به ضمایری که در انتهای فعل‌های ماضی و مضارع قرار می‌گیرند و بر فاعل یا نائب فاعل جمله دلالت دارند، «ضمیر فاعلی» گفته می‌شود. بهطور مثال، در جمله «أُکْتُبُوا رَسائِلَکُم.» ضمیر «و» در انتهای فعل «أُکْتُبُوا» ضمیر فاعلی است و بر فاعل یا نائب فاعل جمله دلالت دارد. در بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس، ضمن آشنایی بیشتر با ضمایر فاعلی در عربی، مثال‌هایی از آن‌ها را در جمله‌های عربی بررسی می‌کنید. با حل کردن تمرین‌های بخش پایانی نیز می‌توانید سطح یادگیری خود را ارزیابی کنید.
ضمایر فاعلی در عربی
به ضمایر متصلی که به انتهای فعل‌های ماضی و مضارع می‌چسبند و نقش دستوری فاعل یا نائب فاعل را به عهده دارند، «ضمایر فاعلی» گفته می‌شود. توجه داشته باشید که برای هر صیغه فعل‌های ماضی و مضارع از ضمیرهای متفاوتی استفاده می‌شود. این ضمایر را در جدول زیر، با رنگ قرمز نشان داده‌ایم.
| صیغه | فعل‌های ماضی | فعل‌های مضارع | فعل‌های امر |
| مفرد مذکر غائب | كَتَبَ | يَكْتُبُ | – |
| مثنی مذکر غائب | كَتَبَا | يَكْتُبَانِ | – |
| جمع مذکر غائب | كَتَبُوا | يَكْتُبُونَ | – |
| مفرد مؤنث غائب | كَتَبَتْ | تَكْتُبُ | – |
| مثنی مؤنث غائب | كَتَبَتَا | تَكْتُبَانِ | – |
| جمع مؤنث غائب | كَتَبْنَ | يَكْتُبْنَ | – |
| مفرد مذکر مخاطب | كَتَبْتَ | تَكْتُبُ | اُكْتُبْ |
| مثنی مذکر مخاطب | كَتَبْتُمَا | تَكْتُبَانِ | اُكْتُبَا |
| جمع مذکر مخاطب | كَتَبْتُمْ | تَكْتُبُونَ | اُكْتُبُوا |
| مفرد مؤنث مخاطب | كَتَبْتِ | تَكْتُبِينَ | اُكْتُبِي |
| مثنی مؤنث مخاطب | كَتَبْتُمَا | تَكْتُبَانِ | اُكْتُبَا |
| جمع مؤنث مخاطب | كَتَبْتُنَّ | تَكْتُبْنَ | اُكْتُبْنَ |
| متکلم وحده | كَتَبْتُ | أَكْتُبُ | – |
| متکلم مع‌الغیر | كَتَبْنَا | نَكْتُبُ | – |
در مورد ضمایر فاعلی، نکته‌های زیر را به خاطر بسپارید:
- برخی از فعل‌ها ضمیر متصل فاعلی ندارند، مانند فعل‌های مفرد مذکر غائب.
- در فعل‌های مضارع، فقط «ن» انتهای صیغه‌های جمع مؤنث، ضمیر متصل فاعلی است. سایر «ن»ها، نون عوض رفع هستند، نه ضمیر.
- ضمایر فاعلی فعل‌های مضارع و فعل‌های آینده یا مستقبل، همین‌طور فعل‌های نهی یکسان هستند. به همین علت، فعل‌های مستقبل و نهی را در جدول بالا نیاورده‌ایم.
- اعراب همه ضمایر فاعلی «محلّاً مرفوع» است.
مخاطبانی که می‌خواهند همه انواع ضمایر عربی را با مثال و تمرین یاد بگیرند، فیلم آموزش عربی پایه هفتم فرادرس را از دست ندهند. لینک دسترسی به این فیلم آموزشی را در ادامه آوردهایم.
آموزش تمامی ضمایر عربی در فیلم های آموزشی فرادرس
در تمامی زبان‌ها، از جمله زبان عربی، انواع ضمیرها اهمیت ویژه‌ای دارند. بخش گسترده‌ای از کتاب‌های درسی و همین‌طور کتاب‌های آموزش قواعد عربی، به تدریس ضمیرها و قواعد آن‌ها اختصاص پیدا کرده است. با خواندن این مطلب، فقط یک نوع از ضمایر عربی، یعنی ضمیرهای فاعلی را می‌آموزید اما اگر بخواهید با سایر ضمیرهای زبان عربی و قواعد آن‌ها آشنا شوید، می‌توانید به فیلم‌های آموزشی فهرست زیر در فرادرس مراجعه کنید.
علاوه‌بر فیلم‌های آموزشی فهرست بالا می‌توانید از مجموعه‌های آموزشی زیر نیز کمک بگیرید. در هریک از این مجموعه‌ها، ویدئوهای آموزشی و مفیدی در مورد قواعد صرف و نحو عربی قرار دارد. برای دسترسی به ویدئوهای هر مجموعه، کافی است روی لینک آن کلیک کنید.
مثال ضمایر فاعلی در عربی
در بخش قبلی با همه ضمایر فاعلی در عربی آشنا شدید. در این بخش، با بررسی مثال‌های متنوع، کاربرد این نوع از ضمایر را به‌خوبی یاد می‌گیرید. برای یادگیری به مثال‌های بیشتر و آموختن نکته‌های بیشتر می‌توانید به فیلم آموزش عربی پایه هشتم فرادرس مراجعه کنید. با کلیک روی لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.
مثال اول
در مثال زیر، ضمیر فاعلی «نا» به انتهای فعل «ذَهَبْنا» متصل شده است و نقش فاعل جمله را به عهده دارد.
ذَهَبْنا إِلَی الْمَکْتَبَةِ صَباحاً.
صبح به کتابخانه رفتیم.
مثال دوم
در جمله زیر از دو فعل «یُریدونَ» و «یَبیعوا» استفاده شده است. به انتهای هر دوی این فعل‌ها، ضمیر فاعلی «و» متصل شده است. این ضمیر فاعل جمله و محلّاً مرفوع است.
یُریدونَ أَنْ یَبیعوا السَیّاراةَ الْجَدیدَةَ.
می‌خواهند که ماشین‌های جدیدی بفروشند.
مثال سوم ضمایر فاعلی در عربی
در این مثال، مشاهده می‌کنید که ضمیر «تُم» به فعل قبل از خود متصل شده است. این ضمیر، نوعی ضمیر فاعلی به شمار می‌آید و بر فاعل جمله دلالت میکند.
هَلْ کَتَبْتُم واجِباتِکُم؟
آیا تکالیفتان را نوشتید؟
مثال چهارم
«لا تَفْتَحُوا» در جمله زیر، نوعی فعل نهی است. «و» در انتهای این فعل، نوعی ضمیر فاعلی است و فاعل جمله را نشان می‌دهد.
لا تَفْتَحُوا البابَ.
در را باز نکنید.
مثال پنجم
در مثال زیر، «اِشْرَبْنَ» فعل مضارع است. «نَ» در انتهای این فعل، ضمیر فاعلی و فاعل جمله است.
اِشْرَبْنَ الماءَ قَبلَ الْفَطور.
قبل از صبحانه، آب بخورید.
مثال ششم ضمایر فاعلی در عربی
در کادر زیر، مثالی از ضمایر فاعلی را مشاهده می‌کنید. ضمیر «ي» در فعل «تُشاهدینَ» نوعی ضمیر فاعلی و در واقع، فاعل جمله است. توجه داشته باشید که «ن» در انتهای فعل، فاعل نیست. بلکه نون عوض رفع است و مرفوع بودن فعل را نشان می‌دهد.
هَلْ تُشاهدینَ أَفْلامَ خیالیَّة؟
آیا فیلم‌های تخیلی می‌بینی؟
مثال هفتم
«تُما» در انتهای فعل «قَرَأْتُما»، ضمیر فاعلی است و بر فاعل جمله دلالت میکند. این ضمیر، محلّاً مرفوع است.
قَرَأْتُما الدّرْسَ الثّاني في الفَصْلِ.
درس دوم را در کلاس خواندید.
برای اینکه نقش فاعل و انواع آن را بهتر درک کنید و به‌راحتی ضمیرهای فاعلی را تشخیص بدهید، می‌توانید از نکته‌های مطلب «انواع فاعل در عربی» از مجله فرادرس کمک بگیرید.
مثال هشتم
در این مثال، «ا» در انتهای فعل «سَمِعا» ضمیر فاعلی و فاعل جمله است. توجه داشته باشید که ضمایر فاعلی به فعل‌ها متصل می‌شوند و بهصورت جداگانه به کار نمی‌روند. به همین علت، ضمیر «هُما» که بهطور جداگانه آمده است، ضمیر فاعلی به شمار نمی‌‌آید.
هُما سَمِعا صَوتَ الْکَلْبِ.
آن دو نفر صدای سگ را شنیدند.
مثال نهم
در مثال زیر، کاربرد ضمیر فاعلی «و» نشان داده شده است. این ضمیر به انتهای فعل «تَدْرُسونَ» متصل شده است و فاعل آن محسوب می‌شود. همان‌طور که می‌دانید، «ن» در انتهای این فعل، ضمیر نیست، بلکه نشانه مرفوع بودن فعل است.
کَمْ ساعَةً تَدْرُسونَ؟
چند ساعت درس می‌خوانید؟
مثال دهم ضمایر فاعلی در عربی
در مثال زیر، به انتهای فعل «یُسْبِحونَ»، ضمیر فاعلی «و» متصل شده است. این ضمیر فاعل جمله و مرفوع محلّاً است.
هُم یُسْبِحونَ في البَحْرِ.
آن‌ها در دریا شنا می‌کنند.
جدول ضمایر عربی
در بخش‌های قبلی به این نکته اشاره کردیم که ضمایر فاعلی، نوعی ضمیر متصل به شمار می‌آیند. در واقع، ضمیرهای عربی به دو دسته متصل و منفصل تقسیم می‌شوند. هرکدام از این دو نوع نیز خود شامل دو نوع دیگر هستند.
برای اینکه دسته‌بندی ضمایر عربی را بهتر درک کنید، آن‌ها را در جدول زیر نشان داده‌ایم. برای یادگیری بهتر این ضمایر می‌توانید از فیلم آموزش عربی صرف ۳ فرادرس هم کمک بگیرید.
| ضمایر منفصل عربی | ضمایر متصل عربی | ||
| ضمایر منفصل مرفوعی | ضمایر منفصل منصوبی | ضمایر متصل مرفوعی | ضمایر متصل منصوبی و مجروری |
| هُوَ | إیّاه | ـ | ه |
| هُما | إیّاهُما | ا | هُما |
| هُم | إیّاهُم | و | هُم |
| هي | إیّاها | ـ | ها |
| هُما | إیّاهُما | ا | هُما |
| هُنَّ | إیّاهُنَّ | نَ | هُنَّ |
| أَنتَ | إیّاکَ | تَ | کَ |
| أَنتُما | إیّاکُما | تما | کُما |
| أَنتُم | إیّاکُم | تم / و | کُم |
| أَنتِ | إیّاکِ | تِ /ی | کِ |
| أَنتُما | إیّاکُما | تما | کُما |
| أنتُنَّ | إیّاکُنَّ | تُنَّ / نَ | کُنَّ |
| أَنا | إیّایَ | تُ | یَ |
| نَحْنُ | إیّانا | نا | نا |
در ادامه، انواع ضمایر عربی و قواعد آن‌ها را بیشتر توضیح می‌‌دهیم.
جدول ضمایر منفصل عربی
ضمایر منفصل بهصورت جداگانه و مستقل به کار می‌روند و به کلمه‌های دیگر متصل نمی‌شوند. این ضمایر خود به دو دسته «مرفوعی» و «منصوبی» تقسیم می‌شوند. ضمیرهای منفصل را همراه با صیغه و معنی آن‌ها در جدول زیر آوردهایم.
| صیغه | ضمایر منفصل مرفوعی (معنی) | ضمایر منفصل منصوبی (معنی) |
| مفرد مذکر غائب | هُوَ (او) | إیّاه (او را) |
| مثنی مذکر غائب | هُما (آن دو مرد) | إیّاهُما (آن دو مرد را) |
| جمع مذکر غائب | هُم (آن چند مرد) | إیّاهُم (آن چند مرد را) |
| مفرد مؤنث غائب | هي (او) | إیّاها (او را) |
| مثنی مؤنث غائب | هُما (آن دو زن) | إیّاهُما (آن دو زن را) |
| جمع مؤنث غائب | هُنَّ (آن چند زن) | إیّاهُنَّ (آن چند زن را) |
| مفرد مذکر مخاطب | أَنتَ (تو) | إیّاکَ (تو را) |
| مثنی مذکر مخاطب | أَنتُما (شما دو مرد) | إیّاکُما (شما دو مرد را) |
| جمع مذکر مخاطب | أَنتُم (شما چند مرد) | إیّاکُم (شما چند مرد را) |
| مفرد مؤنث مخاطب | أَنتِ (تو) | إیّاکِ (تو را) |
| مثنی مؤنث مخاطب | أَنتُما (شما دو زن) | إیّاکُما (شما دو زن را) |
| جمع مؤنث مخاطب | أنتُنَّ (شما چند زن) | إیّاکُنَّ (شما چند زن را) |
| متکلّم وحده | أَنا (من) | إیّایَ (مرا) |
| متکلّم مع‌الغیر | نَحْنُ (ما) | إیّانا (ما را) |
در مورد انواع ضمایر منفصل به نکته‌های زیر دقت کنید:
- ضمیرهای منفصل مرفوعی معمولاً در نقش مبتدای جمله اسمیه به کار می‌روند و محلّاً مرفوع هستند.
- ضمیرهای منفصل منصوبی معمولاً در نقش مفعول جمله به کار می‌روند و محلّاً منصوب هستند.
ضمایر متصل عربی
ضمایر متصل به فعل‌ها، اسم‌ها و حروف قبل از خود متصل می‌شوند. این ضمیرها کاربرد مستقل ندارند. ضمیرهای متصل خود به دو دسته تقسیم می‌شوند که آن‌ها را در جدول زیر، همراه با صیغه نشان داده‌ایم.
| صیغه | ضمایر متصل مرفوعی | ضمایر متصل منصوبی و مجروری |
| مفرد مذکر غائب | ندارد. | ه / ه |
| مثنی مذکر غائب | ا | هُما |
| جمع مذکر غائب | و | هُم |
| مفرد مؤنث غائب | ندارد. | ها |
| مثنی مؤنث غائب | ا | هُما |
| جمع مؤنث غائب | نَ | هُنَّ |
| مفرد مذکر مخاطب | تَ | کَ |
| مثنی مذکر مخاطب | تُما | کُما |
| جمع مذکر مخاطب | تُم / و | کُم |
| مفرد مؤنث مخاطب | تِ /ی | کِ |
| مثنی مؤنث مخاطب | تُما | کُما |
| جمع مؤنث مخاطب | تُنَّ / نَ | کُنَّ |
| متکلّم وحده | تُ | یَ |
| متکلّم مع‌الغیر | نا | نا |
با دقت به نکته‌های زیر، انواع ضمایر متصل را بهتر یاد می‌گیرید:
- ضمایر متصل مرفوعی به فعل‌ها متصل می‌شوند و در نقش فاعل یا نائب فاعل جمله به کار می‌روند.
- اگر ضمایر متصل مرفوعی به فعل‌های معلوم متصل شوند، فاعل جمله هستند.
- اگر ضمایر متصل مرفوعی به فعل‌های مجهول متصل شوند، نائب فاعل جمله هستند.
- ضمایر متصل مرفوعی، چه فاعل و چه نائب فاعل باشند، «محلّاً مرفوع» هستند.
- ضمایر متصل منصوبی به فعل‌ها متصل می‌شوند و در نقش مفعول آن‌ها به کار می‌روند.
- ضمایر متصل منصوبی محلّاً منصوب هستند.
- اگر هم ضمیر متصل مرفوعی و هم ضمیر متصل منصوبی به فعل متصل شده باشند، اول ضمیر متصل مرفوعی قرار می‌گیرد و سپس ضمیر متصل منصوبی به فعل اضافه می‌شود. (ریشه فعل + ضمیر متصل مرفوعی + ضمیر متصل منصوبی)
- ضمایر متصل مجروری به حروف و اسم‌ها متصل می‌شوند و محلّاً مجرور هستند.
- اگر ضمایر متصل مجروری به اسم‌ها متصل شوند، مضاف‌الیه جمله هستند.
- اگر ضمیرهای متصل مجروری به حروف جرّ متصل شوند، «مجرور به حرف جرّ» نامیده می‌شوند.
تمرین ضمایر فاعلی در عربی
برای اینکه ضمایر فاعلی در عربی را بهطور کامل یاد بگیرید، تمرین‌هایی را بهصورت چهارگزینه‌ای در این بخش ارائه می‌کنیم. برای جواب دادن به هر سؤال، یکی از گزینه‌ها را علامت بزنید. بعد از جواب دادن به هر سؤال، با کلیک روی «مشاهده گزینه صحیح»، جواب درست آن نشان داده می‌شود.
همچنین با کلیک روی گزینه «پاسخ تشریحی»، می‌توانید جواب تشریحی هر سؤال را مشاهده کنید. بعد از جواب دادن به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود که با کلیک روی آن، می‌توانید تعداد امتیازهایتان را در این آزمون مشاهده کنید.
۱- ضمیر فاعلی را در جمله زیر مشخص کنید.
هَلْ تَسْْأَلینَ الْمُفْرَداتِ العَرَبیَّة؟
«ی» در «تَسْأَلینَ» ضمیر فاعلی این جمله است.
۲- کدام گزینه در مورد ضمایر فاعلی نادرست است؟
اعراب محلی و تقدیری دارند.
معمولاً فاعل و نائب فاعل جمله هستند.
ضمیر متصل به شمار می‌آیند.
کاربرد مستقل ندارند.
ضمایر اعراب محلّی دارند، نه تقدیری.
۳- اعراب ضمیر فاعلی را در جمله زیر مشخص کنید.
هُمْ یُمارِسونَ جِدّاً.
محلی از اعراب ندارد.
۴- ضمیر فاعلی «تَ» در کدام صیغه کاربرد دارد؟
مفرد مذکر مخاطب
مفرد مذکر غائب
مثنی مؤنث مخاطب
۵- کدامیک از صیغه‌های زیر، ضمیر فاعلی ندارد؟
جمع مذکر مخاطب
مثنی مؤنث غائب
مفرد مذکر غائب
۶- «ن» در کدام گزینه ضمیر فاعلی است؟
۷- همه ضمیرهای زیر در صیغه‌های مخاطب به کار می‌روند، به‌جز…
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸- در فعل‌های صیغه «مضارع جمع مذکر مخاطب» از کدام ضمیر فاعلی استفاده می‌شود؟
۹- ضمیر فاعلی «ی» در کدام صیغه به کار می‌رود؟
مثنی مذکر مخاطب
مفرد مؤنث مخاطب
متکلم مع‌الغیر
۱۰- صیغه ضمیر «نا» را مشخص کنید.
متکلم مع‌الغیر
جمع مذکر مخاطب
خلاصه ضمایر فاعلی در عربی
در این مطلب از مجله فرادرس، ضمایر فاعلی در عربی را معرفی کردیم و آن‌ها را با مثال و تمرین آموزش دادیم. در ادامه، خلاصه‌ای از نکته‌های مربوط به این ضمایر را مشاهده می‌کنید.
- تعریف: ضمایری که به انتهای فعل‌ها متصل می‌شوند.
- کاربرد: بر فاعل یا نائب فاعل جمله دلالت دارند.
- ضمایر فاعلی در فعل‌های ماضی: ا، و، نَ، تَ، تُمَا، تُمْ، تِ، تُنَّ، تُ، نَا.
- ضمایر فاعلی در فعل‌های مضارع: ا، و، نَ، ي.
- ضمایر فاعلی در فعل‌های امر: ا، و، ي، نَ.
به‌عنوان نکته آخر، توجه داشته باشید که ضمایر فاعلی همیشه «محلّاً مرفوع» هستند.
source