به پرسش‌هایی که برای انکار و نفی موضوع خاصی به کار می‌روند، «استفهام انکاری» یا «پرسش انکاری» گفته می‌شود. هدف از بیان این پرسش‌ها، کسب اطلاعات نیست، بلکه تأکید یا رد و نفی یک موضوع خاص است. به‌طور مثال، در بیت «تو را پرواز بس زودست و دشوار/ز نو کاران که خواهد کار بسیار؟» (پروین اعتصامی) از استفهام انکاری استفاده شده است، زیرا شاعر به دنبال رسیدن به جواب سؤال خود نیست. صرفاً می‌خواهد بر پیام «کسی از نوکاران، کار بسیار نمی‌خواهد» تأکید کند. با مطالعه بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس، استفهام انکاری و ویژگی‌های آن را به‌خوبی می‌آموزید و با مثال‌های آن در ادبیات فارسی آشنا می‌شوید. در بخش پایانی، تمرین‌هایی را در مورد این مبحث ارائه می‌کنیم.

استفهام انکاری چیست؟

گاهی شاعران برای اثرگذاری بیشتر کلام خود «استفهام انکاری» یا «پرسش انکاری» را به کار می‌برند. یعنی پرسشی را مطرح می‌کنند که جواب آن حتماً منفی است. در واقع، گوینده از همان ابتدا می‌داند که پاسخ سؤالش منفی است و به دنبال پاسخ آن نیست. بلکه می‌خواهد مخاطب را به تفکر وادارد و نکته مهمی را در ذهن او نهادینه کند. با دقت به مثال زیر، این نوع از پرسش‌های ادبی و هنری را بهتر یاد می‌گیرید.

حافظ در مصراع دوم این بیت پرسشی را مطرح کرده است که جواب آن حتماً منفی است. در واقع، قصد داشته است در قالب پرسش به مخاطب خود گوشزد کند که «خانه‌پرورد چندین غریب را تاب نمی‌آورد». شاعر برای اینکه نکته مورد نظر خود را در ذهن مخاطب ثبت کند، آن را به‌صورت «پرسش انکاری» یا «استفهام انکاری» آورده است.

نکته: استفهام انکاری یا پرسش انکاری یکی از انواع «سؤال بلاغی» به شمار می‌رود. یعنی سؤالی که جنبه ادبی و هنری دارد و برای بلاغت در کلام به کار می‌رود.

در این بخش، به‌طور کلی با استفهام انکاری آشنا شدید. درصورتی‌که بخواهید این مبحث را به‌صورت گسترده‌تر و با مثال‌های بیشتری یاد بگیرید، توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس مراجعه کنید. لینک این ویدئوی آموزشی را در ادامه آورده‌ایم.

ویژگی های استفهام انکاری

برای اینکه بتوانید استفهام انکاری را به‌راحتی تشخیص بدهید، باید ویژگی‌های آن را به‌خوبی بشناسید. این ویژگی‌ها عبارتند از:

• جواب آن‌ها همیشه مشخص است.
• هدف از استفهام انکاری، کسب اطلاعات نیست.
• جواب سؤال، مفهوم سؤال را انکار می‌کند.

با دقت به مثال زیر، این ویژگی‌ها را به‌خوبی می‌آموزید.

در بیت بالا، از استفهام انکاری استفاده شده است و ویژگی‌های آن عبارتند از:

• جواب سؤال سؤال کاملاً مشخص است: اینکه شیر و نهنگ و پلنگ هرگز سواره به جنگ نمی‌روند.
• هدف شاعر از پرسیدن این سؤال کسب اطلاعات نیست، چون به‌خوبی می‌داند که شیر و نهنگ و پلنگ سواره به جنگ نمی‌روند.
• جواب سؤال دقیقاً مفهوم پرسش را انکار می‌کند.

یادگیری آرایه های ادبی به کمک ویديوهای آموزشی فرادرس

در بخش‌های قبلی یاد گرفتیم که شاعران پارسی‌گو برای تأثیرگذاری بیشتر کلام خود بر مخاطب، از استفهام انکاری استفاده می‌کنند. همچنین آموختیم که این نوع از جمله‌های پرسشی، یکی از روش‌های بلاغی برای زیباسازی و گیرایی بیشتر شعر هستند. باید توجه داشته باشید که علاوه بر استفهام انکاری، روش‌های دیگری نیز برای زیباتر کردن شعر به کار می‌رود. به‌طور مثال می‌توان به انواع آرایه‌های ادبی اشاره کرد. اگر می‌خواهید در کنار استفهام انکاری، با آرایه‌ها و صنایع ادبی فارسی هم آشنا شوید، فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را از دست ندهید.

برای تشخیص استفهام انکاری و آرایه‌های ادبی در شعر لازم است ساختارهای دستوری زبان فارسی را به‌خوبی بشناسید. به این منظور می‌توانید از مجموعه فیلم‌ آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید.

مثال استفهام انکاری

با خواندن بخش‌های قبلی، کاربرد و ویژگی‌های استفهام انکاری را یاد گرفتید. در ادامه، با مثال‌های آن در ادبیات فارسی آشنا می‌شوید. برای یادگیری مثال‌های بیشتر توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش فارسی پایه دوازدهم فرادرس که لینک آن در ادامه آمده است، مراجعه کنید.

مثال اول

در مصراع دوم بیت زیر از استفهام انکاری استفاده شده است. در واقع، گوینده برای اینکه پیام خود را در ذهن مخاطب ثبت کند، از جمله سؤالی استفاده کرده است.

مثال دوم

شاعر در بیت زیر، سؤالی را مطرح کرده است که جواب آن کاملاً مشخص است. با این حال، برای اینکه پیام خود را بهتر به مخاطب منتقل کند، آن را در قالب جمله سؤالی آورده است. مخاطب در جواب این سؤال تنها می‌تواند جمله «هرگز به کوی طریقت گذر نخواهم کرد» را بگوید. به عبارت دیگر، پاسخ این پرسش، مفهوم مورد پرسش را انکار می‌کند.

مثال سوم استفهام انکاری

هر دو مصراع بیت زیر دارای استفهام انکاری هستند. گوینده برای پرسیدن آن‌ها به دنبال جواب نیست، بلکه هدفش تأکید این دو پیام است: «هیچ‌کس نمی‌تواند از چوب، میوه الوان بدهد» و «هیچ‌کس نمی‌تواند از خار، گل صد‌برگ برآورد».

مثال چهارم

استفهام انکاری علاوه بر متون ادبی، در مکالمه‌های روزمره هم کاربرد فراوانی دارد. مثالی که در کادر زیر آورده‌ایم، این نکته را به‌خوبی نشان می‌دهد. قصد گوینده از بیان این پرسش، جمله «چنین چیزی ممکن نیست» بوده است اما برای تأکید بیشتر، آن را در قالب جمله پرسشی آورده است.

مبحث استفهام انکاری با موضوع جمله‌های پرسشی و ساختار آن‌ها ارتباط مستقیمی دارد. برای اینکه پرسش‌های استفهامی را بهتر یاد بگیرید، لازم است با ساختار انواع جمله‌های پرسشی آشنایی کامل داشته باشید. این موضوع را در مطلب «جمله پرسشی چیست؟» از مجله فرادرس به‌طور کامل آموزش داده‌ایم.

مثال پنجم

شاعر در بیت زیر، اگرچه پاسخ سؤال خود را می‌داند، با پرسیدن آن از مخاطب قصد دارد پیام مهمی را در ذهن او نهادینه کند. بنابراین، پرسش این بیت از نوع استفهام انکاری است.

مثال ششم استفهام انکاری

مخاطب با خواندن بیت زیر، در پاسخ به سؤال مصراع دوم فقط می‌تواند جمله «سبک‌باران ساحل‌ها هرگز حال ما را نمی‌دانند» استفاده کند. این پاسخ، مفهوم کلی سؤال را انکار و نفی می‌کند. بنابراین، پرسش بیت زیر، نوعی استفهام انکاری به شمار می‌آید.

مثال هفتم

مولوی برای سرودن شعر زیر و تأکید بر اینکه «هیچ‌کس زهر و پادزهری مانند نی ندیده است» و «هیچ‌کس دمساز و مشتاقی مانند نی ندیده است» از استفهام انکاری استفاده کرده است.

مثال هشتم

شهریار در بیت زیر برای اثرگذاری بیشتر کلام خود، از نوعی جمله پرسشی استفاده کرد که جواب آن منفی است. «بجز از علی که آرد پسری ابوالعجائب» نوعی استفهام انکاری محسوب می‌شود.

انواع استفهام با مثال

تا اینجا با استفهام انکاری و روش تشخیص آن آشنا شدید. البته توجه داشته باشید که در زبان و ادبیات فارسی، انواع مختلفی از استفهام وجود دارد که هرکدام، از ویژگی‌های خاصی برخوردارند. در این بخش، رایج‌ترین انواع استفهام را به‌طور خلاصه معرفی می‌کنیم و برای هرکدام مثالی می‌آوریم.

• استفهام تأکیدی: گوینده برای تأکید بر کلام خود، به‌جای جمله خبری از جمله پرسشی استفاده می‌کند. مثال: نه اول خاک بوده است آدمیزاد؟ / به آخر چون بیندیشی همانند (سعدی)
• سؤال با هدف نهی: برای نهی کردن مخاطب از انجام کاری خاص به کار می‌رود. مثال: تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش؟ / حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار (سعدی)
• سؤال با هدف ملامت و توبیخ: برای سرزنش کردن مخاطب به کار می‌رود. مثال: که گفتت بر دست رستم ببند؟ / نبندد مرا دست چرخ بلند (فردوسی)
• سؤال با هدف بیان عجز: در این نوع سؤال، گوینده ناتوانی خود را از امری خاص بیان می‌کند. مثال: از دست و زبان که برآید؟ / کز عهده شکرش به درآید (سعدی)
• سؤال با هدف تمنا و آرزو: گوینده آرزو و درخواست خود را در جمله‌ای پرسشی بیان می‌کند. مثال: بگرفت همچو لاله دلم در هوای سرد / ای مرغ بخت کی شوی آخر تو رام ما؟ (حافظ)
• سؤال با هدف تمسخر و تحقیر: گوینده در جمله سؤالی، فرد یا افرادی را مورد تمسخر و تحقیر قرار می‌دهد. مثال: تویی آنکه گفتی که رویین‌تنم؟ / بلند آسمان بر زمین افکنم (فردوسی)
• سؤال با هدف بیان حیرت: گوینده تعجب خود را از موضوعی خاص در جمله‌ای پرسشی نشان می‌دهد. مثال: چیست این سقف بلند ساده بسیار نقش / زین معما هیچ دانا در جهان آگاه نیست (حافظ)
• سؤال با هدف تنبّه و عبرت: در این نوع استفهام، گوینده مخاطب خود را به عبرت‌ گرفتن از موضوعی خاص دعوت می‌کند. مثال: پرویز کنون گم شد زان گم‌شده کمتر گو / زیرن تره کو بر خوان؟ رو کم ترکوا برخوان (خاقانی)
• سؤال با هدف بیان استبعاد: گوینده دوری و منافات دو موضوع را با جمله‌ای سؤالی نشان می‌دهد. مثال: صلاح کار کجا و من خراب کجا؟ / ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا؟ (حافظ)
• سؤال با هدف تجاهل همراه با اغراق: در این نوع جمله‌های سؤالی، شاعر در عین حال که تظاهر به ناآگاهی می‌کند، نوعی اغراق را نیز در کلام به وجود می‌آورد. مثال: خبر داری از خسروان عجم؟ / که کردند بر زیردستان ستم (سعدی)

استفهام انکاری و تأکیدی چه فرقی دارند؟

مهم‌‌ترین تفاوت استفهام انکاری و استفهام تأکیدی این است که استفهام انکاری برای انکار و نفی موضوع مورد نظر به کار می‌رود اما استفهام تأکیدی برای تأکید بر موضوع می‌آید. از طرف دیگر، استفهام انکاری نوعی جمله سؤالی مثبت است اما جواب آن به‌صورت منفی می‌آید. برعکس، استفهام تأکیدی نوعی جمله سؤالی منفی است که جواب آن مثبت خواهد بود. برای اینکه تفاوت آن‌ها را بهتر درک کنید، مثالی را با هم بررسی می‌کنیم.

در مثال اول کادر زیر از استفهام انکاری استفاده شده است، چون هدف گوینده نفی و انکار «وفا در زمانه» است. خود جمله مثبت است اما جواب آن به‌صورت منفی می‌آید. برعکس، در مثال دوم، هدف گوینده تأکید بر «تن را چون جام مِی کردن» است. خود جمله منفی است اما جواب آن به‌صورت مثبت می‌آید. بنابراین، استفهام این مثال از نوع تأکیدی است.

سؤالات متداول

در این بخش، سؤالات متداول این مبحث را بررسی می‌کنیم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.

تفاوت استفهام انکاری و پرسش انکاری چیست؟

«استفهام انکاری» و «پرسش انکاری» تفاوتی با هم ندارند. این دو مفهوم مترادف یکدیگر هستند.

معنی استفهام انکاری چیست؟

«استفهام انکاری» به معنی سؤالی است که بر «انکار و نفی» موضوعی خاص دلالت داشته باشد.

تمرین استفهام انکاری

اکنون که استفهام انکاری و نحوه تشخیص آن را یاد گرفتید، با جواب دادن به تمرین‌های این بخش می‌توانید سطح یادگیری خود را بسنجید. همه سؤال‌ها به‌صورت چهارگزینه‌ای طرح شده‌اند. برای جواب دادن به هر سؤال، یکی از گزینه‌های آن را علامت بزنید.

بعد از جواب دادن به سؤال‌ها می‌توانید با کلیک روی گزینه «مشاهده گزینه صحیح»، پاسخ درست آن را بینید. بعد از جواب دادن به تمامی سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این آزمون مشخص می‌شود.

خلاصه نکته های استفهام انکاری

استفهام انکاری و ویژگی‌های آن موضوع اصلی مطلبی است که پیش رو دارید. در این مطلب از مجله فرادرس، استفهام انکاری و نحوه تشخیص آن را با مثال آموزش دادیم. خلاصه‌ای از نکته‌های آن را در تصویر زیر مشاهده می‌کنید.