«اذا» یکی از کلمه‌های پرکاربرد زبان عربی است که معمولاً به‌عنوان ادات شرط به کار می‌رود. برای استفاده از این کلمه در جملههای عربی، لازم است قواعد به‌خصوصی را رعایت کنیم که آن‌ها را در بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس آموزش می‌دهیم. در مطلب پیش رو، ضمن بررسی قواعد اذا در عربی، انواع و معانی آن را توضیح می‌دهیم. همچنین تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این مبحث، در اختیار مخاطبان قرار می‌دهیم.
قواعد اذا در عربی
در ادامه، مهمترین قواعد اذا در عربی را نشان داده‌ایم:
- «اذا» به سه دسته «شرطیه»، «فجائیه» و «تفسیریه» تقسیم می‌شود.
- اگر اذا از نوع شرطیه باشد، ظرف زمان است و بعد از آن جمله فعلیه می‌آید.
- بعد از اذای شرطیه باید فعل شرط و فعل جواب شرط بیاید.
- اگر اذا از نوع فجائیه باشد، بعد از آن جمله اسمیه می‌آید.
- اذای شرطیه در ابتدای جمله می‌آید.
- اذای فجائیه و تفسیریه در وسط جمله می‌آیند.
در بخش‌های بعد، ضمن معرفی انواع اذا، قواعد آن‌ها را با جزئیات بیشتری آموزش می‌دهیم. در فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۲ پایه یازدهم رشته‌های تجربی و ریاضی فرادرس، «اذا» به‌عنوان یکی از ادوات جزم در جملههای شرطیه آموزش داده شده است. با کلیک روی لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی کاربردی دسترسی داشته باشید و از نکته‌های آن نهایت استفاده را ببرید.
انواع اذا در عربی
در بخش ابتدای این مطلب گفتیم که «اذا» معمولاً به‌عنوان ادات شرط کاربرد دارد. بااین‌حال، دو نوع «اذا» دیگر نیز در زبان عربی وجود دارد. انواع اذا در عربی عبارتند از:
- إذا ظرفیه یا شرطیه
- إذا فجائیه
- إذا تفسیریه
در ادامه، هریک از انواع اذا را با جزئیات بیشتری بررسی می‌کنیم.
اذا ظرفیه یا شرطیه
نوعی ادات شرط است، بر سر جملههای شرطیه قرار می‌گیرد و میان فعل شرط و جواب شرط ارتباط برقرار می‌کند. این کلمه ظرف زمان هم هست، چون زمان وقوع فعل را مشخص می‌کند. جایگاه اذا در جملههای شرطیه بهصورت زیر نشان داده می‌شود:
جمله شرطیه = اذا + فعل شرط + جواب شرط
این نوع از اذا و کاربرد آن را با دقت به مثال زیر بهتر یاد میگیرید. در مثال زیر، «اذا» بر سر جمله فعلیه قرار گرفته است، بدون اینکه فعل شرط (رَأَيْتَ) و جواب شرط (تُعْجِبُ) را مجزوم کند. کل جمله نیز بر رخدادی در زمان آینده دلالت دارد.
«وَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْ …» (منافقون:۴)
هنگامی که آن منافقان را مشاهده کنی، وجود جسمانی آن‌ها تو را به شگفت می‌آورد.
قواعد اذا شرطیه در عربی
قواعد به‌کارگیری این نوع اذا را در ادامه بیان کرده‌ایم:
- بعد از اذای شرطیه، جمله فعلیه قرار می‌گیرد.
- بعد از آن باید «فعل شرط» و «جواب شرط» قرار بگیرند.
- اذای شرطیه تأثیری بر اعراب «فعل شرط» و «جواب شرط» ندارد و آن‌ها را مجزوم نمی‌کند.
- گاهی برای تأکید، بعد از اذای شرطیه، ضمیر منفصل مرفوعی می‌آید.
- اذای شرطیه، صدارت طلب است، یعنی همیشه در ابتدای جمله می‌آید.
- هرگاه در جمله از اذای شرطیه استفاده شده باشد، آن جمله بر زمان آینده دلالت خواهد کرد.
- گاهی بعد از اذای شرطیه، فعل شرط حذف می‌شود و بعد از اذا، مستقیماً فاعلِ مرفوع قرار می‌گیرد.
کاربرد اذای شرطیه و به‌طور کلی، قواعد ادوات شرط را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش زبان قرآن ۲ رشته‌های تجربی و ریاضی فرادرس بیاموزید. در این فیلم آموزشی، ساختار جملههای شرطیه و قواعد آن‌ها نیز تدریس شده است.
اذا فجائیه
«اذا» فجائیه در وسط جمله می‌آید و نشان‌دهنده وقوع ناگهانی رخدادها است. در بسیاری از مواقع، اذای فجائیه بعد از اذای شرطیه می‌آید. کاربرد این نوع از اذا را با دقت به مثال زیر به‌خوبی یاد میگیرید. در آیه زیر، «إِذَا» در میانه جمله آمده است. این کلمه بر ناگهانی بودن «انداختن» دلالت دارد، بنابراین اذای فجائیه است. به همین علت، برای ترجمه آن از قید «ناگهان» استفاده کرده‌ایم.
«فَأَلْقَاهَا فَإِذَا هِيَ حَيَّةٌ تَسْعَى» (طه:۲۰)
پس آن را انداخت و ناگهان مارى شد كه به‌سرعت مى‌خزيد.
قواعد اذا فجائیه در عربی
قواعد این نوع از اذا عبارتند از:
- در ابتدای جمله قرار نمی‌گیرد، بلکه در میانه جمله می‌آید.
- قبل از آن جمله فعلیه قرار می‌گیرد و بعد از آن جمله اسمیه می‌آید.
- بعد از آن باید مبتدا و خبر مرفوع قرار بگیرند.
- اگر خبر از جمله حذف شده باشد، خبر اذای فجائیه، «مَوْجودٌ» محذوف خواهد بود.
- در برخی موارد، بر سر اذای فجائیه، حرف «ف‍ـ» قرار می‌گیرد.
اذا تفسیریه
اذای تفسیریه برای تفسیر و روشن‌تر کردن جمله قبل از خود به کار می‌رود. در کادر زیر، مثالی از کاربرد این نوع اذا را نشان داده‌ایم.
«وَ مِنْ شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ» (فلق:۳)
و از شر تاريكى، آنگاه که فراگيرد.
قواعد اذا تفسیریه در عربی
برای به‌کارگیری این نوع از اذا به نکته‌های زیر دقت کنید:
- در وسط جمله قرار می‌گیرد.
- برای تفسیر کردن و توضیح دادن جمله قبل از خود می‌آید.
معنی اذا در عربی
اکنون که هم با قواعد اذا در عربی آشنا شدید و هم به انواع آن پی بردید، نوبت آن رسیده که معانی مختلف این کلمه را یاد بگیرید. در جدول زیر، ابتدا انواع «إذا» را از هم تفکیک کرده‌ایم. سپس معانی مختلف هرکدام را نشان داده‌ایم.
| انواع اذا در عربی | معنی |
| اذای شرطیه | هرگاه، زمانی که، هر زمان که، هنگامی که و… |
| اذای فجائیه | ناگهان، به‌ناگاه، ناگاه و… |
| اذای تفسیریه | زمانی که، هنگامی که، آنگاه که و… |
فراگیری قواعد زبان عربی با آموزش های فرادرس
زبان عربی مملو از قواعد مختلفی است که یا به صرف و ساختار کلمه‌ها مربوط هستند یا با نحو و اجزای جمله ارتباط دارند. جالب آنکه تمامی این قواعد با هم ارتباط تنگاتنگی دارند و برای یادگیری هرکدام از آن‌ها، باید با سایر قواعد نیز آشنایی نسبی داشته باشید. به همین علت و برای درک بهتر قواعد اذا در عربی توصیه می‌کنیم تا حد ممکن اطلاعات خود را در مورد قواعد دستور زبان عربی بالا ببرید. به این منظور می‌توانید به فیلم‌های آموزشی فرادرس در فهرست زیر مراجعه کنید. در هریک از این فیلم‌های آموزشی، نکته‌های مهمی در مورد ساختار صرفی و نحوی زبان عربی بیان شده است.
همچنین برای تکمیل اطلاعات خود و آشنایی با ترجمه زبان عربی یا جمله‌ها و واژگان پرکاربرد این زبان می‌توانید به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.
مثال قواعد اذا در عربی
برای اینکه به‌خوبی قواعد اذا در عربی را یاد بگیرید، لازم است مثال‌هایی از کاربرد این کلمه را در جملههای گوناگون بررسی کنیم. در ادامه، نمونه‌هایی از این جمله‌ها را با هم تحلیل می‌کنیم. البته مثال‌های این بخش بیشتر از همه بر اذای شرطیه و کاربرد آن متمرکز شده‌اند.
مهمترین کاربرد اذا در جملههای شرطیه است. برای اینکه با این نوع از جمله‌ها آشنا شوید و به نقش «اذا» در آن‌ها پی ببرید، پیشنهاد می‌کنیم به فیلم آموزش عربی زبان قران ۲ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه قرار داده‌ایم.
مثال اول
در جمله زیر، «إِذا» به‌عنوان ادات شرط آمده است و در ابتدای جمله شرطیه قرار گرفته است.
«وَ إِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِيبِينَ إِلَيْهِ …» (روم:۳۳)
و زمانی که به مردم زيانى برسد، پروردگار خود را مىخوانند، درحالى‌كه به درگاه او توبه مى‌كنند.
ارکان و اجزای این جمله شرطیه را در ادامه مشخص کرده‌ایم:
- إِذَا: ادات شرط
- مَسَّ: فعل شرط
- دَعَوْا: جواب شرط
مثال دوم
در کادر زیر، مثالی از کاربر «إِذا» را نشان داده‌ایم. این کلمه در آیه زیر نقش ادات شرط را به عهده دارد.
«… إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ …» (انفال:۲)
هنگامی که خدا ياد شود، دل‌هايشان می ترسد.
ارکان این جمله شرطیه را در ادامه مشاهده می‌کنید:
- إِذَا: ادات شرط
- ذُكِرَ: فعل شرط
- وَجِلَتْ: جواب شرط
مثال سوم قواعد اذا در عربی
در آیه زیر، کاربرد «إِذا» را به‌عنوان یکی از ادات شرط مشاهده می‌کنید.
«إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا …» (اعراف:۲۰۱)
زمانی که وسوسهاى از جانب شيطان به آن‌ها برسد، [خدا را] به ياد می‌آورند.
اجزای این جمله شرطیه را در ادامه مشخص کرده‌ایم:
- ادات شرط: إِذَا
- فعل شرط: مَسَّ
- جواب شرط: تَذَكَّرُوا
مثال چهارم
در آیه زیر، اذا از نوع فجائیه است و بر ناگهانی بودن رخدادی دلالت دارد.
«وَ أَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَلْقِ عَصَاكَ فَإِذَا هِيَ تَلْقَفُ مَا يَأْفِكُونَ» (اعراف:۱۱۷)
و به موسى وحى كرديم كه عصايت را بينداز و ناگهان آنچه را به دروغ ساخته بودند، بلعيد.
مثال پنجم
در این آیه، «اذا» برای روشن‌تر کردن بخش قبلی جمله آمده است و آن را برای مخاطب تفسیر می‌کند. بنابراین، از نوع اذای تفسیریه است.
«وَ مِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ» (فلق:۵)
و از شر حسود، آنگاه كه حسادت ورزد.
مثال ششم قواعد اذا در عربی
آیه زیر نمونه خوبی برای نشان دادن کاربرد «إِذا» به‌عنوان ادات شرط است.
«وَ إِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ …» (اعراف:۲۰۴)
هنگامی که قرآن قرائت می‌شود، به آن گوش بسپارید.
ارکان این جمله شرطیه را در ادامه نشان داده‌ایم:
- ادات شرط: إِذَا
- فعل شرط: قُرِئَ
- جواب شرط: اسْتَمِعُوا
نکته: «ف‍ـ» در ابتدای جواب شرط این جمله، «فای جواب شرط» نامیده می‌شود.
قواعد مربوط به فعل شرط و جواب شرط را در مطلب «فعل شرط و جواب شرط در عربی» از مجله فرادرس، به‌طور کامل آموزش داده‌ایم. در عین حال، مثال‌ها و تمرین‌های متنوعی را نیز برای یادگیری بهتر این مبحث ارائه کرده‌ایم.
مثال هفتم
در آیه زیر، وقوع ناگهانی فعل، با استفاده از اذای فجائیه نشان داده شده است.
«… وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذَا هُمْ يَقْنَطُونَ» (روم:۳۶)
و اگر به [سزای] چیزی که دستاورد گذشته آنان است، صدمهاى به آن‌ها برسد، به‌ناگاه ناامید می‌شوند.
مثال هشتم قواعد اذا در عربی
در این آیه نیز از اذای فجائیه استفاده شده است. این کلمه بر ناگهانی بودن وقوع رویداد دلالت دارد و بهصورت «ناگهان» ترجمه می‌شود.
«وَ نَزَعَ يَدَهُ فَإِذَا هِيَ بَيْضَاءُ لِلنَّاظِرِينَ» (اعراف:۱۰۸)
و دست خود را بيرون كشيد و ناگهان براى تماشاگران سپيد بود.
آشنایی با جمله های شرطیه و ادات شرط در عربی
تا اینجا یاد گرفتید که یکی از کاربردهای اصلی «اذا» در جملههای شرطیه است. به همین علت، برای اینکه کاربرد آن را بهتر درک کنید، بهتر است آشنایی نسبی با جملههای شرطیه و ساختار آن‌ها داشته باشید. ساختار اصلی جملههای شرطیه بهصورت زیر است:
جمله شرطیه = ادات شرط + فعل شرط + جواب شرط یا جزای شرط
در مورد جملههای شرطیه، حتماً نکته‌های زیر را به خاطر بسپارید:
- ادات شرط می‌تواند از نوع حرف یا اسم باشد. به‌طور مثال، «إِذا» نوعی اسم است.
- فعل شرط همیشه از نوع فعل است و بلافاصله بعد از ادات شرط قرار می‌گیرد.
- جواب شرط یا جزای شرط می‌تواند از نوع جملههای اسمیه یا فعلیه باشد.
- اگر ادات شرط از نوع جازمه باشد، هم فعل شرط و هم جواب شرط مجزوم می‌شوند.
- اگر ادات شرط از نوع غیرجازمه باشد، تأثیری بر اعراب فعل شرط و جواب شرط ندارد. (مانند «إِذا»)
- اگر جواب شرط از نوع جمله اسمیه باشد، قبلا از آن حرف «ف‍ـ» قرار می‌گیرد که به آن «فای جواب شرط» یا «فای جزای شرط» گفته می‌شود.
ازآنجایی‌که این مطلب بر «اذا» و قواعد آن متمرکز شده است و «اذا» نیز نوعی ادات شرط به شمار می‌آید، در بخش بعدی، ادات شرط را با جزئیات بیشتری بررسی می‌کنیم. البته برای اینکه اسلوب شرط و قواعد جملههای شرطیه را بیشتر یاد بگیرید، می‌توانید به فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۲ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس مراجعه کنید.
انواع ادات شرط در عربی
«اذا» بیشتر از همه، به‌عنوان نوعی ادات شرط شناخته می‌شود. برای اینکه جایگاه این ادات شرط را نسبت به سایر ادوات شرط بهتر درک کنید و به‌طور کلی با رایج‌ترین ادوات شرط در عربی آشنا شوید، فقط لازم است به جدول زیر دقت کنید. در این جدول، ادوات شرط را مشخص کرده‌ایم و معنا و نوع آن‌ها را نشان داده‌ایم.
| ادوات شرط در عربی | معنی | نوع |
| إِنْ | اگر، چنانچه، درصورتی‌که | جازمه (فعل شرط و جواب شرط را مجزوم می‌کنند.) |
| مَنْ | هرکس، کسی که، هرکسی که | |
| ما | آنچه، هرآنچه، آن چیزی که | |
| مَهْما | آنچه، هرآنچه | |
| إِذْما | اگر، چنانچه، درصورتی‌که | |
| مَتَى | هرگاه، هر زمانی که، هر زمان | |
| أَيْنَما | هرجا، هرکجا، هرجایی‌که | |
| حَيْثُما | ||
| كَيْفَما | هرطور، هرگونه | |
| إِذا | زمانی که، هر زمان که، هرگاه | غیر جازمه (تأثیری بر اعراب فعل شرط و جواب شرط ندارند.) |
| لَمّا | زمانی که | |
| لَوْ | اگر، چنانچه، درصورتی‌که |
سؤالات متداول
با خواندن بخش‌های قبلی، مهمترین نکته‌های مربوط به قواعد اذا در عربی را یاد گرفتید. با وجود این، ممکن است هنوز هم سؤال‌هایی را در مورد این مبحث در ذهن داشته باشید. در ادامه، به برخی از سؤال‌های متداول در مورد «اذا» پاسخ می‌دهیم.
آیا اذا حرف شرط است؟
بله، «اذا» یکی از حروف شرط غیرجازمه است که بر سر جمله شرطیه قرار می‌گیرد. بعد از آن نیز فعل شرط و جواب شرط قرار می‌گیرند. برخلاف حروف شرط جازم، اعراب فعل شرط و جواب شرط را تغییر نمی‌دهد.
معنی اذا در قرآن چیست؟
اذا در قرآن غالباً به‌عنوان ادات شرط به کار رفته است. این نوع ادات شرط بر «زمان» دلالت دارد. بنابراین، برای ترجمه آن از «زمانی که»، «آنگاه که» یا عبارت‌های مشابه آن‌ها استفاده می‌کنیم. البته گاهی نیز از نوع اذای فجائیه است که آن را بهصورت «ناگهان»، «به‌ناگاه» و… ترجمه می‌کنیم.
تمرین قواعد اذا در عربی
با پاسخ دادن به تمرین‌های این بخش می‌توانید میزان یادگیری خود را در مورد این مبحث بسنجید. همه سؤال‌ها بهصورت چهارگزینه‌ای طراحی شده‌اند. برای جواب دادن به آن‌ها لازم است یکی از گزینه‌ها را علامت بزنید. بعد از جواب دادن به هر سؤال، با کلیک روی گزینه «مشاهده پاسخ درست»، می‌توانید پاسخ صحیح آن سؤال را مشاهده کنید.
با کلیک روی گزینه «پاسخ تشریحی» نیز جواب تشریحی هر سؤال نشان داده می‌شود. بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهایتان را در این آزمون مشاهده کنید.
۱- کدام گزینه در مورد قواعد اذا در عربی درست است؟
اذای فجائیه صدارت طلب است.
اذای ظرفیه در جملههای شرطیه کاربرد دارد.
اذای شرطیه عامل جزم است.
اذای تفسریه قبل از فعل شرط و جواب شرط می‌آید.
صورت صحیح هرکدام از گزینه‌ها را در ادامه مشخص کرده‌ایم:
- گزینه اول: اذای شرطیه یا ظرفیه صدارت طلب است.
- گزینه سوم: اذای شرطیه غیرعامل است.
- گزینه چهارم: اذای شرطیه یا ظرفیه قبل از فعل شرط و جواب شرط می‌آید.
۲- اذای مشخص شده در آیه زیر، از چه نوعی است؟
«… ثُمَّ إِذَا دَعَاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذَا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ» (روم:۲۵)
۳- معنای «اذا» را در آیه زیر مشخص کنید.
«… وَ إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ كَانَ يَئُوسًا» (اسراء:۸۳)
این «اذا» از نوع شرطیه است و بهصورت «زمانی که» ترجمه می‌شود.
۴- کدام گزینه در مورد «اذا» و کاربرد آن نادرست است؟
اذا هم در ابتدای جمله و هم در میانه آن می‌آید.
اذا گاهی برای روشن‌تر کردن جمله قبل از خود به کار می‌رود.
در اکثر موارد، إِذا قبل از فعل شرط و جزای شرط می‌آید.
إذا گاهی ظرف مکان است.
«إذا» ظرف زمان است و هرگز به‌عنوان ظرف مکان به کار نمی‌رود.
۵- کدام گزینه در مورد اذا در آیه زیر درست است؟
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا جَاءَكُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ …» (ممتحنه:۱۰)
«اذا» در این جمله از نوع ظرفیه است.
فعل «جَاءَ» در این جمله مجزوم شده است.
«إِذا» در این جمله بهصورت «ناگهان» ترجمه می‌شود.
برای تفسیر جمله قبل از خود آمده است.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶- اذا در جمله زیر چه نقشی دارد؟
«وَ إِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنْسَانِ أَعْرَضَ …» (اسراء:۸۳)
۷- ساختار زیر مربوط به کدام نوع اذا است؟
جمله فعلیه + اذا + جمله اسمیه
۸- همه گزینه از قواعد اذا در عربی هستند، به‌جز…
«إِذا» نمی‌تواند فعل‌های بعد از خود را مجزوم کند.
قبل از اذای فجائیه حرف «ف‍ـ» می‌آید.
بعد از اذای شرطیه، حتماً باید جمله اسمیه بیاید.
اذای تفسیریه صدارت طلب است.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹- در ساختار زیر و در جای خالی، از کدام نوع اذا باید استفاده کنیم؟
… + فعل + فعل
شرطیه و فجائیه
۱۰- همه موارد زیر از معانی اذا هستند، به‌جز…
جدول خلاصه قواعد اذا در عربی
قواعد اذا در عربی و نحوه به‌کارگیری آن موضوع اصلی این مطلب از مجله فرادرس است. در بخش‌های قبلی، ضمن بررسی کاربردهای «اذا»، مثال‌هایی از آن را نیز تحلیل کردیم. در جدول زیر، خلاصه‌ای از همه نکته‌های مربوط به اذا را نشان داده‌ایم.
| انواع اذا در عربی ↓ | ||
| اذای شرطیه | اذای فجائیه | اذای تفسیریه |
| مهمترین قواعد اذا در عربی ↓ | ||
| بعد از اذای شرطیه، فعل شرط و جواب شرط می‌آید. | ||
| اذای شرطیه باید در ابتدای جمله فعلیه بیاید. | ||
| اذا فعل شرط و جواب شرط را مجزوم نمی‌کند. | ||
| اذای فجائیه و تفسیریه در وسط جمله می‌آیند. | ||
| اذای فجائیه بعد از جمله فعلیه و قبل از جمله اسمیه می‌آید. | ||
| بعد از اذای فجائیه، مبتدا و خبر مرفوع می‌آيند. | ||
| معنای انواع اذا در عربی ↓ | ||
| اذای شرطیه: زمانی که، هنگامی که و… | اذای فجائیه: ناگهان | اذای تفسیریه: زمانی که، آنگاه که و… |
source