایع ادبی فارسی را یاد بگیرید،ِ می‌توانید از فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید.

گفتیم که استفهام تأکیدی در قالب جمله‌های پرسشی به کار می‌رود. بنابراین، برای تشخیص راحت‌تر استفهام تأکیدی باید با ساختار جمله‌های فارسی یا به عبارت دیگر، با دستور زبان فارسی تا حد زیادی آشنا باشید. مجموعه فیلم آموزشی زیر در فرادرس، نکته‌ها و آموزش‌های مهمی را در مورد دستور زبان فارسی در بر می‌گیرد.

مثال استفهام تاکیدی

تشخیص استفهام تاکیدی از سایر انواع استفهام کمی دشوار است. برای اینکه بتوانید این نوع استفهام را به‌راحتی تشخیص بدهید، لازم است آن را بارها تمرین کنید. در ادامه، مثال‌هایی از کاربرد استفهام تاکیدی را در شعر و نثر ارائه کرده‌ایم. با توجه به این مثال‌ها، طرز به‌کارگیری استفهام تأکیدی را به‌خوبی یاد می‌گیرید.

مثال اول

در بیت زیر، هر دو مصراع دارای استفهام تاکیدی هستند. شاعر برای تأکید بر دو موضوع «کوه یحیی را به سوی خویش خواند» و «قاصدانش را به زخم سنگ راند» از جمله‌های سؤالی استفاده کرده است. برای پاسخ به این سؤال‌ها باید از جمله‌های مثبت و مؤکد استفاده کنیم.

مثال دوم

در کادر زیر، مثالی از استفهام تأکیدی را مشاهده می‌کنید. هدف شاعر از بیان پرسش مصراع اول، کسب اطلاعات نیست. در واقع، قصد دارد در قالب جمله پرسشی، مفهوم «انسان بودن» را مورد تأکید قرار بدهد.

مثال سوم استفهام تاکیدی

استفهام تأکیدی هم در متون ادبی و هم در فارسی محاوره کاربرهای فراوانی دارد. مثال زیر، نمونه‌ای از کاربرد استفهام تأکیدی از گفت‌و‌گوهای روزمره است. این جمله پرسشی منفی برای تأکید بر پیام «به وسایل دست نزن» آمده است.

مثال چهارم

استفهام تاکیدی و روش تشخیص آن را با دقت به مثال زیر بهتر یاد می‌گیرید. این مثال نوعی جمله پرسشی منفی است. برای پاسخ به این پرسش می‌توانیم از این جمله مثبت و مؤکد استفاده کنیم: «چرا، می‌دانم که متوجه کارم شدی.»

مثال پنجم

در بیت زیر، شاعر برای اثر گذاری بر مخاطب خود، دو مفهوم «یاری شدن نوح و موسی از سوی دریا» و «چیره شدن بر دشمنان نوح و موسی» را در قالب جمله‌های سؤالی آورده است. به‌طوری که مخاطب در پاسخ به آن فقط می‌تواند از جمله‌های مثبت و مؤکد استفاده کند.

مثال ششم استفهام تاکیدی

در کادر زیر، مثال دیگری از استفهام تاکیدی را ارائه کرده‌ایم. هر دو مصراع، جمله‌های پرسشی هستند. مخاطب در پاسخ به آن‌ها باید از این جمله‌های مثبت و مؤکد استفاده کند: «چرا دیدم که کسی پیاده به جنگ برود و سر سرکشان را به زیر سنگ بیاورد.»

مثال هفتم

شاعر در بیت زیر برای اینکه موضوع «مرگ» را مورد تأکید قرار بدهد، از جمله پرسشی استفاده کرده است. جواب چنین سؤالی حتماً به‌صورت مثبت و مؤکد خواهد بود.

جمله‌ای که در کادر بالا آورده‌ایم، نوعی جمله پرسشی است. این نوع از جمله‌ها ویژگی‌ها و ساختار خاص خود را دارند. اگر می‌خواهید استفهام تأکیدی را به‌راحتی تشخیص بدهید، در قدم اول باید جمله‌های پرسشی و اجزای تشکیل‌‌دهنده آن‌ها را بشناسید. در مطلب «جمله پرسشی چیست؟» از مجله فرادرس، این مبحث را با مثال و تمرین آموزش داده‌ایم.

مثال هشتم

جمله سؤالی بیت زیر از نوع پرسش تأکیدی است و مفهوم «چاره‌اندیشی» را مورد تأکید قرار می‌دهد. در جواب آن باید بگوییم: «چرا، وقت چاره‌اندیشی است.»

یادگیری انواع استفهام با مثال

در زبان و ادبیات فارسی، انواع مختلفی از استفهام به کار می‌رود. برای اینکه بتوانید استفهام تأکیدی را از سایر انواع استفهام تشخیص بدهید، باید تا حدودی صورت‌های مختلف استفهام را بشناسید. در ادامه، ضمن معرفی رایج‌ترین انواع استفهام، برای هرکدام مثالی را نیز بیان می‌کنیم:

• استفهام انکاری: گوینده برای تأکید بر مفهوم خاصی، آن را در قالب جمله پرسشی مثبت بیان می‌کند. پاسخ این نوع استفهام، به‌صورت منفی است. مثال: «کی بود در زمانه وفا؟ جام می بیار / تا من حکایت جم و کاووس کی کنم» (حافظ)
• سؤال با موضوع نهی: در این حالت، برای نهی کردن مخاطب از انجام کار خاصی، از جمله سؤالی استفاده می‌شود. مثال: «به مال غره چه باشی که یک دو روزی بعد / همه نصیبه میراث خوار خواهد بود» (سعدی)
• سؤال با موضوع تمسخر و تحقیر: گوینده با تحقیر و تمسخر فرد یا افراد دیگر، از جمله سؤالی استفاده می‌کند. مثال: «ز دستِ جورِ تو گفتم زِ شهر خواهم رفت / به خنده گفت که حافظ برو، که پایِ تو بست؟» (حافظ)
• سؤال با موضوع ملامت و توبیخ: این نوع از جمله‌های سؤالی با هدف ملامت کردن مخاطب و توبیخ او به کار می‌روند. مثال: «باده در ده چند از این باد غرور؟ / خاک بر سر نفس نافرجام را» (حافظ)
• سؤال با موضوع عبرت و پندپذیری: گوینده برای اینکه مخاطب خود را به عبرت گرفتن دعوت کند، از جمله سؤالی استفاده می‌کند. مثال: «تا کی خوری دریغ ز برنائی؟ / زین چاه آرزو ز چه برنائی؟» (ناصر خسرو)
• سؤال با موضوع استبعاد: نوعی جمله سؤالی که در آن، دور و بی‌‌ارتباط بودن دو موضوع متفاوت نشان داده می‌شود. مثال: «من و همصحبتیِ اهلِ ریا دورَم باد / از گرانانِ جهان، رَطلِ گران ما را بس» (حافظ)
• سؤال با موضوع بیان عجز و ناتوانی: گوینده ناتوانی خود را از انجام کاری خاص در قالب جمله سؤالی نشان می‌دهد. مثال: «از دست و زبان که برآید / کز عُهده شکرش به‌در‌آید؟» (سعدی)
• سؤال با موضوع حیرت و شگفتی: در این جمله‌های پرسشی، گوینده شگفتی خود را از موضوع و پدیده خاصی نشان می‌دهد. مثال: «چه ساز بود که در پرده می‌زد آن مطرب / که رفت عمر و هنوزم دماغ پُر ز هواست» (حافظ)
• سؤال با موضوع تجاهل و همراه با اغراق: گوینده این جمله‌های سؤالی، تظاهر به ناآگاهی می‌کند و نوعی اغراق را نیز در کلام خود به وجود می‌آورد. مثال: «آن ماه دو هفته در نقاب است / یا حوری دست در خضاب است» (سعدی)
• سؤال با موضوع آرزو و تمنا: گوینده برای بیان آرزو و درخواست خود، به‌جای استفاده از جمله خبری، جمله سؤالی را به کار می‌برد. مثال: «ای خداوند زمان و فخر آل مصطفی / خنجر گلگونْت را کی سوی خاور کنی؟» (ناصر خسرو)

در فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس نیز نکته‌های مهمی در مورد استفهام بیان شده است.

فرق استفهام تاکیدی و استفهام انکاری چیست؟

از بین تمامی انواع استفهام، دو استفهام تأکیدی و انکاری بیش از همه به یکدیگر شباهت دارند. برای اینکه بتوانید آن‌ها را از هم تشخیص بدهید به این نکته توجه داشته باشید: استفهام انکاری معمولاً در قالب جمله سؤالی مثبت می‌آید اما جواب آن منفی است. درحالی‌که استفهام تاکیدی در قالب جمله سؤالی منفی می‌آید اما پاسخ آن مثبت است. علاوه‌بر این، جواب استفهام انکاری، موضوع اصلی مورد پرسش را انکار و نفی می‌کند اما جواب استفهام تاکیدی، موضوع مورد پرسش را تأکید و تأیید می‌کند.

با دقت به مثال زیر، تفاوت‌ استفهام تاکیدی و انکاری را بهتر یاد می‌گیرید. مثال اول دارای استفهام تأکیدی است اما مثال دوم نوعی استفهام انکاری به شمار می‌آید.

برای اینکه تفاوت آن‌ها را بهتر درک کنید، به نکته‌های زیر توجه داشته باشید:

• سؤال مثال اول «منفی» است، پس استفهام تأکیدی به شمار می‌آید اما سؤال مثال دوم «مثبت» است. بنابراین، نشان‌دهنده استفهام انکاری است.
• در جواب سؤال مثال اول باید این جمله‌ مثبت و مؤکد را به کار ببریم: «چرا، آتش برای ابراهیم، قلعه‌ای بود که دود از دل نمرود برآورد.» با توجه به این نکته مطمئن می‌شویم که مثال اول دربردارنده استفهام تأکیدی است.
• در جواب سؤال مثال دوم باید از این جمله منفی استفاده کنیم: «در شهر من، شیر و نهنگ و پلنگ هرگز سواره به جنگ نمی‌آیند.» با توجه به این نکته پی می‌بریم که در مثال دوم از استفهام انکاری استفاده شده است.

تمرین استفهام تاکیدی

اکنون که با استفهام تاکیدی آشنا شدید و نحوه تشخیص آن را نیز یاد گرفتید، فرصت آن را خواهید داشت که با جواب دادن به تمرین‌های این بخش، میزان یادگیری خود را محک بزنید. همه تمرین‌ها به‌‌صورت چهارگزینه‌ای طرح شده‌اند. برای جواب دادن به هر سؤال باید یکی از گزینه‌های آن را علامت بزنید. بعد از جواب دادن به هر تمرین، با کلیک روی گزینه «مشاهده گزینه صحیح»، جواب درست آن نشان داده می‌شود. همچنین با کلیک روی گزینه «پاسخ تشریحی» که زیر برخی از سؤال‌ها قرار دارد، به جواب تشریحی آن‌ها دسترسی خواهید داشت.

بعد از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، با کلیک روی گزینه «دریافت نتیجه آزمون»، تعداد امتیازهایتان در این آزمون نشان داده می‌شود.

خلاصه نکته های استفهام تاکیدی

در بخش‌های قبلی این مطلب از مجله فرادرس، استفهام تاکیدی و ویژگی‌های آن را با مثال نشان دادیم. در تصویر زیر، خلاصه‌ای از نکته‌های مربوط به این مبحث را مشاهده می‌کنید.