خط ثلث یکی از انواع خوشنویسی‌های شش‌گانه است که از خط کوفی و نسخ نشأت گرفته است. این خط از سده سوم توسط «ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی» ابداع شد و رواج پیدا کرد. «یاقوت مستعصمی»، «میرزا سلطان ابراهیم»، «سید ولی میرزا بایسنغر» از برجسته‌ترین اساتید خط ثلث هستند. کاربرد اصلی خط ثلث در گذشته بیشتر بوده و از آن برای تزئیناتی چون کتیبه‌های مکان‌های مذهبی و همچنین نگارش عنوان سوره‌های قرآن استفاده می‌کرده‌اند اما همچنان نیز به کار می‌رود و کابردهای تزئینی دارد. در این مطلب از مجله فرادرس، الفبای خط ثلث را با تصویر آموزش می‌دهیم و ویژگی‌ها و مفردات این خط را با هم بررسی می‌کنیم.

الفبای خط ثلث

خط ثلث از نظر قواعد از دشوارترین و کامل‌ترین خطوط اسلامی است. تاجایی‌که خطاطان به آن، ام‌الخطوط یا مادر خطوط می‌گویند. بیشترین رواج خط ثلث در ایران در دوره صفویه بوده است. پس از آن دوران و به دلیل تحولات اجتماعی و سیاسی و همچنین رواج خط نستعلیق، استفاده از خط ثلث کاهش یافته است. در دوران معاصر این خط، علاوه بر ایران در کشورهای دیگری مانند عراق، لبنان، ترکیه، سوریه، عثمانی، مصر و… رواج داشته است.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری خط ثلث، فیلم آموزش گام به گام خط ثلث در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

نمونه خط ثلث

در تصویر زیر نمونه ای از خط ثلث را مشاهده می‌کنید.

در تصویر زیر نیز نمونه خط ثلث دیگری را آورده‌ایم.

حروف الفبای خط ثلث

در تصویر زیر، شیوه نگارش حروف الفبا در خط ثلث را آورده‌ایم. با دانلود عکس زیر، حروف الفبای خط ثلث را همیشه در دسترس خواهید داشت.

آموزش الفبای خط ثلث در فرادرس

تا اینجا با شیوه نگارش حروف در خط ثلث آشنا شدیم و شکل حروف الفبا در این نوع خوشنویسی را شناختیم. برای یادگیری هر نوع خوشنویسی باید ابتدا با استفاده از آموزشی ساده و جامع، همه نکات و تکنیک‌های مربوط به اجرای آن خط را یاد بگیریم و سپس با تمرین و مداومت، در آن خط مهارت پیدا کنیم. باید توجه کنیم که یادگیری بدون تمرین و تمرین بدون آموزش درست، برای یادگیری کافی نخواهند بود. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم تا بتوانید از آموزش آنلاین خط ثلث استفاده کنید.

همچنین برای دسترسی به آموزش‌های جامع‌تر خط ثلث و دیگر انواع خوشنویسی می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.

مفردات خط ثلث

حال که با الفبای خط ثلث آشنا شدیم، در این بخش بررسی می‌کنیم که منظور از مفردات این خط چیست. منظور از مفردات خط ثلث این است که هرکدام از حروف الفبا را با توجه به ویژگی‌های خط ثلث و شیوه نگارش آن باید به چه صورتی خطاطی کنیم و بنویسیم.

برای یادگیری مفردات ثلث پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش گام به گام خط ثلث در فرادرس را تماشا کنید. در این دوره آموزشی، نحوه نگارش هرکدام از مفردات خط ثلث را به‌طور کامل یاد می‌گیرید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

عکس خط ثلث

در تصویر زیر، نحوه نگارش مفردات خط ثلث به شیوه‌های مختلف را مشاهده می‌کنید.

ویژگی های خط ثلث

در این بخش مهم‌ترین ویژگی‌های خط ثلث را آورده‌ایم و هرکدام را به ساده‌ترین حالت ممکن توضیح داده‌ایم تا به‌خوبی با این خط آشنا شوید.

• انحنای بیشتر در ترسیم حروف
• تنوع در شکل هر حرف
• اعراب‌گذاری
• درهم تنیدگی حروف و کلمات
• درشت بودن خط ثلث
• سرک

در ادامه، همه این موارد را توضیح می‌دهیم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ویژگی های خط ثلث و الفبای خط ثلث، فیلم آموزش رایگان ویژگی‌های خط ثلث در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

انحنای بیشتر در ترسیم حروف

مهم‌ترین ویژگی خط ثلث این است که یک سوم شیوه نگارش حروف آن، سطح (صاف) و دو سوم آن دور (منحنی) است. در خطاطی و خوشنویسی هرجا برای ترسیم حروف یا بخشی از آن‌ها قلم را صاف روی کاغذ بکشیم، از تکنیک سطح استفاده کرده‌ایم. اما در جایی که کل یا بخشی از حرف را با قلم خمیده و به‌صورت منحنی رسم کنیم، تکنیک دور را به کار برده‌ایم. در کلمات خط ثلث، انحنای حروف (با نسبت دو سوم) بیشتر از صافی حروف است. یعنی بیشتر بخش‌های حروف و کلمات، دارای شکل منحنی است. عده‌ای علت نام گذاری این خط را نیز همین موضوع می‌دانند.

تنوع در شکل هر حرف

در خط ثلث برای نگارش هر حرف، اشکال مختلفی وجود دارد که این موضوع باعث می‌شود بتوانیم ترکیب‌های متنوعی را با این خط بسازیم. این ویژگی خط ثلث را در تصویر زیر به‌خوبی مشاهده می‌کنید. در این تصویر، حروف «ب» و «م» در کلمه «بما» و با خط ثلث به هجده شیوه مختلف با هم ترکیب شده‌اند.

اعراب گذاری

در خط ثلث، برای زیباسازی و پر کردن فضاهای خالی، اعراب‌گذاری می‌کنیم. منظور از اعرلاب‌گذاری نیز، گذاشتن نشانه‌هایی مانند «-َ، -ِ،-ُ»، تشدید، تنوین و… است. نکته مهم در مورد این ویژگی خط ثلث این است که برای اعراب‌گذاری باید از قلمی در اندازه یک سوم قلم اصلی استفاده کنیم.

درهم تنیدگی حروف و کلمات

الفبای کشیده و بلند و دوایر نسبتاً کم‌عمق و تو در تو بودن حروف و کلمات از نشانه‌های این خط است. پیچیدگی حروف و اتصال آن‌ها به یکدیگر در این خط، باعث سخت شدن خوانش این نوع خط شده است.

درشت بودن خط ثلث

هرکدام از خط‌های مختلف در خوشنویسی، در دانگ‌ها و اندازه معینی کاربرد دارند. خط ثلث از دانگ های جلی حساب می‌شود یعنی برای نگارش آن باید از قلم‌های سایز بزرگ استفاده کنیم و حروف و کلمات نیز در این خط، درشت‌اندام هستند. درواقع، اندازه حروف و کلمات در ثلث نسبت به خط‌های دیگر مانند نستعلیق، نسخ و…، درشت‌تر است. حلقه‌ها و گره‌ها نیز در این خط، معمولاً باز هستند و در بعضی موارد بسته می‌شوند. منظور از حلقه‌ در خطاطی، فضای بسته در حروفی مانند «ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق و…» است که معمولاً خطاطان در ترسیم خط ثلث، آن‌ها را خالی و باز نگه می‌دارند.

سرک

سرک یا ترویس از دیگر مشخصات خط ثلث است و منظور از آن، زائده‌ای مثلثی در ابتدای حروف است. این نشانه، نام‌های دیگری مانند «طره و زلف» نیز دارد. در خط ثلث ابتدای حروفی مانند «ا، د، ک، ل، ه و…» سرک را می‌گذاریم. در تصویر زیر، شیوه ترسیم سرک در ابتدای هر حرف را مشاهده می‌کنید.

سؤالات پرتکرار

در این بخش، به سؤال‌های پرتکرار در زمینه الفبای خط ثلث، پاسخ می‌دهیم.

خوشنویسی خط ثلث با خودکار ممکن است؟

خوشنویسی با خودکار یکی از هنرهای رایج و پرطرفدار در دوران معاصر است و گاهی محبو‌ب‌تر از خطاطی با قلم‌نی است. چون خط ثلث از خط‌های جلی (درشت) است و همچنین به دلیل پیچیدگی‌های این خط، ممکن است نوشتن آن با خودکار که نوک آن پهنای کنی دارد، مشکل باشد اما با یادگیری شیوه نگارش حروف در این خط، می‌توانید آن را با ابزارهای مختلفی جز قلم، مانند خودکار، ماژیک و… نیز خطاطی کنید.برای یادگیری خوشنویسی انواع خطوط با خودکار، می‌توانید از مجموعه فیلم‌های آموزش خوشنویسی با خودکار در فرادرس استفاده کنید. لینک این مجموعه آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

در تصویر زیر، نمونه‌ای از خوشنویسی خط ثلث با خودکار را مشاهده می‌کنید.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، خوشنویسی را به طور کامل توضیح داده‌ایم و انواع آن مانند خوشنویسی با خودکار را نیز معرفی کرده‌ایم.

خط ثلث فارسی چیست؟

منظور از خط ثلث فارسی می‌تواند نگارش خط ثلث به دست خطاطان ایرانی یا فونت ثلث فارسی باشد. فونت ثلث نیز یک فونت برای نوشتن حرف و کلمات در وسایل دیجیتالی مانند کامپیوتر و تلفن همراه است که با جست‌وجو می‌توانید آن را بیابید و از آن استفاده کنید.

جمع بندی خط ثلث

در این مطلب از مجله فرادرس، الفبای خط ثلث را با تصویر معرفی کردیم و آموزش هایی برای خط ثلث و یادگیری آن معرفی کردیم. همچنین ویژگی‌های این خط را با تصویر توضیح دادیم و برای مفردات خط ثلث نیز تصاویری ارائه دادیم.