منظور از فعل دو وجهی یا ذو وجهین فعلی است که بدون هیچ تغییری هم می‌تواند ناگذر باشد و هم می‌تواند گذرا به مفعول باشد. فعل‌های فارسی در حالت عادی یا ناگذر هستند یا گذرا اما فعل های دو وجهی می‌توانند در یک جمله، گذرا به مفعول باشند و در جمله‌ای دیگر، فقط فاعل داشته باشند. برای مثال، فعل «می‌بارید» ناگذر (لازم) است اما در جمله «دیدگانش اشک می‌بارید.»، گذرا به مفعول «اشک» شده است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم فعل دو وجهی چیست و به چه افعالی گفته می‌شود. همچنین فعل‌های دو وجهی در فارسی را در جمله‌های مختلف با هم مقایسه می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را افزایش دهید.
فعل دو وجهی چیست؟
فعلی که بدون انجام هیچ‌گونه تغییری، هم به‌صورت ناگذر و هم به‌صورت گذرا به کار برود، فعل دو وجهی یا ذو وجهین است. فعل های دو وجهی در یک جمله فقط فاعل می‌گیرند و در جمله‌ای دیگر، می‌توانند علاوه بر فاعل، مفعول نیز بپذیرند. برای مثال فعل «ریخت» در جمله «شربت ریخت.»، فعلی لازم یا ناگذر است که برای کامل شدن معنای خود فقط به فاعل (شربت) نیاز داشته است. اما همین فعل، در جمله «مریم نوشابه را ریخت.» گذرا به مفعول (نوشابه) است.
در ادامه مطلب، مثال‌های بیشتری از حالت گذرا و ناگذر فعل های دو وجهی در فارسی را بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید برای یادگیری فعل دو وجهی در فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
مثال فعل های دو وجهی
در این بخش چند نمونه از فعل های دو وجهی در فارسی را هم در حالت گذرا و هم در حالت ناگذر به کار برده‌ایم تا با این فعل‌ها بیشتر آشنا شوید.
مثال ۱
در جدول زیر، فعل دو وجهی «شکست» را در دو حالت ناگذر و گذرا مقایسه کرده‌ایم.
| ناگذر | گذرا |
| کوزه سفالی شکست. | سهراب کوزه سفالی را شکست. |
| کوزه سفالی (فاعل) + شکست (فعل ناگذر) | سهراب (فاعل) + کوزه سفالی (مفعول) + شکست (فعل گذرا) |
مثال ۲
فعل دو وجهی دیگری را در جدول پایین، در دو جمله گذرا و ناگذر قرار داده‌ایم و این دو حالت را با هم مقایسه کرده‌ایم.
| ناگذر | گذرا |
| گل می‌بوید. | سارا گل را می‌بوید. |
| گل (فاعل) + می‌بوید (فعل ناگذر) | سارا (فاعل) + گل (مفعول) + می‌بوید (فعل گذرا) |
نکته: بسیاری از فعل‌های دو وجهی در فارسی معیار امروز، کاربرد دوگانه ندارند. برای مثال، فعل «می‌بوید» امروزه با معنای ناگذر آن یعنی «بو دادن»، به کار نمی‌رود و فقط با معنای گذرای خود (بو کردن) استفاده می‌شود.
مثال ۳
دو حالت لازم و متعدی مثالی دیگر از فعل دو وجهی را در جدول زیر با هم مقایسه کرده‌ایم.
برای یادگیری فعل فارسی، انواع و قواعد آن، می‌توانید فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
| ناگذر | گذرا |
| آتش می‌گداخت. | باد آتش را می‌گداخت. |
| آتش (فاعل) + می‌گداخت (فعل ناگذر) | باد (فاعل) + آتش (مفعول) + می‌گداخت (فعل گذرا) |
مثال ۴
جمله‌های جدول زیر را با هم مقایسه کنید که با وجود گذرا و ناگذر بودن، یک فعل کاملاً یکسان دارند.
| ناگذر | گذرا |
| روحم آزرد. | تماشای آن فیلم، قلبم را آزرد. |
| روحم (فاعل) + آزرد (فعل ناگذر) | تماشای آن فیلم (فاعل) + قلبم (مفعول) + آزرد (فعل گذرا) |
حالا که دانستیم فعل دو وجهی در فارسی چیست و نمونه‌های آن را بررسی کردیم، در ادامه مطلب به بررسی گذرا کردن فعل‌های لازم و تفاوت آن با فعل دو وجهی می‌پردازیم.
یادگیری فعل های فارسی با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم فعل دو وجهی در فارسی چیست و به چه افعالی دو وجهی می‌گوییم. فعل های دو وجهی در یکی از دستبه‌بندی‌های فعل فارسی جای می‌گیرند زیرا فعل‌های فارسی، جز گذرا و ناگذر، به انواع دیگری چون اسنادی و غیراسنادی، ماضی و مضارع، معلوم و مجهول و… تقسیم می‌شوند که هرکدام از آن‌ها دارای ساختار و قواعد دستوری مخصوصی هستند. برای ساخت و شناسایی هرکدام از فعل‌های فارسی باید دیگر انوع آن‌ها را نیز یاد گرفته باشیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزش فرادرس را آوردهایم که برای یادگیری انواع فعل فارسی، کاربردی هستند.
همچینین برای یادگیری کامل قواعد فعل فارسی و یادگیری کل مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.
گذرا کردن فعل ناگذر
اکنون که فعل دو وجهی در فارسی را شناختیم، گذرا کردن فعل ناگذر را نیز یاد می‌گیریم. با افزودن «اندن / انیدن» به بن مضارع برخی از فعل‌های مضارع ناگذر و ساخت مصادر جعلی، آن‌ها را به فعل گذرا تبدیل می‌کنیم. برای مثال، فعل «پرید» فعلی ناگذر است اما اگر به بن مضارع آن (پَر)، «اند»، اضافه کنیم، تبدیل به فعل «پراند» از مصدر ساختگی «پراندن» می‌شود که فعلی گذرا است و برای کامل شدن معنای خود، علاوه بر فاعل به مفعول نیز نیاز دارد. این افعال را فعل دو وجهی محسوب نمی‌کنیم زیرا افعال تنها درصورتی دو وجهی محسوب می‌شوند که بدون هیچ‌تغییری در معنا و ساختار، کاربرد دوگانه داشته باشند.
پیشنهاد می‌کنیم برای یاگیری فعل‌های گذرا و ناگذر، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
مثال ۱
در جدول زیر، فعل لازم «خندید» از مصدر «خندیدن» را به شکل «خنداندن» صرف کرده‌ایم تا گذرا به مفعول شود. جمله‌های دو طرف این جدول را با هم مقایسه کنید.
| فعل ناگذر | متعدی شده |
| کودک خندید. | مادر، کودک خود را خنداند. |
| کودک (فاعل) + خندید (فعل ناگذر) | مادر (فاعل) + کودک خود (مفعول) + خنداند (فعل گذرا) |
مثال ۲
مصدر «دویدن» را در جدول زیر به صورت گذرا درآورده‌ایم و آن را با حالت ناگذر این فعل، مقایسه کرده‌ایم.
| فعل ناگذر | متعدی شده |
| بازیکنان دویدند. | مربی بازیکنان را دواند. |
| بازیکن (فاعل) + دویدند (فعل ناگذر) | مربی (فاعل) + بازیکنان (مفعول) + دواند (فعل گذرا) |
نکته: برخی از فعل‌های گذرا را نیز با همین روش اضافه کردن «اند / انید» به بن مضارع، دوباره گذرا می‌کنیم. برای مثال فعل «پوشید» از مصدر «پوشیدن»، گذرا به مفعول است اما اگر به بن مضارع آن، «اندن / انیدن» اضافه کنیم، تبدیل به مصدر «پوشاندن» می‌شود که دو مفعولی است یعنی برای کامل شدن معنای خود به دو مفعول نیاز دارد. مانند جمله «آن‌ها کودکان را لباس پوشاندند.» که دارای دو مفعول «کودکان» و «لباس» است.
مثال ۳
در دو سمت جدول زیر، فعل‌هایی از مصدرهای «رسیدن» و «رساندن» صرف کرده‌ایم و آن‌ها را در جمله‌های گذرا و ناگذر قرار داده‌ایم.
| فعل ناگذر | متعدی شده |
| محبوبه رسیده بود. | محبوبه برادرش را رسانده بود. |
| محبوبه (فاعل) + رسیده بود (فعل ناگذر) | مجبوبه (فاعل) + برادرش (مفعول) + رسانده بود (فعل) |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، فعل‌های لازم و متعدی و تفاوت آن‌ها را با مثال توضیح داده‌ایم.
نمونه سؤال فعل دو وجهی در فارسی
حال که یاد گرفتیم فعل دو وجهی چیست و نمونه‌های آن را نیز در جمله‌ها بررسی کردیم، با شرکت در آزمون زیر که نوعی تمرین است، یادگیری خود را افزایش می‌دهید. برای انجام این آزمون، کافی است گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای مطالعه برخی از سؤال‌های دارای پاسخ تشریحی نیز، انجام همین مراحل، کافی است. همچنین با ثبت هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی پس از ثبت جواب همه پرسش‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.
۱. منظور از فعل دو وجهی چیست؟
به افعالی که هم دارای وجه التزامی و هم دارای وجه اخباری هستند، فعل دو وجهی می‌گوییم.
اگر فعلی علاوه بر داشتن وجه التزامی، دارای وجه امری یا دعایی نیز باشد، فعل دو وجهی است.
اگر فعلی هم بر زمان حال و هم بر زمان آینده دلالت کند، فعل دو وجهی محسوب می‌شود.
اگر فعلی بدون تغییر در ساختار و معنا، هم به‌عنوان فعل گذرا و هم به‌عنوان فعلی ناگذر کاربرد داشته باشد، فعل دو وجهی است.
۲. کدام گزینه نادرست است؟
افعال ذووجهین همان افعال دو وجهی هستند.
اگر فعلی لازم را با اضافه کردن «اند» به ساختار آن، تبدیل به حالت متعدی کنیم، فعلی دو وجهی ساخته‌ایم.
فعل لازم یا ناگذر برای کامل شدن معنای خود فقط به فاعل نیاز دارد و اجزای دیگری مانند مفعول، متمم و… را نمی‌پذیرد.
در حالت عادی و معمول، هر فعل یا گذرا یا ناگذر است.
۳. در کدام گزینه فعلی دو وجهی را مشاهده می‌کنید؟
شعله‌های آش می‌افروختند. / شعله‌های آتش را می‌افروختند.
آن کودک بوسید. / خواهرم آن کودک را بوسید.
من همینجا نشستم. / من دانش‌آموزان را همینجا نشاندم.
شماره‌ها را بنویس. / شماره‌ها نوشته شدند.
نکته‌های مربوط به گزینه‌های دوم تا چهارم این سؤال را در فهرست زیر آوردهایم.
- گزینه دوم: فعل «بوسید» از مصدر «بوسیدن»، دو وجهی نیست و همیشه متعدی (گذرا) است زیرا همواره به مفعول نیاز دارد.
- گزینه سوم: فعل «نشاندم» شکل تغییریافته و گذراشده فعل «نشستم» است پس نمی‌توانیم این دو فعل را یکی و دو وجهی بدانیم.
- گزینه چهارم: فعل «نوشته شدند» حالت مجهول مصدر «نوشتن» است که همیشه گذرا به مفعول است.
۴. کدام‌یک از گزینه‌های زیر، نمی‌تواند دارای فعل دو وجهی باشد؟
دستم را با چاقوی آشپزخانه بریده‌ام. / دستم برید.
ظرف عتیقه مادرم شکست. / ظرف عتیقه مادرم را شکستم.
همه چیزش را به خانواده‌اش بخشید. / همه چیز را بخشید.
پایه‌های چوبی مبل در آتش سوختند. / آتش وسایل چوبی خانه را سوخت.
فعل «بخشید» از مصدر «بخشیدن»، همواره گذرا به مفعول است و نمی‌تواند دو وجهی باشد زیرا در هیچ موقعیتی، ناگذر نیست. یعنی این فعل همیشه و در هر جمله‌ای برای کامل شدن معنای خود به مفعولی نیاز دارد که عمل «بخشیدن» روی آن انجام شود.
۵. در کدام گزینه، فعلی دو وجهی وجود دارد؟
«این نشنیدی که صاحبدلان گفته‌اند: «رفتن و نشستن بِه که دویدن و گسستن.»» (سعدی)
همی سوخت باغ و همی خست روی
همی ریخت اشک و همی کند موی
(فردوسی)
«و آدمی همیشه عاشق آن چیز است که ندیده است و نشنیده است و فهم نکرده است.» (مولانا)
بسی چون سایه دنبالش دویدند
ز سایه در گذر، گردش ندیدند
(نظامی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. کدام گزینه دارای فعلی است که ناگذر بوده و آن را به حالت گذرا تبدیل کرده‌ایم؟
دست‌های خواهرزاده‌ام را با دقت شستم.
بعضی از مهمان‌های مادربزرگ روی زمین نشسته بودند.
در این روز مهم، غذاها را سوزاندی؟
لاله‌ها و شقایق‌ها در این دشت زیبا روییده‌اند.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۷. گذرا یا ناگذر بودن فعل‌های موجود در عبارت زیر را در کدام گزینه، درست مشخص کرده‌ایم؟
«روستایی‌ای به شهر آمد و مهمان شهری‌ای شد. شهری او را حلوا آورد و روستایی به اشتها بخورد آن را.» (مولانا)
ناگذر / گذرا به مسند / گذرا به مفعول / گذرا به مفعول
گذرا به مفعول / گذرا به مسند / گذرا به مفعول / دووجهی (دراینجا: ناگذر)
ناگذر / دو وجهی (در اینجا: ناگذر) / گذرا به مفعول / گذرا به مفعول
گذرا به مفعول / گذرا به مسند / گذرا به مفعول / ناگذر
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. در کدام گزینه به ترتیب «فعل ناگذر، فعل گذرا به مفعول، فعل دو وجهی و فعل ناگذر» وجود دارد؟
پخته بود / بریده شده است / ساخته باشیم / رفته‌ایم
می‌رفتیم / خریده بوده‌اند / شکسته‌اند / می‌نشستید
برگشته بودند / می‌یافتند / سوخت / برده شد
ریختند / دویدیم / خوانده بودیم / می‌نواختیم
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹. کدام گزینه دارای فعلی دومفعولی است؟
بزرگان و دانندگان را بخواند
بر تخت زرین به زانو نشاند
(فردوسی)
«راستی دلارام چه‌قدر مرا غصه خوراند و راستی دل من چه صبور است!» (شیخ بهایی)
ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست
بی‌باده گل‌رنگ نمی‌باید زیست
(خیام)
«مگر خُردی فراموش کردی که درشتی می‌کنی؟» (سعدی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. در کدام گزینه، فعل‌های گذرا به مفعول بیشتری وجود دارد؟
چرا جویی وفا از بی‌وفایی
چه کوبی بیهُده سرد آهنی را
(منتسب به رودکی)
دو نوک قلم را مدان جز دو چیز
یکی صرف زهر و یکی محض نوش
(مسعود سعد سلمان)
صائب از دست مده دامن فرصت زنهار
دست را صیقل آیینه زانوی مکن
(صائب تبریزی)
تا کی کنی عذاب و کنی ریش را خضاب؟
تا کی فضول گویی و آری حدیث غاب؟
(رودکی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جدول خلاصه نکات فعل دو وجهی در فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم فعل دو وجهی چیست و مثال های زیادی از فعل های دو وجهی فارسی را با هم بررسی کردیم. در پایان مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم تا با پاسخ دادن به آن‌ها، میزان یادگیری خود را بسنجید و افزایش دهید. مهم‌ترین مباحث و نکته‌های بیان شده در این مطلب را در جدول زیر و به‌صورت خلاصه آوردهایم اما برای یادگیری درست و کامل این نوع فعل فارسی، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. فعل دو وجهی | فعلی که بدون تغییر در ساختار و معنا، می‌تواند هم گذرا و هم ناگذر باشد. |
| ۲. گذرا کردن فعل ناگذر | متفاوت با فعل دو وجهی / اضافه کردن «اند / انید» به بن مضارع فعل / رسید -> رساند |
| ۳. فعل دو مفعولی | اضافه کردن «اند / انید» به فعل گذرا به مفعول / او گرسنگان را غذا خوراند. |
دانلود PDF مقاله
فاطمه نصیری فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گرایش نظریه و نقد ادبی، است و در حال حاضر مطالب آموزشی ادبیات فارسی مجله فرادرس را می‌نویسد.
source