سایکو در فرهنگ عامیانه به کسی اطلاق می‌شود که رفتار‌های خطرناک و غیرعادی دارد ولی در روانشناسی پیشوندی به‌معنی «مربوط به روان» است. این واقعیت که ۳ درصد از افراد در طول زندگی خود نشانه‌هایی از روان‌پریشی را نشان می‌‌دهند، باعث می‌شود دانستن اینکه سایکو چیست و اختلال سایکوتیک شامل چه بیماری‌هایی است، اهمیت بیشتری پیدا کند. در این مطلب از مجله فرادرس قصد داریم ببینیم سایکو چیست و اختلال سایکوتیک در روانشناسی به چه معناست. پس از بیان مفاهیم، نشانه‌ها و علائم اختلال سایکوتیک را بررسی می‌کنیم و سپس به سراغ علل بیماری سایکوز می‌رویم. در گام بعدی نیز در مورد روش‌های تشخیص، درمان و انواع اختلالات سایکوتیک توضیح می‌دهیم و روش برخورد با افراد مبتلا به این اختلال را یاد می‌گیریم.

سایکو چیست؟

«سایکو» (Psycho) از ریشه یونانی «Psyche» به‌معنی «روح» یا «ذهن» گرفته شده است. این کلمه در گفتار روزمره برای توصیف فردی به کار می‌رود که رفتار‌های عجیب، غیرعادی یا خطرناک دارد. اما در علم روانشناسی، این واژه برای اشاره به ذهن و حالات روانی استفاده می‌شود و به‌معنی «مرتبط با روان» است. بنابراین کاربرد این کلمه از دو جهت قابل‌بررسی است:

• در فرهنگ عامه و گفتار روزمره: این مفهوم توهین‌آمیز است و بار معنایی بسیار منفی دارد چون منظور از آن اغلب «روانی» یا «سایکوپت» به‌معنی فردی بدون احساس ترحم یا عذاب وجدان است (مانند شخصیت هانیبال لکتر در فیلم سینمایی سکوت بره‌ها).
• در علم روانشناسی: سایکو به‌عنوان پیشوند در کلماتی مانند «سایکولوژی» به‌معنی علم مطالعه روان و ذهن یا «اختلال سایکوتیک» به‌معنی «مشکل در تشخیص واقعیت از خیال» به کار می‌رود (مانند شخصیت جان نش در ذهن زیبا یا جان تورنس در درخشش).

حال که می‌دانیم مفهوم سایکو چیست، در ادامه به سراغ یکی از مهم‌ترین اختلالات روانی یعنی اختلال سایکوتیک می‌رویم.

اختلال سایکوتیک چیست؟

«اختلال سایکوتیک» (Psychotic Disorder) به گروهی از بیماری‌های روانی جدی گفته می‌شود که در ادراک و تفکر فرد اختلال ایجاد می‌کنند. افراد درگیر این اختلال توانایی تشخیص واقعیت از خیال را از دست می‌دهند و علائمی مانند توهم، هذیان و اختلال در تفکر و رفتار‌های غیرطبیعی را از خود نشان می‌دهند. مهم‌ترین علائم و ویژگی‌های رفتاری افراد درگیر با اختلال سایکوتیک به‌صورت زیر است:

• کناره‌گیری و انزوا از جمع
• تجربیات حسی غیرواقعی (توهم)
• باورهای نادرست و پافشاری بر آن‌ها (هذیان)
• بدبینی و احساس ناراحتی در حضور دیگران
• بی‌توجهی به بهداشت فردی
• خستگی ذهنی و گیجی
• تمرکز پایین و مشکل در یادآوری اطلاعات
• افت عملکرد در مدرسه یا محل کار
• صحبت‌های بسیار سریع، آهسته یا نامفهوم
• پرش ناگهانی بین موضوعات در تفکر و صحبت کردن
• خواب آشفته یا کم‌خوابی
• سستی و بی‌حالی مفرط
• استفاده از کلمات بی‌‌معنا یا بی‌ربط
• انجام رفتار‌های نامتناسب با موقعیت
• کاهش یا افزایش بیش‌از‌حد اشتها
• بی‌احساسی یا چهره یکنواخت و بدون تغییر
• کم‌حرفی یا پاسخ با جملات محدود
• عدم توانایی انجام کارهای روزمره
• پاسخ ندادن به محرک‌ها و بی‌حسی
• افکار خودکشی

علاوه بر این موارد، افراد درگیر اختلال‌های سایکوتیک ممکن است اختلالات عاطفی (خلق‌وخوی غیرطبیعی)، اضطراب، کاهش انگیزه و حتی افکار خودکشی را نیز تجربه کنند. اختلال سایکوتیک را گاهی با نام‌های «سایکوز یا سایکوسیس» معرفی می‌کنند که درست نیست، چون سایکوز به‌تنهایی بیماری نبوده و تفاوت سایکوز و سایکوتیک نیز در همین موضوع نهفته است.

کلمه «سایکوز» یا «روان‌پریشی» (Psychosis) از دو بخش «روح و روان» (Psycho) و «بیماری یا حالت غیرعادی» (Osis) تشکیل می‌شود و مفهوم آن «قطع ارتباط با واقعیت» است. در حقیقت، کلمه سایکوتیک صفتی است که برای توصیف فرد درگیر نشانه‌های سایکوز به کار می‌رود؛ مانند تب که بیماری نیست بلکه نشانه‌ای از وجود بیماری یا عفونت در بدن است. ازجمله مهم‌ترین انواع اختلالات سایکوتیک می‌‌توان به اسکیزوفرنی، افسردگی سایکوتیک و اختلال‌های موقت و مشترک سایکوتیک اشاره کرد که بعضی از آن‌ها کاملا قابل درمان هستند و بعضی دیگر دوره‌های مزمنی دارند.

در ادامه در مورد علائم، انواع و روش‌‌های درمان این اختلال توضیح می‌‌دهیم تا بهتر درک کنیم سایکو چیست. برای آشنایی کامل با ناهنجاری‌ها و عارضه‌های روانی، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش روانپزشکی با توضیح ۱۴ اختلال و نمونه بالینی از فرادرس را تماشا کنید.

علائم و نشانه‌های اختلال سایکوتیک

افراد درگیر با اختلال‌های سایکوتیک بسته به نوع و شدت اختلال علائم مختلفی را از خود بروز می‌دهند. همچنین، نشانه‌هایی که یک فرد بروز می‌دهد ممکن است با گذشت زمان تغییر کنند. با این حال، متخصصان سلامت روان ۵ نشانه اصلی زیر را برای توصیف و تشخیص اختلالات سایکوتیک در نظر می‌گیرند:

• هذیان‌ها: در روانشناسی به باور نادرستی گفته می‌شود که فرد برخلاف شواهد واقعی موجود همچنان روی درستی آن‌ها پافشاری می‌کند.
• توهم‌ها: به تجربه‌های حسی گفته می‌شود که در واقعیت وجود ندارند ولی فرد درگیر اختلال آن‌ها را مانند واقعیت تجربه می‌کند یا خیال می‌کند که وجود دارند.
• افکار و گفتار آشفته: به حالتی گفته می‌شود که در آن فرد ناچار است افکار خود را در زمان صحبت کردن دائما سازماندهی و مرتب کند. خروجی صحبت‌ها و افکار اغلب پراکنده هستند و معنایی ندارند.
• حرکات بدنی آشفته و بی‌نظم: این عارضه زمانی رخ می‌دهد که فرد حرکات غیرعادی و غیرمنتظره‌ای که اغلب با موقعیت هیچ تناسبی ندارند، از خود نشان می‌دهد.
• از دست رفتن عملکرد طبیعی: در این حالت، فرد درگیر علائم سایکوز ممکن است علائمی مانند کاهش عملکرد، بی‌علاقگی، انزوا و بی‌تحرکی را در زندگی روزمره و در ارتباط با دیگران از خود نشان دهد.

با مشاهده فیلم آموزش رایگان تعریف سایکو، توضیح اختلالات سایکوتیک، علل و انواع آن از فرادرس می‌توانید با تاریخچه این بیماری بیشتر آشنا شده و بهتر درک کنید که مفهوم سایکو در اختلال سایکوتیک چیست.

آشنایی با اختلالات روانی با ویدئو‌های آموزشی فرادرس

به طور کلی اختلال روانی به مشکلاتی گفته می‌شود که بر تفکر، احساسات یا رفتار فرد تاثیر می‌گذارند و می‌توانند عملکرد روزانه و ارتباط با او با اطرافیان را مختل کنند. این اختلالات بر اساس علائمی که در فرد ایجاد می‌کنند، به انواع مختلفی مانند اختلال اضطرابی، اختلال سایکوتیک و اختلال شخصیتی تقسیم می‌شوند. برای شناخت بهتر این اختلالات لازم است ابتدا مفاهیم پایه روانشناسی را درک کنیم و با معنی مفاهیمی مانند انواع احساسات، ادراک و هیجان نیز آشنا شویم. به این ترتیب درک بهتری از نشانه‌های این اختلال‌ها پیدا می‌کنیم.

اگر در مورد انواع اختلالات روانی کنجکاو هستید و می‌خواهید نشانه‌های آن‌ها را بهتر بشناسید، پیشنهاد می‌‌کنیم از فیلم‌های آموزشی فرادرس در حوزه روانشناسی استفاده کنید. این ویدئو‌های آموزشی با زبانی ساده و کاربردی، تخصصی‌ترین اطلاعات را به شما ارائه می‌کنند.

در فهرست زیر به چند عنوان آموزشی مرتبط با اختلالات روانی اشاره کرده‌ایم که مشاهده آن‌ها به شما کمک می‌کند بهتر درک کنید سایکو چیست:

برای دسترسی به آموزش‌های بیشتر هم می‌توانید به صفحه زیر مراجعه کنید:

دانستن اینکه علت‌های بیماری سایکوز چیست، به ما درک هرچه بهتر اینکه مفهوم سایکو چیست کمک می‌کند. به همین دلیل در بخش بعدی در مورد علت‌ها و روش‌های درمان این بیماری توضیح می‌دهیم.

تشخیص و درمان اختلال سایکوتیک

اختلال سایکوتیک اغلب در آغاز بزرگسالی و زمانی‌که فرد در اواخر نوجوانی و بین ۲۰ تا ۳۰ سالگی آغاز می‌شود و بر اساس تحقیقات انجام شده، اغلب افراد از حدود یک سال قبل از شروع درمان، علائم سایکوز را تجربه می‌کنند و هرچه خود فرد یا اطرافیان او سریع‌تر این نشانه‌ها را جدی بگیرد، شانس بهبودی فرد نیز بیشتر است. بنابراین اولین کاری که باید انجام شود، مراجعه به پزشک متخصص است.

در مراحل اولیه تشخیص، پزشک متخصص با انجام تست‌های تصویربرداری مانند سی‌تی‌اسکن و MRI، آزمایش‌های خون و مایعات بدن و تست‌های نوار مغز تلاش می‌کند از جسمی نبودن علت بیماری سایکوز مطمئن شود. پس از انجام این تست‌‌ها، در‌صورتی‌که پزشک نتواند دلایل فیزیکی و جسمی برای علائم فرد پیدا کند، او را به روانپزشک یا روانشناس ارجاع می‌دهد. متخصصان سلامت روان با روش‌هایی مانند مشاوره و تست‌های تخصصی ارزیابی سلامت روان، تشخیص نهایی و درمان بیماری را آغاز می‌کند.

روش درمان اختلال سایکوتیک چیست؟

بر اساس آمار‌‌ها، ۲۵ درصد از افراد درگیر این اختلال، فقط یک دوره روان‌پریشی را در طول زندگی خود تجربه می‌کنند و نیمی از آن‌ها نیز با اینکه ممکن است دوره یا چند دوره روان‌پریشی را تجربه کنند، پس از درمان‌های دارویی و روان‌درمانی می‌توانند به زندگی عادی خود برگردند. درمان اختلال‌های سایکوتیک برای اغلب بیماران شامل ترکیبی از دارو و روان‌درمانی است و این دو راه به‌عنوان مکمل هم عمل می‌کنند. در ادامه در مورد هرکدام بیشتر توضیح می‌دهیم.

دارو درمانی اختلال سایکوتیک

داروهای «ضدروان‌پریشی» (Antipsychotic) اولین درمان‌های دارویی هستند که برای اختلالات سایکوتیک تجویز می‌‌شوند. این داروها با کم کردن اثر انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین و سروتونین در مغز، علائم هذیان و توهم را پس از چند روز تا حد زیادی کاهش می‌‌دهندو حتی بیمار چند ساعت پس از مصرف دارو، اضطراب کمتری تجربه می‌کند. مهم‌ترین دارو‌ها آنتی‌سایکوتیک شامل موارد زیر هستند:

• کلروپرومازین
• فلوفنازین
• تیوریدازین
• هالوپریدول
• پرفنازین

البته این دارو‌ها ممکن است در اختلال‌های سایکوتیک ناشی از مصرف یا قطع مواد مخدر و الکل، مناسب نباشند. در اختلال‌های سایکوتیک کاتاتونیا از دوز‌های پایین بنزودیازپین‌ها استفاده می‌شود و پزشک ممکن است از «شوک درمانی» (electroconvulsive therapy) برای بهبود بیمار کمک بگیرد. علاوه بر این، دارودرمانی بیماران مبتلا به صرع و بیماری‌های قلبی با احتیاط بیشتری صورت می‌گیرد.

روان‌درمانی در اختلال سایکوتیک چگونه است؟

بسته به نوع اختلال سایکوتیک ممکن است از روش‌های مختلف روان‌درمانی نیز برای بهبود بیماران استفاده شود که اغلب شامل موارد زیر هستند:

• «درمان شناختی‌-رفتاری» (CBT): در این روش، متخصص سلامت روان سعی می‌کنند با تغییر الگو‌های فکری بیمار، از شدت علائمی مانند هذیان و توهم کم کنند.
• روانکاوی: در این روش، روانشناس با شناسایی ریشه‌های ناخوداگاه بیماری، تلاش می‌کند عملکرد و رفتار افراد درگیر سایکوسیس را بهبود دهد.
• روان‌درمانی گروهی: در بعضی از موارد از جلسات روان‌درمانی در گروه افراد مشابه یا اعضای خانواده برای درمان بهتر بیمار استفاده می‌شود. روان‌درمانی خانوادگی به اطرافیان فرد نیز کمک می‌‌کند تا نحوه رفتار با بیمار را یاد بگیرند.
• بستری در مراکز و بیمارستان‌های روانی: در صورت شدید بودن علائم یا بی‌فایده بودن روش‌های دیگر، فرد بیمار مدتی را در مراکز درمانی سپری می‌کند تا تحت درمان کامل دارویی و مراقبت‌های لازم قرار بگیرد.

برای آشنایی کامل‌تر با CBT، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش آشنایی با درمان شناختی-رفتاری CBT در فرادرس را مشاهده کنید.

علت بیماری سایکوز چیست؟

هنوز هیچ علت واحدی برای اختلال سایکوتیک و علائم سایکوز مشخص نشده است و متخصصان این رشته مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی، ناهنجاری در رشد مغز و عارضه‌های روانی مانند استرس شدید یا تروما را در بروز اختلال‌های سایکوتیک دخیل می‌دانند. با این حال، نمی‌توان اثر بیماری‌های روانی مانند اسکیزوفرنی (شیزوفرنی)، افسردگی شدید و اختلال‌های شخصیت مانند اختلال دوقطبی را در بروز سایکوز نادیده گرفت.

بر همین اساس علت‌های احتمالی این اختلالات را می‌توان به‌صورت زیر دسته‌بندی کرد:

• ژنتیک
• مشکل در ساختار و عملکرد مغز
• عارضه‌ها و بیماری‌های روانی
• عارضه‌ها و بیماری‌های جسمی
• مصرف و ترک الکل و مواد مخدر

در ادامه در مورد علت های بیماری سایکوز و اختلال‌های ناشی از آن بیشتر توضیح می‌دهیم تا بهتر درک کنید در روانشناسی مفهوم سایکو چیست و ممکن است برای اشاره به چه اختلالاتی به کار برود.

عوامل ژنتیکی

بر اساس مطالعات انجام شده، اختلالات سایکوتیک ممکن است از طریق ژن‌ها منتقل شوند و ژنتیک نقش بسیار مهمی در بروز نشانه‌های سایکوز در افراد دارد. تحقیقات نشان می‌دهد افرادی که سابقه خانوادگی اختلالات سایکوتیک مانند اسکیزوفرنی یا اختلال دوقطبی دارند، نسبت به بروز علائم روان‌پریشی آسیب‌پذیرترند. البته داشتن زمینه ژنتیکی به این معنا نیست که فرد حتماً دچار سایکوز خواهد شد، اما احتمال آن را افزایش می‌دهد به‌خصوص اگر با عوامل محیطی استرس‌زا همراه شود.

مشکل در ساختار و عملکرد مغز

روان‌پریشی و علائم سایکوز احتمالا در نتیجه تغییراتی در مغز ایجاد می‌شود. در تحقیقات جدید دیده شده که در مغز افراد درگیر روان‌پریشی، فعالیت بیش‌از‌حد ماده دوپامین است. دوپامین یکی از انتقال‌دهنده‌های عصبی است که وظیفه برقراری ارتباط بین سلول‌های عصبی را در کل بدن برعهده دارند. دوپامین در مرکز پاداش مغز آزاد می‌شود و مسئول حس خوبی است که از انجام کارها می‌گیریم. با اینکه هنوز شواهد کافی برای اثبات این موضوع وجود ندارد، دارو‌هایی که اثر دوپامین را روی مغز کم‌تر می‌کنند، معمولا موفق به کاهش علائم روان‌پریشی نیز می‌شوند. بنابراین به نظر می‌رسد یکی از دلایل به وجود آمدن این اختلالات، ماده دوپامین باشد.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، به‌طور کامل و به زبان ساده در مورد دوپامین توضیح داده‌ایم.

عارضه‌ها و بیماری‌های روانی

علائم سایکوز ممکن است در نتیجه بیماری‌ها و عارضه‌های روانپزشکی زیر نیز بروز پیدا کنند:

• اسکیزوفرنی: یک اختلال روانی مزمن که هذیان و توهم مهم‌ترین نشانه‌های آن هستند.
• اختلال دوقطبی: یکی از اختلالات خلقی که فرد بیمار در آن خلق پایین (افسردگی) و خلق بالا (شیدایی) را تجربه می‌‌کند.
• افسردگی شدید: اختلال افسردگی شامل احساس غم مداوم و ناامیدی نسبت به آینده که با کاهش شدید عزت‌نفس همراه است.
• اضطراب و استرس شدید: ناراحتی، استرس و غم از دست دادن عزیزان، تصادف‌های وحشتناک و سایر رویداد‌های دردناک زندگی.

همان‌طور که علائم سایکوز با گذشت زمان ممکن است باعث بروز این بیماری‌ها در افراد شوند، این عارضه‌ها نیز می‌توانند علائم سایکوز را در افراد ایجاد کنند. بنابراین یک رابطه دوطرفه بین آن‌ها وجود دارد.

اثر مشکلات و بیماری‌های جسمی در بروز اختلال سایکوتیک چیست؟

در بعضی از افراد و در سنین بالاتر، بیماری‌ها و وضعیت‌های جسمی خاصی باعث بروز و تحریک دوره‌های سایکوز و اختلالات سایکوتیک می‌شوند. ازجمله این بیماری‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ویروس HIV و بیماری AIDS
• بیماری مالاریا
• سیفلیس
• بیماری آلزایمر
• بیماری پارکینسون
• هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون)
• تومورهای مغزی
• بیماری لوپوس
• بیماری ام‌اس
• بیماری صرع
• ضربه و جراحت سر
• تب بسیار بالا

اختلال سایکوتیک ناشی از مواد و الکل

سوء‌مصرف الکل، دارو‌ها و مواد مخدر می‌تواند باعث زمینه‌ساز یا تحریک‌کننده دوره‌های بیماری سایکوز شود. افزون بر این، چون توقف ناگهانی در مصرف الکل یا دارو‌ها بعد از استفاده طولانی‌مدت از آن‌ها به‌منزله ترک اعتیاد است، این موضوع نیز ممکن است باعث تحریک اپیزود‌های سایکوتیک شوند. در فهرست زیر به نام چند دارو اشاره کرده‌ایم:

• کوکائین
• آمفتامین
• متا آمفتامین
• ميفيدرون
• کتامین
• ال‌اس‌دی
• حشیش
• ام‌دی‌ام‌ای یا اکستازی
• قارچ‌های روان‌‌گردان یا مجیک ماشروم

نکته مهم دیگر این است در بعضی از مواقع نشانه‌های سایکوز به‌عنوان عوارض جانبی مصرف بعضی از دارو‌های استروئیدی یا استفاده بیش‌از‌حد از آن‌ها در افراد بروز پیدا کنند.

تا این بخش به‌خوبی می‌دانیم سایکو چیست و اختلال سایکوتیک چه نشانه‌ها و علت‌هایی دارد. در بخش بعدی در مورد روش‌های تشخیصی و درمانی این اختلال و انواع آن بیشتر توضیح می‌دهیم.

انواع اختلال سایکوتیک چیست؟

همان‌طور که در بخش ابتدایی مطلب اشاره شد، اصطلاح «اختلال سایکوتیک» یک اصطلاح کلی برای اشاره به گروهی از اختلال‌های روانی است که در تفکر و ادراک فرد مشکل ایجاد می‌کنند و ارتباط او را با واقعیت زندگی قطع می‌کنند. بنابراین اختلال‌های سایکوتیک بر اساس علت و شدت انواع مختلفی دارند.

در فهرست زیر به مهم‌ترین آن‌ها اشاره کرده‌‌ایم که آشنایی با آن‌ها در درک بهتر اینکه سایکو در روانشناسی چیست، بسیار موثر است:

• اسکیزوفرنی
• اختلال سایکوتیک موقت یا گذرا
• اختلال سایکوتیک ناشی از مصرف مواد
• اختلال سایکوتیک دوقطبی
• اختلال شیزوافکتیو
• اختلال هذیان
• اختلال سایکوتیک مشترک
• اختلال سایکوتیک پس از زایمان

با توضیحاتی که در ادامه آمده است، شناخت بیشتری در مورد این اختلالات پیدا و درک می‌کنید سایکو چیست. پیش از مطالعه این توضیحات، پیشنهاد می‌کنیم برای آشنایی با طیف گسترده‌تری از اختلالات روانی، فیلم آموزش آسیب شناسی روانی ۱ در فرادرس را مشاهده کنید.

اسکیزوفرنی

«شیزوفرنی یا اسکیزوفرنی یا روان‌گسیختگی» (Schizophrenia) شایع‌ترین اختلال سایکوتیک و از انواع مزمن و بسیار جدی آن است. شیزوفرنی از سال‌های ابتدایی بزرگسالی نشانه‌های خود را نشان می‌دهد و ممکن است در تمام طول زندگی فرد ادامه پیدا کند. برای تشخیص نهایی اسکیزوفرنی، فرد باید دو یا چند مورد از علائم فاز فعال سایکوتیک را نشان داده باشد و حداقل یکی از علائم او نیز باید شامل هذیان، توهم یا گفتار آشفته باشد.

اختلال سایکوتیک موقت یا گذرا چیست؟

«اختلال سایکوتیک موقت، کوتاه‌مدت یا گذرا» (Brief Psychotic Disorder) به عارضه‌ای گفته می‌شود که در آن فرد به‌طور ناگهانی و برای مدت زمان کوتاهی که اغلب کمتار از یک ماه است، علائم سایکوز را از خود بروز می‌دهد. قرار گرفتن در موقعیت‌‌‌های استرس‌زا یا تروما ازجمله عوامل زمینه‌ساز اختلال سایکوتیک کوتاه مدت هستند. در حالت عادی، پس از مدتی این علائم برطرف می‌‌شوند و فرد به زندگی عادی خود برمی‌گردد.

اختلال سایکوتیک ناشی از مصرف مواد

«اختلال سایکوتیک ناشی از مصرف مواد» (Substance-Induced Psychosis) به نوعی از اختلال سایکوتیک گفته می‌شود که در آن فرد در نتیجه مصرف الکل، دارو‌ها یا مواد مخدر، دچار هذیان و توهم می‌شود. این نوع اختلال سایکوتیک اغلب زمینه را برای ابتلا به سایر اختلال‌های روانی مهیا می‌کند.

اختلال سایکوز دوقطبی

«سایکوز دوقطبی» (Bipolar Psychosis) ترکیبی از اختلال دوقطبی و نشانه‌های سایکوز است. به این صورت که فرد بیمار در طول دوره‌های شیدایی و افسردگی، توهم و هذیان شدیدی را تجربه می‌کند. این علائم اغلب پس از اتمام هر «دوره خلق‌و‌خو» (Mood Episode) برطرف می‌شوند و فرد به حالت متعادل‌تری برمی‌گردد. فرد مبتلا به اختلال دوقطبی، ممکن است توهماتی از نوع «توهم‌های خودبزرگ‌بینانه» (Grandios Delusions) از خود نشان دهند.

برای آشنایی هرچه بیشتر با ویژگی‌های اختلال دوقطبی و اینکه سایکو در روانشناسی چیست، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش اختلال دوقطبی با توضیح علائم و نشانه‌ها در فرادرس را مشاهده کنید.

اختلال اسکیزوافکتیو

«اختلال اسکیزوافکتیو» (Schizoaffective Disorder) ترکیبی از اختلال اسکیزوفرنی و اختلال‌های خلقی است و فرد علاوه بر توهم و هذیان، مشکلات خلق‌‌وخو مانند افسردگی و شیدایی را نیز نشان می‌دهد.

اختلال هذیان

در اختلال هذیان، فرد هذیان‌های قدرتمندی را در وجود خود تجربه می‌کند که اغلب از یک نوع هستند. برای مثال، هذیان‌های گزند و آسیب و خودبزرگ‌بینی در این اختلال بسیار دیده می‌شوند. نکته جالب در مورد اختلال هذیان این است که ممکن است فرد نشانه‌های سایکوتیک دیگر را تجربه نکند و در زندگی روزمره خود نیز بسیار موفق باشد.

تا این بخش به‌خوبی یاد گرفتیم مفهوم سایکو در انواع اختلال‌های سایکوتیک چیست و در روانشناسی به چه حالاتی اطلاق می‌شود. در ادامه در مورد چند بیماری دیگر نکاتی را یاد می‌گیریم.

اختلال سایکوتیک مشترک چیست؟

«اختلال سایکوتیک مشترک» (Shared Psychotic Disorder | Folie à Deux) یکی از نادرترین اختلال‌های سایکوتیک است که مهم‌ترین مشخصه آن وجود توهم‌های مشترک بین دو نفر یا چند نفر است که با یکدیگر رابطه نزدیکی دارند. در این عارضه، فرد اصلی دارای علائم هذیان، از طریق باورهای هذیان‌گونه خود روی فرد یا گروهی از افراد تاثیر می‌گذارد.

نکته جالب در مورد این عارضه این است که افکار و رفتار‌های فرد دوم به‌شکل افزایشی با هذیان‌های فرد درگیر قبلی هماهنگ شده و رشد می‌کند. نتیجه اصلا خوشایند نیست چراکه در نهایت به نقص در عملکرد و پریشانی روانی منتهی می‌شود.

اختلال افسردگی سایکوتیک

بسیاری از افرادی که با افسردگی شدید دست و پنجه نرم می‌کنند ممکن است علائم بیماری سایکوز مانند هذیان و افکار سایکوتیک یا هذیان‌گونه را تجربه کنند. به دوره‌های افسردگی که با علائم سایکوز همراه شوند، «اختلال افسردگی سایکوتیک» (Psychotic Depression) گفته می‌شود. خستگی مفرط، خواب ناآرام، احساس گناه و بی‌ارزشی، مشکل در تصمیم‌گیری و تمرکز و پرورش افکار مرتبط با مرگ و خودکشی، بی‌علاقگی به فعالیت‌های موردعلاقه، ازجمله اصلی‌ترین علائم اختلال افسردگی سایکوتیک هستند.

برای درمان این نوع افسردگی از دارو‌‌های ضدافسردگی و ضدروان‌پریشی به‌طور همزمان استفاده می‌شود. روان‌درمانی و در موارد بسیار شدید شوک‌درمانی نیز به کمک درمان دارویی می‌آیند و فرد می‌تواند دوباره کیفیت زندگی عادی خود را به دست بیاورد. با این حال، مراقبت مداوم از سلامت جسم و روان، دوری از استرس، تغییر سبک زندگی و دریافت حمایت اجتماعی، از مواردی هستند که فرد باید همیشه آن‌ها را مدنظر قرار دهد.

اختلال سایکوتیک پس از زایمان چیست؟

شروع «اختلال سایکوتیک پس از زایمان» (Postpartum Psychosis) در طول دوران بارداری یا پس از تولد کودک اتفاق می‌افتد و به‌طور مستقیم با تغییرات هورمونی بدن مادر در ارتباط است. این اختلال به‌عنوان یکی از شدید‌ترین شکل‌های افسردگی پس از زایمان نیز شناخته می‌شود و در آن زنان در چند هفته ابتدایی پس از به دنیا آوردن کودک، علائم روان‌پریشی و تغییرات شدید خلقی از خود نشان می‌دهند که درمان و رسیدگی فوری نیاز دارد. تخمین زده می‌شود که اختلال سایکوز پس از زایمان، ۱ زن از هر ۱۰۰۰ زن را درگیر می‌کند.

تا این بخش به‌طور کامل می‌دانیم معانی سایکو چیست و اختلال سایکوتیک چه علائم و انواعی دارد. در گام بعدی، در مورد تشخیص و درمان این بیماری یاد می‌گیریم.

در بخش‌های بعدی در مورد سه موضوع مهم دیگر یعنی نحوه کنار آمدن با این بیماران و اختلال سایکوتیک در کودکان نکاتی را بیان می‌کنیم. این توضیحات در درک بهتر اینکه معنی سایکو چیست کمک زیادی به شما خواهد کرد.

بررسی دقیق‌تر علائم و نشانه‌های اختلال سایکوتیک

در این بخش قصد داریم نگاهی دقیق‌تر به علائم و نشانه‌های اختلال سایکوتیک داشته باشیم و آن‌ها را با مثال‌هایی از زندگی واقعی بررسی کنیم.

هذیان‌ها

فردی را تصور کنید که باور دارد غذای او مسموم شده است. در این موقعیت حتی اگر شخص دیگری به او اثبات کند که این غذا مسموم نیست، فرد درگیر هذیان، همچنان روی باور نادرست خود اصرار دارد. هذیان در اختلال سایکوتیک ممکن است انواع مختلفی داشته باشد که در فهرست زیر به آن‌ها اشاره شده است:

• هذیان گزند و آسیب (رایج‌ترین نوع هذیان): فرد باور دارد کسی قصد تعقیب یا آسیب به او را دارد یا همه در مورد او صحبت می‌کنند (هذیان‌های پارانوئید).
  • فرد باور دارد که همسایه‌ها در خانه او دوربین کار گذاشته‌اند تا کارهای او را به پلیس گزارش دهند.
• هذیان انتساب: فرد باور دارد تمام اتفاقات بیرونی به‌طور مستقیم به او مربوط است.
  • فرد باور دارد مجری اخبار در صحبت‌هایش پیامی مخفی برای او دارد.
• هذیان خودبزرگ‌بینی: فرد باور اغراق‌آمیزی بر توانایی‌ها و قابلیت‌های خود دارد.
  • فرد خودش را نجات‌دهنده بشریت می‌‌داند و فکر می‌کند آینده دنیا به او وابسته است.
• هذیان هیچ‌انگاری: فرد باور دارد که یک فاجعه بزرگ در حال رخ دادن است.
  • فرد باور دارد خودش مرده یا دنیا دیگر وجود ندارد.
• هذیان خود معشوق‌پنداری: فرد باور دارد دیگران و حتی کسانی که نمی‌شناسد، عاشق او هستند.
  • فرد باور دارد یک بازیگر مشهور عاشق اوست و برای او پیام‌های مخفی ارسال می‌کند.
• هذیان جسمانی: فرد عمیقا بر این باور است که مشکل جسمی و فیزیکی دارد.
  • فرد با وجود سلامت کامل جسمی، باور دارد حشرات یا انگل‌ها به بدن او هجوم آورده‌اند.

هذیان‌ها ممکن است عجیب و غریب و غیرقابل‌وقوع باشند یا امکان اتفاق افتادن آن‌ها در دنیای واقعی وجود داشته باشد. آنچه بین همه هذیان‌ها مشترک است، نادرستی و بی‌پایه و اساس بودن آن‌ها است.

توهم‌ها

انواع توهم و خیال بر اساس حواس پنج‌گانه شامل موارد زیر است:

• توهم دیداری و دیدن رنگ‌ها، شکل‌ها یا افراد غیرواقعی: برای مثال، فرد شخص جدیدی را در یک اتاق خالی می‌بیند یا رنگ‌های درخشان و نورهای عجیب در محیط اطراف مشاهده می‌کند.
• توهم شنیداری و شنیدن صداهای اضافه در محیط: برای مثال، فرد صدای خش‌خش، فریاد یا موسیقی از محیط اطراف خود می‌شنود.
• توهم لامسه و حس لمس شدن پوست و نقاط مختلف بدن: به‌عنوان مثال، فرد حس می‌کند حشره‌ای روی پوست او می‌خزد یا کسی دست او را گرفته است.
• توهم بویایی و شنیدن رایحه‌های جدید در محیط: به‌عنوان مثال، فرد بوی دود، گوشت سوخته یا عطر خاصی را در محیط حس می‌کند درحالی‌که هیچ منبع بویی در اطراف نیست.
• توهم چشایی و مزه کردن طعم‌های جدید: برای مثال، فرد ممکن است بگوید مزه تلخ، شیرین یا فلز در دهان خود احساس می‌کند.

بنابراین نشانه‌های توهم فقط شامل توهم بینایی نیست و می‌تواند همه حواس فرد را درگیر کنددرحالی‌که این موارد نه توسط دیگران تجربه می‌شوند و نه در واقعیت وجود دارند. توهم شنوایی در طیف اختلال شیزوفرنی و توهم‌های بصری و لامسه در اختلال‌های سایکوتیک پس از ترک الکل رایج‌تر هستند.

تفکر و گفتار آشفته

از مهم‌ترین نشانه‌های این وضعیت این است که فرد ممکن است:

• بسیار بی‌وقفه و سریع صحبت کند.
• توانایی پاسخ مستقیم به سوالات را بدون بیان جزییات اضافه، غیرضروری یا غیرمرتبط را نداشته باشد.
• دچار آشفته‌گویی شود و ترکیبی از کلمات غیرمرتبط و پراکنده را در کنار یکدیگر استفاده کند. به این حالت «سالاد کلمه» (Word Salad) گفته می‌شود.
• کلمات و عبارات جدیدی را از خود بسازد که برای دیگران بی‌معنا باشند.
• در مورد موضوعات نامرتبط به موضوع مکالمه صحبت کند.
• کلمات و عبارات را بارها و بارها در موقعیت‌های مختلف تکرار کند.

حرکات آشفته و غیرطبیعی در اختلال سایکوتیک چیست؟

از نمونه‌های این عارضه می‌توان موارد زیر را نام برد:

• بروز واکنش‌های عاطفی نامناسب: مانند خنده شدید و شوخی در مراسم ترحیم یا خونسردی کامل در حادثه آتش‌سوزی خانه.
• ناتوانی در مقاومت در برابر انگیزه‌ها و وسوسه‌ها: مثل اعتیاد به رابطه جنسی، قمار یا پرخوری در مدت کوتاه.
• کنترل نداشتن روی رفتار‌ها: مانند رعایت نکردن ادب در موقعیت‌های رسمی، بیان حرف‌ها و کلمات نامناسب در مورد ظاهر دیگران، بی‌ملاحظگی در انجام رفتار‌های جنسی در حضور دیگران.
• بی‌حسی نسبت به محرک‌های محیطی شدید: مانند بی‌حرکت ماندن و واکنش نشان ندادن به محرک‌های خارجی شدید مانند صدای بسیار بلند، لرزش یا درد (کاتاتونیا).

هذیان، توهم، افکار و گفتار آشفته و حرکات غیرطبیعی در دسته «نشانه‌ها یا سمپتوم‌های مثبت» (Positive Symptoms) قرار می‌گیرند. در اختلال‌های روانی، نشانه‌های مثبت نشانه‌هایی هستند که به افکار و رفتار افراد اضافه می‌شوند و به‌صورت طبیعی در افراد وجود ندارند. در بخش بعدی و برای درک بهتر اینکه سایکو چیست، علائم منفی این اختلال را نام برده‌ایم.

ضعف و کاهش عملکرد طبیعی بدن

این علائم با ضعف یا ناتوانی در عملکرد‌های عادی و روزمره فرد همراه هستند و چون چیزی را از زندگی فرد حذف می‌کنند، به‌ آن‌ها «علائم منفی» (Negative Symptoms) گفته می‌شود. در فهرست زیر به چند مورد از مهم‌ترین آن‌ها اشاره شده است.

• چهره بی‌حالت و بی‌احساس با نمایش بسیار کم احساسات
• صدای یکنواخت و بدون فراز و فرود در حین صحبت کردن
• اشارات و حرکات بدنی بسیار محدود
• مشکل در تفکر یا ایده‌پردازی
• کاهش توانایی برای شروع کارها
• کاهش شدید انگیزه و انرژی
• مراقبت نکردن از خود و اهمیت ندادن به بهداشت شخصی
• بی‌علاقگی با ارتباط با دیگران و تمایل بیش‌از‌حد به‌تنهایی
• لذت نبردن از زندگی و فعالیت‌های مورد علاقه
• ناتوانی در پاسخ دادن به موقعیت‌های جدید
• ناتوانی در تمرکز، استدلال و به یاد آوردن

با گذشت زمان و دریافت نکردن درمان‌های مناسب، شدت این علائم در فرد به نقطه‌ای می‌رسد که نمی‌تواند زندگی روزمره و تعاملات روزمره خود را به‌راحتی انجام دهد و در همین نقطه است که افکار سایکوتیک و هذیان‌گونه این بیماران ممکن است به سمت افکار خودکشی برود.

نحوه رفتار و ارتباط با افراد درگیر اختلال سایکوتیک

ابتلا به درجات شدید اختلال سایکوتیک ممکن است باعث شود فرد رفتار‌های خطرناکی نسبت به خود یا دیگران از خود نشان دهد. اگر نشانه‌های اختلال سایکوتیک را در اطرافیان خود مشاهده می‌کنید، باید نحوه برخورد و مهارت‌های همدلی با این افراد را یاد بگیرید. در فهرست زیر به چند توصیه مهم برای ارتباط بهتر با فرد درگیر اختلال سایکوتیک اشاره کرده‌ایم:

• اطلاعات خود را در نوع اختلال سایکوتیک، علائم و نشانه‌های رفتاری فرد مبتلا افزایش دهید.
• از مصرف دارو‌ها و مراجعه منظم به درمان‌گر توسط فرد بیمار مطمئن شوید و در صورت لزوم خودتان این موارد را به او یادآوری کنید.
• سعی کنید تا جای امکان فضا را برای فرد مبتلا امن کنید و عوامل تحریک‌کننده علائم بیماری را از محیط حذف کنید.
• با حفظ آرامش، صحبت کردن با صدای آرام و زبان بدن غیرتهاجمی با فرد بیمار برخورد کنید.
• واکنش‌ها و رفتار‌های فرد سایکوتیک را برای خودتان شخصی نکنید و سعی کنید بی‌طرفانه با آن‌ها رفتار کنید.
• با جملات کوتاه و ساده با آن‌ها صحبت کرده و برای دریافت جواب صبور باشید.
• فرد دچار اختلالات سایکوتیک به چیزهایی که حس می‌کند باور دارد و نباید سعی کنید به او اثبات کنید که اشتباه می‌کند. به جای این کار، به آن‌ها بگویید که درک‌شان می‌کنید.

اختلال سایکوتیک در کودکان

در اغلب موارد، افراد در بزرگسالی اولین نشانه‌های اختلال سایکوتیک را نشان می‌دهند ولی بعضی از مواقع در اولین سال‌های بزرگسالی یا کودکی نیز ممکن است علائم این بیماری بروز پیدا کنند. داشتن سابقه خانوادگی برای اختلال سایکوتیک، احتمال بروز این علائم را در کودکان این خانواده افزایش می‌دهد. اولین نشانه‌های بروز سایکوز در کودکان شامل موارد زیر است:

• توهم
• از دست دادن علاقه نسبت به کارهای موردعلاقه
• خروج از گروه‌های دوستی
• بروز مشکل در درس و مدرسه

درمان اختلال سایکوتیک در کودکان بیشتر از مصرف دارو، روی روان‌درمانی متمرکز است. برای مثال، با کمک درمان شناختی-رفتاری و اصلاح الگوهای فکری کودکان می‌توان از علائم عمده و خطرناکی مانند توهم و هذیان جلوگیری کرد. همچنین، بر اساس تحقیقات انجام شده، آموزش تکنیک‌های مدیریت استرس به این گروه سنی در کاهش علائم بسیار موثر است.

البته در موارد شدید‌تر ممکن است دارو‌های آنتی سایکوتیک نیز برای کودکان تجویز شوند که عوارض جانبی مانند خواب‌آلودگی، تاری دید، احتقان و گرفتگی در اعضای بدن و کاهش وزن برای آن‌ها به همراه داشته باشد.

جمع‌بندی

در این مطلب از مجله فرادرس توضیح دادیم مفهوم سایکو چیست و اختلال سایکوتیک در روانشناسی چه علائم، علت‌ها و انواعی دارد. در گام بعدی نیز در مورد روش‌های تشخیص و درمان آن توضیح دادیم. اختلال سایکوتیک طیف گسترده‌ای از بیماری‌های روانی را در برمی‌گیرد که بسیاری از آن‌‌ها با رسیدگی و درمان به‌موقع به‌طور کامل قابل‌درمان هستند. با توجه به اینکه بیماری‌های مربوط به عارضه‌های سایکوتیک اغلب در ابتدای جوانی و بزرگسالی علائم خود را بروز می‌دهند، بهتر است خیلی زود و قبل از آنکه بیماری وارد فاز‌های خطرناک خود شود، برای درمان آن‌ها اقدام شود.