غدد برون ریز دسته‌ای از غده‌های موجود در بدن انسان هستند که ترکیباتی که می‌سازند را به مجراهای موجود در سطوح خارجی بدن ترشح می‌کنند. این غدد در اندام‌های مختلف بدن دیده می‌شوند و فعالیت‌های متنوعی نیز دارند، به عنوان مثال غدد عرق یکی از انواع غدد برون ریز هستند و عرق را به مجراهایی ترشح می‌کنند که به سطح پوست بدن راه دارند؛ بزاق توسط غدد بزاقی و شیر به وسیله غدد شیری تولید و ترشح می‌شوند. با توجه به گستردگی عملکرد غدد درون ریز بدن انسان، در این مطلب از مجله فرادرس قصد شناخت غدد برون ریز بدن و بررسی انواع مختلف آن را داریم.

در بخش‌های ابتدایی مطلب با نحوه دسته‌بندی و ساختار این غدد آشنا می‌شویم، سپس یاد می‌گیریم که تفاوت میان غدد برون ریز و غدد درون‌ریز چیست. در گام بعد به سراغ تک تک غدد برون ریز بدن می‌رویم و یاد می‌گیریم که هر غده چه ترکیبی را تولید می‌کند، روش ترشح هر ماده چیست و چرا به تولید این ترکیبات در بدن نیاز داریم. در بخش پایانی نیز اطلاعاتی در مورد بیماری‌های مربوط به غدد برون ریز کسب می‌کنیم که اهمیت فعالیت آن‌ها را برای ما روشن‌تر خواهد کرد.

غدد برون ریز چیست؟

غدد برون ریز ترکیباتی که می‌سازند را به مجراهایی می‌ریزند که انتهای آن‌ها باز است و به سطوح مختلف بدن مانند پوست، حفره دهان، معده و غیره راه دارند. غدد برون ریز مختلف ترکیبات متفاوتی سنتز و ترشح می‌کنند که در ادامه آن‌ها را نام می‌بریم.

1. عرق
2. اشک
3. بزاق
4. شیر
5. شیره معده

برای یادگیری تمام نکات غدد برون ریز و درون‌ریز بدن انسان پیشنهاد می‌کنیم از فیلم آموزش زیست شناسی پایه یازدهم فرادرس استفاده کنید که لینک آن را به منظور دسترسی راحت‌تر در کادر زیر درج کرده‌ایم.

«غده» (Gland) مجموعه‌ای از سلول‌هایی است که با یکدیگر برای ساخت و ترشح ترکیبات مختلف همکاری می‌کنند. غدد برون ریز را می‌توان در اندام‌های مختلف پیدا کرد و با بررسی آن‌ها نیز متوجه می‌شویم که غدد برون ریز مختلف فعالیت‌های متفاوتی را به پیش می‌برند و می‌توانند ساختاری ساده یا مرکب داشته باشند.

• «غدد برون ریز ساده» (Simple Glands): غدد ساده دارای یک مجرا هستند که منشعب نیست. از جمله این غدد می‌توان به غدد چربی پوست، غده روده‌ای و غدد رحمی اشاره کرد.
• «غدد برون ریز مرکب» (Compound Glands): غدد مرکب دارای چندین مجرای منشعب هستند. غدد بزاقی و پانکراس از مثال‌های این دسته از غدد برون ریز هستند.

غدد برون ریز بدن انسان را می‌توان بر اساس شکل واحد ترشحی آن‌ها نیز دسته‌بندی کرد که به این ترتیب به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند.

1. «غده‌های لوله‌ای» (Tubular Glands): این غدد واحدهای ترشحی با ظاهر لوله‌ای دارند و در رحم، لوله گوارش و غدد عرقی دیده می‌شوند.
2. «غده‌های آسینی» (Acinar Glands): واحد‌های ترشحی موجود در غدد آسینی کروی‌شکل هستند و این دسته از غدد برون ریز را در سینه‌ها می‌بینیم.

بعضی از غدد برون ریز واحدهای ترشحی دارند که ترکیبی از دو مورد بالا است، بنابراین آن‌ها را با عنوان‌های «غده توبولوآسینار» (Tubuloacinar Gland) یا «غده توبولوآلوئولار» (Tubuloalveolar Gland) می‌شناسیم، این غدد را در پانکراس و غدد بزاقی می‌بینیم.

سومین روشی که برای دسته‌بندی غدد برون ریز وجود دارد، به کمک معیار قرار دادن ترشحات آن‌ها است، با این روش سه نوع غده درون‌ریز داریم.

1. «غدد موکوسی» (Mucous Glands): این غده‌ها مخلوطی از گلیکوپروتئين‌ها (موکوس) را ترشح می‌کنند.
2. «غدد سروزی» (Serous Glands): این غده‌ها مایعی آبکی ترشح می‌کنند که حاوی انواع مختلفی از آنزیم‌ها است.
3. «غدد مختلط» ( Mixed Glands):این غده‌ها ترکیبی از موکوس و ترشحات سروزی را تولید و ترشح می‌کنند.

غدد درون ریز و برون ریز چیست؟

غدد درون‌ریز جزئی از سیستم درون‌ریز بدن به حساب می‌آیند و وظیفه آن‌ها ترشح هورمون‌های مختلف به درون جریان خون است تا به کمک جریان خون در بدن جابه‌جا شده و روی سلول‌های هدف خود در بافت‌ها و اندام‌های دیگر اثراتی را اعمال کنند.

غدد برون ریز نیز مانند غدد درون‌ریز ترکیباتی تولید می‌کنند که از سلول خارج می‌شوند اما این ترکیبات هورمون نیستند و وارد جریان خون نیز نمی‌شوند. در حقیقت غدد برون ریز ترکیباتی که می‌سازند را به درون مجرایی ترشح می‌کنند که به سطوح بدن مانند پوست یا لوله گوارش راه دارند.

تفاوت غدد برون ریز با غدد درون ریز

اصلی‌ترین تفاوتی که میان غدد برون ریز با غدد درون ریز وجود دارد، استفاده غدد برون ریز از مجراهایی است که به سطوح بدن راه دارند، در صورتی که غدد درون‌ریز موادی که سنتز می‌کنند را به درون خون ترشح می‌کنند. تفاوت‌های این غدد به این موضوع محدود نمی‌شود، بنابراین در ادامه به کمک یک جدول این تفاوت‌ها را بررسی می‌کنیم.

یادگیری بیوشیمی مولکول‌های زیستی با فرادرس

مولکول‌هایی که توسط غدد برون ریز سنتز می‌شوند از جمله مولکول‌های زیستی بدن هستند. در اصل انواع مختلف مولکول‌ها زیستی را می‌توان در چهار دسته کلی تقسیم کرد که آن‌ها را با عناوین لیپیدها، پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها و نوکلئیک اسیدها می‌شناسیم. تسلط کامل بر تمام نکات مربوط به این مولکول‌ها، فعالیت‌ها و واکنش‌های آن‌ها امری بسیار دشوار است که نیاز به استفاده دقیق از منابع آموزشی دارد.

استفاده از فیلم‌های آموزشی که دسترسی مداوم به آن‌ها امکان‌پذیر باشد، یکی از بهترین راه‌ها برای شروع مسیر مطالعه در مورد موضوعات بیوشیمی است. فرادرس با شناسایی این نیاز، فیلم‌های آموزشی متعددی را تهیه و منتشر کرده است که علاوه بر بررسی بیوشیمی مولکول‌ها گامی فراتر گذاشته است و بیوشیمی بخش‌های مختلف سلول مانند بیوشیمی غشا را نیز مورد بحث قرار داده‌اند. در ادامه تعدادی از این دوره‌های آموزشی را به شما معرفی می‌کنیم.

فعالیت غدد برون ریز

غدد بزاقی فعالیت‌ها متنوعی دارند، در حقیقت هر غده متناسب با اندامی که در آن قرار دارد مسئولیت خاصی برعهده گرفته است که همسو با وظایف آن اندام و به جهت تکمیل آن‌ها است. هدف کلی تمام غدد برون ریز، ساخت ترکیبات مختلفی است که در جهت رسیدن به هدفی خاص کمک می‌کنند. از جمله فعالیت‌هایی که برای به ثمر رسیدن نیازمند فعالیت غدد برون ریز هستند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

1. هضم غذا
2. جذب مواد مغذی
3. محافظت از اندام‌های داخلی بدن
4. کنترل دمای بدن
5. چرب کردن پوست و موی بدن

روش کار غدد برون ریز چیست؟

غدد برون ریز ترکیباتی که می‌سازند را با روش‌های مختلفی درون مجاری مربوطه آزاد می‌کنند که دسته‌بندی این روش‌ها بر اساس میزان آسیبی است که به سلول ترشح‌کننده وارد می‌شود. در ادامه با سه روشی که غدد برون ریز از آن‌ها استفاده می‌کنند آشنا می‌شویم.

1. «غدد قطره‌ریز» یا «غدد مروکرین» (Merocrine Glands): سلول‌های سازنده غدد مروکرین ترکیبات ترشحی را با استفاده از روند اگزوسیتوز به درون مجرای ترشحی آزاد می‌کنند، بنابراین غشای پلاسمایی این سلول‌ها آسیب نمی‌بیند. یکی از مثال‌های غدد مروکرین، غدد عرق هستند که در پوست آن‌ها را می‌بینیم.
2. «غدد آپوکرین» (Apocrine Glands): از غشای پلاسمایی سلول‌های ترشحی غدد آپوکرین جوانه‌هایی جدا می‌شوند که حاوی ترکیبات ترشحی هستند و درون مجرای غده دچار فروپاشی می‌شوند تا ترکیبات ترشحی آزاد شوند، بنابراین این سلول‌ها بخشی از غشای پلاسمایی خود را از دست می‌دهند. غدد پستانی یا غدد شیری از جمله غدد آپوکرین موجود در بدن هستند.
3. «غدد هولوکرین» (Holocrine Glands): در غدد هولوکرین، سلول‌های ترشحی برای آزادسازی ترکیباتی که ساخته‌اند به طور کامل از بین می‌روند یا به اصطلاح منفجر می‌شوند. غدد چربی موجود در پوست از مثال‌های غدد هولوکرین هستند.

غدد برون ریز بدن

اندام‌های زیادی در بدن انسان از غدد برون ریز کمک می‌گیرند تا بتوانند فعالیت خود را بهینه سازند، بنابراین غدد برون ریزی که در بخش‌های مختلف بدن قرار دارند مسئولیت‌های متفاوتی برعهده گرفته‌اند و همین موضوع باعث می‌شود که آن‌ها ترکیبات گوناگونی سنتز و ترشح کنند. در ادامه با انواع مختلف غدد برون ریز بدن آشنا می‌شویم، سپس بخش‌هایی مجزا را به هر کدام اختصاص می‌دهیم تا ساختار سلولی و فرآیندهای منحصر به فرد آن‌ها را بشناسیم.

• «غدد عرق» (Sweat Glands)
• «غدد چربی» (Sebaceous Glands)
• «غدد بزاقی» (Salivary Glands)
• «غدد اشکی» (Lacrimal Glands)
• «غدد پستانی» (Mammary Glands)
• «غدد مومی گوش» (Ceruminous Glands)
• «غدد معده» (Stomach Glands)
• «غدد دوازدهه» (Brunner Glands)

اندام‌هایی مانند کبد، پانکراس و پروستات نیز فعالیت برون‌ریزی دارند، در اصل پانکراس و کبد دو اندامی در بدن انسان هستند که از هر دو مکانیسم درون‌ریزی و برون‌ریزی استفاده می‌کنند. آن‌ها به دلیل ترشح هورمون‌هایی از قبیل انسولین، گلوکاگون (هورمون‌های پانکراس) و فاکتور رشد شبه‌انسولینی (هورمون کبد) درون‌ریز به حساب می‌آیند و از طرفی پانکراس مسئول تولید «شیره پانکراس» (Pancreatic Juice) و کبد مسئول تولید صفرا است که هر دو این ترکیبات به مجرایی مشترک وارد می‌شوند که آن‌ها را به سطح لوله گوارش هدایت می‌کند.

غدد برون ریز معده

غدد برون ریز معده در دیواره معده حضور دارند و در فرآیند هضم مواد غذایی نقش بسیار مهمی دارند، در اصل این غدد آنزیم‌های گوارشی و موکوس معده را می‌سازند. غدد برون ریز معده به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند.

1. «غدد قلبی» (Cardiac Glands): این غدد در بخشی از معده دیده می‌شوند که در نزدیکی قلب قرار دارد، یعنی غدد قلبی در ابتدای معده، محلی که مری به معده می‌پیوندند وجود دارند.
2. «غدد فوندیک» (Fundic Glands): این غدد در قاعده معده قرار دارند و غدد لوله‌ای ساده‌ای هستند که تعدادی از آن‌ها ترشحات خود را به یک مجرای مشترک می‌ریزند. این غدد تولیدکنندگان اصلی هیدروکلریک اسید و فاکتور داخلی معده هستند.
3. «غدد پیلوری» (Pyloric Glands): این غدد نیز در اطراف دریچه پیلور قرار دارند و گاسترین ترشح می‌کنند.

پراکنش این غدد در بخش‌های مختلف معده متفاوت است و همین موضوع نیز باعث شده است که به این شیوه نام‌گذاری شوند. هر سه نوع غدد برون ریز معده از نوع غدد طویل، لوله‌ای و منشعب هستند که در دیواره معده وجود دارند. بجز آن که هر کدام از این غدد را در بخش خاصی از معده می‌بینیم، ساختار سلولی آن‌ها نیز متفاوت است. در ساختار غدد برون ریز معده انواع مختلفی از سلول‌ها وجود دارند که موارد زیر را می‌توان از جمله رایج‌ترین انواع سلولی آن‌ها دانست.

• «سلول‌های جداری» (Parietal cells): این سلول‌ها هیدروکلریک اسید و فاکتور داخلی معده را تولید می‌کنند.
• «سلول‌های اصلی» (Chief cells): این سلول‌ها پپسینوژن و لیپاز معده را تولید می‌کنند.
• سلول‌های G: سلول‌های G قادر به تولید و ترشح گاسترین هستند.

فعالیت این سلول‌ها با یکدیگر هماهنگ است و حاصل این همکاری مواردی از قبیل تنظیم pH معده، ترشح آنزیم‌هایی که قدرت هضم مواد غذایی را دارند و کمک به جذب ویتامین‌ها و مواد معدنی است. موکوسی که توسط بعضی غدد ساخته می‌شود، سطح معده را می‌پوشاند و به این ترتیب از ساختار سلولی معده در برابر دو عامل محافظت می‌کند.

1. اسید معده که توسط سلول‌های جداری تولید می‌شود.
2. پپسین که یک آنزیم گوارشی است.

در صورتی که تمایل به کسب اطلاعات بیشتر در مورد مخاط‌های گوارشی، کار و وظایف معده و همچنین ترشحات این اندام دارید، پیشنهاد می‌دهیم که مطلب «معده چیست؟ | وظایف، کار، جایگاه و ساختمان | به زبان ساده» از مجله فرادرس را مطالعه کنید.

کبد

کبد سطح اکثر مواد شیمیایی خون را تنظیم می‌کند، اما این تنها فعالیت کبد نیست. این اندام ترکیبی را تولید می‌کند که آن را با نام «صفرا» (Bile) می‌شناسیم. صفرایی که در کبد ساخته می‌شود به کیسه صفرا فرستاده می‌شود و در آنجا ذخیره می‌شود تا زمانی که شرایط مناسب ترشح آن ایجاد شود.

صفرا در حین غذا خوردن از کیسه صفرا خارج می‌شود و به درون مجرای صفراوی ترشح می‌شود که به دوازدهه راه دارد، در این مسیر ترکیبات ساخته شده در پانکراس که آن‌ها را با عنوان «شیره پانکراسی» می‌شناسیم نیز به درون مجرای صفراوی ترشح می‌شوند و تمام این ترکیبات باهم وارد بخش آغازین روده کوچک یا همان دوازدهه می‌شوند.

با ورود غذاهای چرب به دوازدهه، پیام‌هایی از طریق سیستم هورمونی و عصبی ایجاد می‌شوند که نتیجه نهایی اثرات آن‌ها انقباض کیسه صفرا و ترشح صفرا است. در ادامه هورمون‌هایی که بر این فرآیند کنترل دارند را نام می‌بریم.

• کلسی‌تونین
• سکرتین
• گاسترین
• سوماتواستاتین

با آزادسازی صفرا از کیسه صفرا این ترکیب وارد دوازدهه می‌شود تا با مواد غذایی، اسید معده و شیره پانکراس ترکیب شود و به روده کوچک در فرآیند جذب ترکیبات مغذی کمک کند.

اگر فردی کیسه صفرا نداشته باشد، صفرا کجا ذخیره می‌شود؟

در صورت عدم وجود کیسه صفرا، صفرا ذخیره نمی‌شود. در حقیقت کبد به طور پیوسته در حال تولید صفرا است، بنابراین در شرایطی که کیسه صفرا وجود ندارد، صفرا به طور پیوسته به لوله گوارشی ترشح می‌شود. با توجه به این نکته که کیسه صفرا تولیدکننده صفرا نیست، کمبودی در صفرای مورد نیاز بدن برای فرآیند گوارش مواد غذایی به وجود نمی‌آید.

بخش برون ریز پانکراس

پانکراس یکی از اندام‌هایی است که در حفره شکمی وجود دارد. ویژگی خاص پانکراس این است که هر دو فعالیت درون‌ریزی و برون‌ریزی را انجام می‌دهد، بنابراین در بررسی ساختار آن با دو بخش زیر مواجه می‌شویم.

1. بخش درون‌ریز: از بافت آسینی و مجراها ساخته شده است.
2. بخش برون‌ریز: از جزایر لانگرهانس تشکیل شده است.

بخش برون‌ریز پانکراس که حدود ۸۵ درصد ساختار این اندام را تشکیل داده است، ترکیباتی از قبیل آنزیم‌های گوارشی، آب و بیکربنات ترشح می‌کند که به فرآیند هضم مواد غذایی کمک می‌کنند. بیکربنات خنثی‌کننده اسید معده است و اهمیت ترشح آن زمانی مشخص می‌شود که با ساختار روده کوچک آشنا می‌شویم. روده کوچک بر خلاف معده دارای لایه موکوسی نیست و به همین دلیل قادر به تحمل اسید معده نیز نیست، در صورتی که از شدت اسیدیته اسید معده کاسته نشود، دیواره روده کوچک آسیب می‌بینید؛ بنابراین یکی از دلایل ترشح بیکربنات محافظت از روده کوچک است.

تولید و ترشح بیکربنات دلیل دیگری نیز دارد. آنزیم‌های گوارشی تولید شده توسط پانکراس برای شروع فعالیت خود و رسیدن به مقدار عملکرد بهینه نیاز به pH خاصی دارند که این pH توسط بیکربنات ایجاد می‌شود و به این ترتیب فرآیند هضم مواد غذایی دچار اختلال نخواهد شد.

ساختار بخش برون‌ریز پانکراس

واحد ساختاری بخش برون‌ریز پانکراس شامل کیسه‌های کوچک آسینی و مجاری متصل به آن‌‌ها است. سلول‌های آسینی موجود در این کیسه‌ها به منظور تولید، ذخیره و ترشح آنزیم‌های گوارشی تخصص یافته‌اند. در تصویر زیر می‌توانید بهتر با ساختار بخش برون‌ریز پانکراس آشنا شوید.

ترشح آنزیم‌های گوارشی

روند تولید آنزیم‌های گوارشی در سلول‌های آسینی پانکراس به این صورت است که در شبکه آندوپلاسمی زبر از روی mRNAها، آنزیم‌ها ساخته می‌شوند و در مرحله بعد این آنزیم‌ها به جسم گلژی منتقل می‌شوند تا در آن‌جا درون وزیکول‌های انتقالی بسته‌بندی و ذخیره شوند تا زمان مناسب ترشح آن‌ها فرا برسد. آنزیم‌های گوارشی به درون مجراهای اصلی پانکراس ترشح می‌شوند که در سر پانکراس به مجرای صفراوی می‌پیوندد و به این ترتیب «آمپول واتر» (Ampulla Of Vater) را می‌سازند که به دوازدهه راه دارد.

آنزیم‌هایی که توسط پانکراس ترشح می‌شوند را در ادامه نام می‌بریم تا درک بهتری از اثرگذاری ترشحات پانکراس بر فرآیند هضم به دست بیاوریم.

• پروتئازها: کیموتریپسین و تریپسینوژن که در پانکراس ساخته می‌شوند، توانایی تجزیه پروتئين‌ها و پپتیدها را دارند و به کمک آن‌ها این ترکیبات به آمینواسیدهای سازنده خود تبدیل می‌شوند.
• لیپاز پانکراسی: لیپاز پانکراس قادر به تجزیه تری‌گلیسریدها، مونوگلیسریدها و اسیدهای چرب آزاد است.
• آمیلاز: آمیلاز آنزیم تجزیه کننده نشاسته و مالتوز است.
• ریبونوکلئاز: این آنزیم مولکول‌های RNA را به واحدهای کوچک‌تر سازنده آن‌ها تجزیه می‌کند.
• ژلاتیناز: آنزیم‌های ژلاتیناز می‌توانند ژلاتین را هیدرولیز کنند.
• الاستاز: الاستاز نوعی از آنزیم‌های پروتئاز است که می‌تواند الاستین را تجزیه کند.

ترشح بیکربنات

آب و کربن دی‌اکسید طی واکنشی که توسط آنزیم «کربنیک آنهیدراز» (Carbonic Anhydrase) انجام می‌شود، ترکیب شده و کربنیک اسید را می‌سازند. معادله شیمیایی این واکنش به شرح زیر است.

$$text{H}_2text{O} + text{CO}_2 rightarrow text{H}_2text{CO}_3$$

در ادامه یون‌های هیدروژن موجود در کربنیک اسید از این ترکیب جدا می‌شوند و به این ترتیب «یون‌های بیکربنات» ($$text{HCO}_3^-$$

$$text{H}_2text{CO}_3 rightarrow text{H}^+ + text{HCO}_3^-$$

یون‌های $$text{H}^+$$ از سلول‌های دیواره مجرای پانکراسی خارج شده و وارد خون می‌شوند و در عوض یون سدیم وارد سلول‌ها می‌شود. این فرآیند توسط انتقال‌دهنده‌ای به نام «$$text{H}^+ / text{Na}^+$$

یون بیکربناتی که در طی واکنش‌های ذکر شده تولید شد، وارد مجاری بینابینی موجود در پانکراس می‌شود. در ادامه یون سدیم، آب و بیکربنات در مجاری به پیش می‌روند تا به مجرای اصلی پانکراس رسیده و در زمان مناسب به دوازدهه ترشح شوند.

غدد عرق

غدد عرق یکی از انواع غدد برون ریز هستند که در سطح پوست بدن توزیع شده‌اند و به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند.

1. «غدد عرق آکرینی» (Eccrine Glands): این دسته در تمام بدن وجود دارند و ترکیبی آبکی ترشح می‌کنند که هدف از ترشح آن خنک شدن پوست است.
2. «غدد عرق آپوکرین» (Apocrine Sweat): این غدد عرقی خاص به طور ویژه در نواحی زیربغل و ناحیه پرینال وجود دارند. ترشحات غدد آپوکرین چسبناک‌تر از غدد عرق آکرینی است و بوی مشخصی دارد.

این دو گروه غدد عرق از لحاظ بافت سلولی تفاوت‌های زیادی دارند اما به طور کلی می‌توان گفت که ساختار اصلی آن‌ها مشابه است، منظور از این تشابه این است که دارای بخش‌های ترشحی و مجرای خروج ترشحات هستند.

غدد چربی

غدد چربی دسته‌ای دیگر از غدد برون ریز موجود در پوست بدن هستند که مسئولیت تولید «سبوم» (Sebum) یا چربی طبیعی پوست را بر عهده دارند و اکثر آن‌ها با فولیکول‌های مو در ارتباط هستند. سبوم ترکیبی است که از پوست در برابر از دست دادن رطوبت خود محافظت می‌کند.

دو نوع از غدد چربی در بدن انسان وجود دارند که هر کدام از آن‌ها را می‌توان در نواحی خاصی از بدن دید.

• غدد چربی که با فولیکول‌های مو ارتباط دارند.
• غدد چربی که ارتباطی با فولیکول‌های مو ندارند.

اکثر غدد چربی موجود در بدن با فولیکول‌های مو در ارتباط هستند، به طوری که غده چربی منفذی متصل به فولیکول مو دارد. بعضی از غدد چربی با غدد عرق همکاری دارند و به این ترتیب ترکیباتی که می‌سازند را به طور مستقیم به سطح پوست می‌فرستند. نکته مهم در مورد این دو دسته این است که وظیفه‌ای مشترک برعهده دارند و تنها مسیر رهاسازی ترکیباتی که می‌سازند متفاوت است.

غدد چربی با توجه به ارتباطی که اکثر آن‌ها با فولیکول‌های مو دارند، در لایه دوم پوست حضور دارند که این لایه را با عنوان «درم» (Dermis) می‌شناسیم. این غدد در تمام پوست بدن بجز کف دست و پا وجود دارند و بیشترین میزان تجمع آن‌ها نیز در صورت و کف سر دیده می‌شود. غدد چربی که ارتباطی با فولیکول‌های مو ندارند نیز بیشتر در بخش‌هایی مانند داخل بینی یا لب‌ها دیده می‌شوند.

سبوم چیست؟

سبوم ترکیبی روغنی است که از مولکول‌های چربی یا همان لیپیدها ساخته می‌شود. در ادامه با لیپیدهایی که در ترکیب سبوم حضور دارند آشنا می‌شویم.

• کلسترول
• اسیدهای چرب
• گلیسریدها
• اسکوآلن
• موم

سبوم روان‌کننده طبیعی بدن است که از پوست در برابر شرایط زیر محافظت می‌کند.

1. عفونت‌های باکتریایی و قارچی
2. از دست دادن رطوبت یا شکننده شدن مو
3. موادی که هنگام تماس با پوست اصطکاک ایجاد می‌کنند و منجر به بروز آسیب پوستی می‌شوند.

سبوم بر بوی بدن نیز اثرگذار است.

غدد بزاقی

غدد بزاقی مسئول تولید بزاق هستند که مایعی تاثیرگذار در فرآیند هضم مواد غذایی است. این غدد برون ریز به عنوان اندام‌های کمکی دستگاه گوارش شناخته می‌شوند و در ناحیه سر، اطراف حفره دهان حضور دارند. در ادامه چند مورد از دلایل اهمیت بزاق تولید شده توسط این غدد را مطرح می‌کنیم.

• حفظ رطوبت دهان
• کمک به بلع مواد غذایی
• محافظت از دندان‌ها در برابر باکتری‌ها
• کمک به هضم مواد غذایی

غدد بزاقی را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد.

1. «غدد بزاقی اصلی» (Major Salivary Glands): غدد بزاقی اصلی شامل «غده بناگوشی» (Parotid Gland)، «غده زیرفکی» (Submandibular Gland) و «غده زیرزبانی» (Sublingual Gland) است. این غدد مسئول تولید بخش اعظمی از بزاق مورد نیاز هستند.
2. «غدد بزاقی فرعی» (Minor Salivary Glands): وظیفه اصلی این غدد روان‌سازی دیواره‌های حفره دهان است، در حقیقت بزاقی که برای هضم یا محافظت مورد نیاز است توسط غدد بزاقی اصلی تولید می‌شود.

در بررسی عملکرد بزاق تولید شده توسط غدد بزاقی متوجه می‌شویم که این ترکیبات چندین فعالیت را به پیش می‌برند که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شویم.

1. کمک به هضم مواد غذایی: غدد بزاقی با ترشح آنزیم‌هایی مانند آمیلاز می‌توانند فرآیند هضم موادی مانند کربوهیدارت‌ها را آغاز کنند.
2. کمک به بلع: در هنگام جویدن غذا بزاق با ماده غذایی ترکیب می‌شود و به این ترتیب غدد بزاقی کمک می‌کنند تا توده غذایی آماده بلع و هضم بیشتر در معده شود.
3. محافظت از دهان: بزاق به حفظ رطوبت دهان کمک و علاوه بر آن از مخاط دهان نیز محافظت می‌کنند.

غدد اشکی

غده اشکی غده‌ای برون ریز است که در بخش جلویی و قسمت فوقانی سمت خارجی کاسه چشم وجود دارد. این غده مسئول ترشح اشک است و مایعی که می‌سازد را روی سطح کره چشم ترشح می‌کند. اشک مایعی است که نسبت به پلاسما ایزوتونیک محسوب می‌شود. اشک لایه‌ای را روی سطح کره چشم ایجاد می‌کند که چند وظیفه برعهده دارد.

1. مرطوب کردن سطح چشم
2. محافظت از چشم
3. تامین مواد مغذی مورد نیاز «ملتحمه» (Conjunctiva) و قرنیه

مایع اشکی به طور مرتب عوض می‌شود، بنابراین نیازی به مجرایی برای خروج دارد. مایع اشکی از طریق مجموعه‌ای از مجراها به حفره بینی تخلیه می‌شود، اما اگر این مایع بیش از حد نیاز چشم تولید شود، اشک از سطح چشم خارج می‌شود.

غدد پستانی

غدد پستانی یا غدد شیری در سینه زنان دیده می‌شوند و کار آن‌ها تولید شیر برای شیردهی به نوزادان است، در حقیقت این غدد، نوع تغییر یافته‌ای از غدد عرق هستند. ساختار غدد پستانی با توجه عوامل مختلفی از لحاظ آناتومی دچار تغییراتی می‌شوند که در ادامه به این دلایل اشاره می‌کنیم.

• سن
• مراحل مختلف چرخه قاعدگی
• وضعیت تولیدمثلی

غدد شیری در زنان بالغ پس از زایمان فعال می‌شوند. در این زمان غده هیپوفیز با ترشح هورمون پرولاکتین غدد پستانی را تحریک می‌کند تا شیر تولید کنند. اکسی‌توسین تولید شده توسط هیپوتالاموس نیز قادر به اثرگذاری بر این غدد است و به این ترتیب مادران قادر به شیردهی به نوزادان خود هستند. در شرایط عادی که بدن نیازی به شیردهی به نوزاد ندارد و تحت تاثیر پرولاکتین نیست، بیشتر بافت سینه را بافت چربی تشکیل می‌دهد و میزان غدد شیری کاهش می‌یابد.

غدد مومی گوش

در داخل بخش خارجی کانال گوش انسان غددی وجود دارند که ماده‌ای مومی را تولید می‌کنند، این غدد در اصل در نتیجه ایجاد تغییراتی در غدد عرق ساخته می‌شوند و ماده‌ای که تولید می‌کنند نیز «جرم گوش» (Earwax) نام دارد. جرم گوش که ماده‌ای زرد رنگ است، نقش بسیار مهمی در محافظت از گوش و حفظ سلامتی بدن دارد. غدد مومی گوش، برای تولید جرم گوش ترشحات خود را با سبوم و سلول‌های مرده اپیدرم مخلوط می‌کنند. تولید این ماده فوایدی دارد که در ادامه آن‌ها را به صورت موردی بیان می‌کنیم.

• حفظ انعطاف‌پذیری پرده گوش
• تمیز و روان نگه‌داشتن بخش خارجی کانال گوش
• ضدآب کردن کانال گوش
• از بین بردن باکتری‌ها
• فعالیت به عنوان سدی در برابر ذرات خارجی مانند گرد و غبار یا هاگ قارچ‌ها

غدد مومی گوش از نوع غدد آپوکرین هستند، برای آشنایی بیشتر با ساختار آن‌ها باید گفت که این غدد از نوع غدد برون ریز ساده، مارپیچ و لوله‌ای هستند.

غدد دوازدهه

غدد برونر که در دوازدهه روده کوچک حضور دارند، از جمله غدد برون ریزی هستند که در ناحیه زیرمخاط قرار دارند و موکوس تولید می‌کنند. این موکوس توانایی محافظت از دوازدهه در برابر اسید معده را دارد. ماهیت قلیایی ترشحات غدد برونر باعث فعال‌سازی آنزیم‌های روده‌ای نیز می‌شود و به این ترتیب این غدد می‌توانند به هضم غذا و جذب مواد مغذی کمک کنند.

پروستات

پروستات یک غده برون ریز است که به عنوان یکی از غده‌های جانبی دستگاه تولیدمثل مردانه فعالیت می‌کند. در پروستات مایعی تولید می‌شود که بخش از مایع منی است. این مایع کمی خاصیت قلیایی دارد تا بتواند محیط اسیدی دستگاه تولیدمثل زنانه را خنثی کند، نتیجه این خنثی‌سازی نیز افزایش طول عمر اسپرم‌ها است، زیرا اسپرم‌ها در محیط اسیدی به سرعت آسیب می‌بینند.

یادگیری بافت‌ها و اندام‌های بدن با فرادرس

بدن انسان حاصل کنار هم قرارگیری میلیاردها سلول است که هر کدام به شیوه‌ای تخصص یافته شده‌اند و بافت‌های مختلف را ساخته‌اند، بافت‌ها اندام‌ها و اندام‌ها نیز دستگاه‌های مختلف بدن را ساخته‌اند و به این ترتیب نیازهای مختلف بدن به وسیله همکاری تمام این دستگاه‌ها با یکدیگر، رفع می‌شوند.

یادگیری نکات مربوط به بافت‌های مختلف و تسلط بر فعالیت‌های اندام‌های بدن مسیری است که باید گام به گام طی شود و برای تسهیل فرآیند یادگیری نیز دسترسی به منابع موثق ضروری است، زیرا به این ترتیب می‌توان اطمینان داشت که یادگیری بدون خطا آموزشی خواهد بود. فرادرس فیلم‌های آموزشی متنوعی را در زمینه بدن انسان تهیه و منتشر کرده است که در ادامه تعدادی از آن‌ها را معرفی می‌کنیم.

بیماری‌ها و شرایط اثرگذار بر غدد برون ریز

شرایط مختلفی می‌توانند بر غدد برون ریز بدن اثر بگذارند، زیرا این غدد در بخش‌های مختلفی از بدن وجود دارند و همین موضوع باعث می‌شود که مسائل متفاوتی توانایی اثرگذاری بر آن‌ها را داشته باشند. از جمله این شرایط می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

• «هایپر هیدروز» (Hyperhydrosis): هایپر هیدروز به تعریق بسیار شدید اشاره دارد و زمانی می‌گوییم فردی درگیر آن شده است که میزان عرق تولید شده بیش از نیاز بدن باشد.
• «ترشح عرق بد بو» (Bromhidrosis): این بیماری زمانی ایجاد می‌شود که باکتری‌های موجود در سطح پوست شروع به تجزیه ترکیبات موجود در عرق خشک شده روی سطح پوست می‌کنند.
• «آکنه ولگاریس» (Acne vulgaris): آکنه زمانی رخ می‌دهد که مجاری غدد چربی پوست توسط سبوم مسدود می‌شوند و این موضوع باعث آزادسازی اسیدهای چرب آزاد می‌شود که می‌توانند پاسخ‌های التهابی شود.
• «سندروم شوگرن» (Sjögren’s syndrome): سندروم شوگرن یک بیماری خودایمنی است که میزان رطوبت ایجاد شده توسط غدد بزاقی و غدد اشکی را کاهش می‌دهد. این موضوع می‌تواند منجر به خشکی دهان و خشکی چشم شود که عارضه‌هایی ناخوشایند هستند.
• «اتساع مجرای پستان» (Mammary Duct Ectasia): این بیماری شرایطی را ایجاد می‌کند که مجاری غدد پستانی ورم می‌کنند که این موضوع می‌تواند دردناک نیز باشد.
• «فیبروز سیستیک» (Cystic Fibrosis): فیبروز سیستیک نوعی بیماری است که باعث می‌شود موکوس تولید شده در ریه و پانکراس چسبناک و ضخیم باشد.
• «هایپرپلازی غدد دوازده» (Brunner’s Gland Hyperplasia): هایپرپلازی غدد دوازده نوعی تومور غیرسرطانی است که در دوازدهه شکل می‌گیرد.
• «پانکراتیت» (Pancreatitis): پانکراتیت می‌تواند باعث شود که پانکراس آنزیم‌های گوارشی تولید نکند، این توقف فعالیت با توجه به نیاز روده کوچک به آنزیم‌های گوارشی برای هضم مواد غذایی می‌تواند چالشی بزرگ تلقی شود.

جمع‌بندی

در این مطلب از مجله فرادرس به بررسی غدد درون ریز بدن انسان پرداختیم که در سراسر بدن و درون اندام‌های زیادی قابل مشاهده هستند. فعالیت این غدد همسو با وظایف اندامی است که در آن قرار دارند و می‌توان گفت که وجود غدد برون ریز به بهینه‌سازی فعالیت اندام‌ها کمک قابل توجهی می‌کند؛ برای مثال غدد بزاقی با ترشح بزاق باعث می‌شود که فرآیند بلع غذا آسان شود و هضم بعضی ترکیبات غذایی نیز از دهان به کمک آنزیم‌های موجود در بزاق آغاز می‌شود.

با توجه به تنوع زیادی که غدد برون ریز بدن دارند، در ادامه به کمک یک جدول اطلاعات مربوط به آن‌ها را جمع‌بندی می‌کنیم.