معنی زبان فارسی معیار گونه‌ای از نوشتار و گفتار فارسی است که زبان رسمی محسوب می‌شود و درست‌ترین شیوه نوشتاری و گفتاری زبان است و پیام سخن را به مستقیم‌ترین و دقیق‌ترین حالت به همه مخاطبان متفاوت منتقل می‌کند. زبان معیار، پویا است و در هر دوره متناسب با تحولات زبانی، تغییر می‌کند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم زبان معیار چیست و چه ویژگی هایی دارد. همچنین زبان معیار را در شعر و داستان نویسی بررسی می‌کنیم و تفاوت زبان معیار و زبان ادبی را نیز توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
زبان معیار چیست؟
زبان معیار فارسی گونه‌ای از نوشتار و گفتار است که به‌عنوان گونه استاندارد و رسمی، توسط افراد مختلف جامعه و به خصوص در مدارس، مقاله‌ها، رسانه‌ها و… استفاده می‌شود. کاربرد زبان معیار، علاوه بر انتقل پیام به مستقیم‌ترین و دقیق‌ترین شکل ممکن، ایجاد وحدت بین همه متکلمان آن زبان است. یعنی زبان معیار فارسی، برای همه فارسی‌زبانان از قومیت‌های مختلف و با زبان‌ها و لهجه‌های متفاوت، قابل فهم است و ایجاد ارتباط بین همه آن‌ها را ممکن می‌سازد.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری زبان معیار، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
جدول ویژگی های زبان معیار فارسی
در جدول زیر، ویژگی‌های زبان معیار را آورده‌ایم و در ادامه مطلب هرکدام از آن‌ها را به طور جداگانه و با مثال‌های متنوعی توضیح داده‌یم.
| ویژگی‌ها | توضیح |
| کوتاه‌نویسی | انتقال بیشترین پیام با کمترین واژه‌ها و جمله‌ها |
| ساده‌نویسی | نوشته عاری از آرایه‌های ادبی و ابهام |
| رعایت قواعد دستور زبان | شناخت اجزای جمله، ترتیب آن‌ها، نقش‌های دستوری، انواع جمله، اسم، فعل و… |
| استفاده درست علائم نگارشی | کاربرد علامت‌های نگارشی در جایگاه درست |
| پرهیز از واژه‌های بیگانه | فارسی‌نویسی تا حد ممکن |
| نزدیکی به زبان گفتار | زبان معیار هر دوره به زبان گفتار همان دوره نزدیک است اما با آن، یکی نیست. |
| تناسب بین فرم و محتوا | فدا نشدن هیچ‌یک از آن‌ها برای دیگری |
زبان معیار با مثال
در کادر زیر، نمونه‌ای از نوشته به زبان معیار را آورده‌ایم تا با این شیوه از نوشتار و گفتار زبان فارسی آشنا شوید. می‌توانید ویژگی‌های جدول بالا را در نوشته زیر، پیدا کنید.
«ابوالفضل بیهقی (۴۷۰-۳۸۵) شاگرد بونصر مشکان و دبیر سلطان محمود و پسرش مسعود بود. اواخر عهد غزنویان (جانشین مسعود و طغرل کافر نعمت) به زندان افتاد و در دوره خانه‌نشینی و عزلت کتابی در مقامات محمودی و مسعودی نگاشت که به تاریخ بیهقی معروف است.»
(شمیسا)
تفاوت زبان معیار و زبان ادبی
تفاوت زبان معیار و زبان ادبی در این است که در زبان ادبی برخلاف زبان معیار می‌توانیم جای اجزای (نقش‌های) جمله را تغییر دهیم و از آرایه‌های ادبی معنوی و لفظی نیز استفاده کنیم. برای درک بهتر این تفاوت، به مثال زیر توجه کنید. البته این موضوع را در ادامه مطلب بیشتر توضیح می‌دهیم.
مثال
در کادر پایین، یک نثر ادبی را آورده‌ایم و در کادر بعدی، همان نثر ادبی را به زبان معیار بازنویسی کرده‌ایم.
«باری به نصیحتش گفتند: از این خیال محال تجنب کن که خلقی هم بدین هوس که تو داری اسیرند و پای در زنجیر.» (سعدی)
حالا کادر پایین را با کادر بالا مقایسه کنید.
خلاصه او را نصیحت کردند که: «از این خیال محال دوری کن زیرا خلقی (آدم‌های زیادی) مانند تو گرفتار همین هوس (خواسته) هستند.»
تفاوت زبان معیار و محاوره
زبان محاوره یا گفتاری، یکی از گونه‌های سخن گفتن است که از آن در مکالمه‌های روزمره خود استفاده می‌کنیم. معمولاً زبان معیار هر دوره به زبان محاوره همان دوره نزدیک است اما زبان محاوره، بسیاری از ویژگی‌های زبان معیار را ندارد. به‌عنوان مهم‌ترین تفاوت بین این دو زبان می‌توانیم به رعایت نکردن ترتیب در اجزای جمله و تلفظ متفاوت واژه‌ها در زبان محاوره اشاره کنیم. مثال زیر را مشاهده کنید.
مثال
در جدول زیر فرق زبان معیار و محاوره را با یک مثال نشان دادهایم.
| زبان محاوره | زبان گفتار |
| می‌رسونمت خونه. | تو را به خانه می‌رسانم. |
حالا که یاد گرفتیم زبان معیار چیست و تفاوت آن با زبان ادبی و محاوره را توضیح دادیم، در ادامه مطلب، به بررسی ویژگی‌های این زبان می‌پردازیم.
ویژگی های زبان معیار
تا اینجا یاد گرفتیم زبان معیار چیست و در این بخش بررسی می‌کنیم که چه ویژگی هایی دارد. زبان‌شناسان مختلف مانند شمیسا، اسلامی ندوشن و… در طول سال‌های طولانی، ویژگی‌هایی را برای زبان معیار در نظر گرفته‌اند که مهم‌ترین آن‌ها را در فهرست زیر آورده‌ایم و در ادامه همین بخش، همه آن‌ها را به‌طور کامل و با مثال توضیح می‌دهیم.
- کوتاه نویسی
- ساده نویسی
- رعایت دستور زبان فارسی
- استفاده درست از علائم نگارشی
- پرهیز از واژه‌های بیگانه
- نزدیکی به زبان گفتار
- تناسب بین فرم و محتوا
در ادامه همه موارد بالا را با مثال بررسی کرده‌ایم. پیش از آن می‌توانید برای یادگیری زبان معیار فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
کوتاه نویسی
در زبان معیار باید با کمترین واژه‌ها و جمله‌ها، بیشترین پیام را به مخاطب منتقل کنیم. وجود حشو، استفاده از واژه‌ها و عبارات مترادف، آوردن فعل‌های مرکب و عبارت‌های فعلی و… نمونه‌هایی از عدم رعایت کوتاه‌نویسی هستند. به ادامه مطلب و مثال‌های زیر توجه کنید تا این ویژگی را بهتر درک کنید.
حشو
منظور از اصطلاح حشو، به کار بردن واژه‌ها و عبارت‌های اضافی در جمله است و از رایج‌ترین عوامل درازنویسی است. در جدول زیر، مهم‌ترین انواع حشو را با مثال آورده‌ایم تا برای رعایت کوتاه‌نویسی از این موارد بپرهیزید.
| انواع حشو | مثال |
| کلمه‌های مترادف در یک زبان | او ترس و باک زیادی داشت. |
| واژه‌های مترادف از دو زبان | اندوه و غم بسیاری در قلب او بود. |
| کلمه‌های مترادف با فاصله از هم | تو همچنین باید واحد پزشک‌قانونی را نیز بگذرانی. |
| دراز نویسی (معمولاً با استفاده از فعل مرکب و عبارت فعلی به‌جای فعل ساده) | دانشجویان مشکلات خود را با استادهای دانشگاه در میان گذاشتند. |
| ترجمه‌های نادرست | انسانیت امری پیچیده است. |
| تکرار حروف اضافه و استفاده نابه‌جا | هرچه را که می‌خواهی به دست خواهی آورد. |
| استفاده از صفت‌های ذاتی موصوف | زهر تلخ، شکر شیرین |
| کلمه‌های انحصاری | سه‌تار سازی است که در طول زمان دچار تغییراتی شده است. |
در ادامه، موارد جدول بالا را در چند نمونه بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در کادر زیر، یک جمله دارای حشو را آورده‌ایم و در سطر بعدی، همان جمله را به‌صورت ساده نوشته‌ایم.
با حشو: دوستان عزیز و ارجمند من اندر درون قلب و دل من جای دارند.
کوتاه‌نویسی: جای دوستان ارجمند من دورن قلب من است.
| حشوهای جمله | علت حشو |
| عزیز و ارجمند | مترادف از دو زبان |
| اندر درون | دو حرف اضافه مترادف |
| جای دارند | فعل مرکب و قابل جایگزینی با فعل ساده |
مثال ۲
نمونه‌ای دیگر از جمله دارای حشو را در کادر زیر آورده‌ایم و در سطر پایینی آن را ساده‌نویسی کرده‌ایم.
با حشو: تنها روش برای موفق شدن در زندگی، این است که باید با سختی‌ها و مصائب زندگی مواجهه و برخورد کنیم.
کوتاه‌نویسی: تنها روش موفقیت زندگی، برخورد با سختی‌های آن است.
| حشوهای جمله | علت حشو |
| برای موفق شدن در زندگی | حروف اضافه زائد |
| این است که باید با | درازنویسی |
| سختی‌ها و مصائب | مترادف از دو زبان |
| مواجهه و برخورد کنیم | فعل مرکب / واژه‌های مترادف از دو زبان |
ساده نویسی و عدم ابهام
اساس زبان معیار بر ساده‌نویسی است زیرا باید برای همه مخاطبان مختلف با تحصیلات متفاوت و از قشرهای گوناگون، قابل فهم باشد. البته منظور از ساده‌نویسی، نگارش سطحی، عامیانه و کوچه بازاری نیست بلکه منظور از آن، رسیدن به شیوه نگارشی است که بتوان پیچیده‌ترین و عمیق‌ترین مفاهیم را به ساده‌ترین و صریح‌ترین شکل ممکن (اما دقیق) بیان کنیم. آرایش کلام، وجود آرایه‌ها و صنایع ادبی، پیچیده‌گویی، وجود ابهام و… نمونه‌هایی از عدم رعایت ساده‌نویسی هستند که در مثال‌های زیر، برخی از آن‌ها را با هم مقایسه کرده‌ایم.
پیش از آن برای شناخت آرایه‌های ادبی و شناسایی آن‌ها در متن‌ها می‌توانید از فلیم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
مثال ۱
در کادر زیر، عبارتی را آورده‌ایم که آن را با استفاده از آرایه‌های ادبی، پیچیده کرده و آن را از حالت ساده خارج کرده‌ایم که مخالف زبان معیار است. در سطر بعدی، همین عبارت را ساده‌نویسی کرده‌ایم.
عمر برخی از حشرات مانند گل است و جنس بدن برخی از آن‌ها نیز مثل برگ‌های گل است.
ساده‌نویسی: عمر برخی از حشرات کوتاه و جنس بدن برخی از آن‌ها نیز لطیف و نازک است.
مثال ۲
جمله بالا در کادر زیر، دارای آرایه‌های ادبی است که ممکن است فهم محتوای کلام را برای مخاطب، دشوار کند. در سطر پایین‌تر، همین عبارت را به شکل ساده نوشته‌ایم.
سال‌های متمادی همچون سرو پای باورهایم ایستادم اما دیر فهمیدم که باورهایم علف هرزی بیش نبودند.
ساده‌نویسی: سال‌های طولانی پای باورهایم ایستادم و دیر فهمیدم که آن باورها بی‌ارزش بودند.
تا اینجا بررسی کردیم که زبان معیار چیست و دو ویژگی کوتاه‌نویسی و ساده‌نویسی در آن را توضیح دادیم. در ادامه مطلب، به بررسی دیگر ویژگی‌های آن می‌پردازیم.
رعایت دستور زبان فارسی
یکی از نکته‌های مهم در زبان معیار، رعایت دستور زبان فارسی است. برای رعایت دستور زبان فارسی باید اجزای جمله، نقش‌های دستوری، ترتیب اجزای جمله، انواع جمله‌های فارسی و قواعد اسم‌ها، فعل‌ها و… را یاد بگیریم. در ادامه مطلب، با مطالعه موارد زیر و مثال‌های آن‌ها، رعایت دستور زبان را با هم یاد می‌گیریم.
جدول اجزا و نقش‌های دستوری جمله‌ها
در جدول زیر، اجزای جمله‌ها را آورده‌ایم و جایگاه و نقش‌های دستوری آن‌ها را با مثال توضیح دادهایم.
| نقش دستوری | جایگاه در جمله | مثال |
| نهاد (مسندالیه) | آغاز جمله | حافظ شاعری ایرانی است. |
| نهاد (فاعل) | آغاز جمله | علی هر روز به مدرسه می‌رود. |
| فعل | انتهای جمله | این‌ها گیاهان دریایی هستند. |
| مفعول | بعد از فاعل و قبل از فعل | من تابلوی نقاشی خریدم. |
| مسند | پس از نهاد و پیش از فعل | او دانش‌آموز است. |
| متمم | بعد از فاعل و مفعول و قبل از تمیز و فعل | پزشک سوزن را در پوست بیمار فرو برد. |
| تمیز | پس از فاعل، مفعول و تمیز و قبل از فعل | ما معلم را دوست خود می‌دانیم. |
| قید | بعد یا قبل از نهاد | سهراب شب‌ها ورزش می‌کند. |
| منادا | آغاز جمله و قبل از نهاد | خدایا! دردهای ما را می‌شنوی؟ |
| بدل | پس از مبدل‌منه | من فردوسی ،سراینده شاهنامه، را دوست دارم. |
| صفت | پیش یا پس از موصوف | این کتاب‌ها / کتاب‌های ادبی |
| مضاف‌الیه | بعد از مضاف | معلم ما |
مثال ۱
نمونه‌ای از عدم رعایت قواعد دستوری را در کادر پایین آورده‌ایم. مشکلات این جمله را نیز در جدول زیر مشخص کرده‌ایم.
دیروز از خیاطی لباسم را خواهم گرفت.
حالت درست: دیروز لباسم را از خیاطی گرفتم.
| موارد | علت نادرست بودن |
| از خیاطی | جایگاه نادرست متمم (درست: بعد از مفعول) |
| خواهم گرفت | صرف فعل در زمان نادرست (قید «دیروز» نشان‌دهنده زمان گذشته (ماضی) است.) |
مثال ۲
در جدول زیر، نمونه‌های دیگری از عدم رعایت قواعد دستوری را آورده‌ایم.
او از مدرسه برگرداند برادرش را و همه به خانه رفت.
حالت درست: او برادرش را از مدرسه برگرداند و همه به خانه رفتند.
| موارد | علت نادرست بودن |
| برگرداند برادرش را | فعل پیش از مفعول (جایگاه فعل در انتهای جمله است.) |
| رفت | عدم مطابقت فعل و فاعل (فاعل (همه) جمع و فعل (رفت) مفرد است.) |
استفاده درست از علائم نگارشی
علامت‌های نگارشی یا سجاوندی، علامت‌هایی مانند نقطه، ویرگول، دونقطه، گیومه و… هستند که هرکدام از آن‌ها را باید در موقعیت‌های خاصی به کار ببریم. استفاده از علائم نگارشی به شیوه درست و در موقعیت‌های مناسب، به انتقال درست پیام و فهم آن توسط مخاطب، کمک می‌کند. به جدول زیر توجه کنید تا با استفاده درست از این علامت‌های نگارشی آشنا شوید.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادیگری نحوه استفاده از علائم نگارشی، فیلم آموزش ویراستاری و مهارت‌های درست‌نویسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
جدول علائم نگارشی
| علامت نگارشی و کاربرد | مثال |
| نقطه (پایان جمله‌های خبری) | بهار با خود آبادانی می‌آورد. |
| علامت سؤال (انتهای جمله‌های پرسشی مستقیم) | امروز به باشگاه می‌روی؟ |
| علامت تعجب (انتهای جمله‌ها و شبه‌جمله‌های عاطفی و منادا) | چه باران شدیدی! |
| ویرگول (مکث کوتاه) | سارا، سهراب، سها و سوده از اعضای یک خانواده هستند. |
| نقطه ویرگول (مکث بلندتر از ویرگول و کوتاه‌تر از نقطه) | دشمن دانا از دوست نادان بهتر است؛ زیرا دوست نادان انسان را به تباهی می‌کشاند. |
| دو نقطه (نقل‌قول مستقیم و توضیح دادن) | زمان فعل‌های فارسی عبارت است از: ماضی، مضارع و آینده |
| گیومه (نقل‌قول مستقیم و برجسته کردن واژه‌ها) | می‌گفت: «دلتنگ روزهای کودکی هستم.» |
| خط فاصله (قبل و بعد از جمله‌های معترضه / جایگزین حروف اضافه) | جاده تهران-ساوه امروز مسدود شده است. |
| سه نقطه (ناتمام بودن، بخش حذف‌شده) | فعل، فاعل، مفعول، متمم و… از اجزای جمله هستند. |
| ستاره (بیان نکته / بین مصراع‌های شعر) | زهر از کف دست نازنینان * در حلق چنان رود که جُلّاب (سعدی) |
| پرانتز (توضیحات بیشتر) | نهاد جمله اسنادی (مسندالیه) باید با فعل مطابقت داشته باشد. |
| قلاب (اجزای غیراصلی در جمله / به‌جای پرانتز) | ستاره- [رو به سایر بازیگران] من از اینجا می‌ترسم. |
| ممیز (جدا کردن تاریخ‌ها، اعداد، مصراع‌ها و…) | او متولد ۱۳۶۰/۱۱/۲۰ در اصفهان است. |
| جهت‌نما (ترتیب) | رفت -> رفت + ه -> رفته |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، همه علائم نگارشی را به‌طور جداگانه توضیح دادهایم و کاربردهای گوناگون هرکدام از آن‌ها را با مثال بررسی کرده‌ایم.
تا اینجا دانستیم زبان معیار چیست و بیشتر ویژگی‌های آن را معرفی کردیم. در ادامه مطلب، مشخصات دیگر آن را توضیح می‌دهیم.
پرهیز از واژه‌های بیگانه
در زبان معیار باید تا حد ممکن و در حد معمول، از به کار بردن واژه‌های بیگانه (عربی، انگلیسی و…) خودداری کنیم. یعنی باید تاجایی که می‌توانیم فارسی بنویسیم و از واژه‌ها و اصطلاحات فارسی استفاده کنیم اما استفاده از واژه‌های بیگانه رایج و شناخته‌شده در زبان فارسی یا استفاده از اصطلاحات علمی و واژه‌های ترجمه‌ناپذیر، ایرادی ندارد. برای درک بهتر این موضوع، مثال‌های زیر را مشاهده کنید.
مثال ۱
واژه‌های «گالری»، «آثار»، «مبتذل» و «بیع» در جمله پایین، واژه‌های غیرفارسی هستند که دو تا از آن‌ها یعنی «آثار» و «مبتذل» در زبان فارسی رایج هستند و استفاده از آن‌ها مشکلی ندارد اما دو واژه دیگر در زبان فارسی آنچنان معمول نیستند بنابراین در ویرایش، آن‌ها را حذف کرده‌ایم.
در آن گالری، آثار هنری مبتذلی را برای بیع گذاشته بودند.
درست: در آن نمایشگاه، آثار هنری مبتذلی را برای فروش گذاشته بودند.
مثال ۲
در جمله زیر، می‌توانیم هر دو واژه انگلیسی را با واژه هم‌معنای آن‌ها در زبان فارسی جایگزین کنیم. خود واژه «دکتر (Doctor)» هم کلمه‌ای انگلیسی است اما استفاده از آن، چنان در زبان فارسی معمول و مرسوم است که وجود آن در جمله، مشکلی پدید نمی‌آورد.
دکتر تشخیص Heart Attack داده و دستور CPR داده است.
درست: دکتر سکته قلبی را تشخیص داده و دستور احیای قلبی-ریوی داده است.
نکته: اگر نوشته، متنی پزشکی باشد یعنی نویسنده و مخاطب آن پزشک باشند، استفاده از این اصطلاحات و دیگر اصطلاحات، هیچ ایرادی ندارد. این موضوع درباره دیگر نوشته‌های علمی نیز صدق می‌کند.
نزدیکی به زبان گفتار
به طور معمول، زبان معیار نوشتاری هر دوره، به زبان گفتار همان دوره زبانی، نزدیک و مشابه است. البته منظور از زبان گفتار نیز، زبان گفتار معیار است. برای مثال زبان گفتاری که معلم‌ها و اساتید در هنگام تدریس و دانش‌آموزان و دانشجویان در هنگام ارائه استفاده می‌کنند. بنابراین منظور از زبان گفتار، زبانی نیست که در آن، لهجه و گویش وجود داشته باشد. با مطالعه مثال‌های زیر، این نکته‌ها را بهتر درک می‌کنید.
مثال ۱
در جدول پایین، حالت گفتاری و نوشتاری یک مفهوم را با هم مقایسه کرده‌ایم.
| زبان گفتار | زبان معیار |
| مامان من می‌رم خونه. | مامان من به خانه می‌روم. |
همانطور که از مقایسه افعال و واژه‌های «خانه و خونه» مشاهده می‌کنید، زبان گفتاری این مفهوم از نظر محاوره‌ای بودن با زبان معیار متفاوت است. همچنین در زبان گفتار، ترتیب اجزای جمله را نیز کاملاً مطابق با زبان نوشتاری رعایت نمی‌کنیم.
مثال ۲
نمونه‌ای دیگر از مقایسه زبان گفتار و نوشتاری را در جدول زیر آورده‌ایم اما زبان گفتار موجود در جدول زیر نیز زبان گفتار معیار است. همانطور که مشاهده می‌کنید، تنها تفاوت زبان معیار نوشتاری با زبان معیار گفتاری در تفاوت بین نگارش و خوانش واژه‌ها است.
| زبان گفتار | زبان نوشتار |
| امروز مبحث فاعل رو درس می‌دم. | امروز مبحث فاعل را درس می‌دهم. |
تناسب بین فرم و محتوا
در زبان معیار باید بین فرم و محتوای سخن تناسب وجود داشته باشد. یعنی باید پیام را به‌گونه‌ای بیان کنیم که نه محتوای آن فدای فرم (شکل ارائه) شود و نه آنچنان به محتوا اهمیت بدهیم که شکل و فرم ارائه آن را فدا کرده باشیم. همچنین فرم و محتوا باید متناسب با نوع نوشته به کار بروند زیرا هر نوع نوشته‌ای مانند نوشته‌های علمی، دانشگاهی، دانش‌آموزی، فرهنگ‌نویسی و… مخاطب خاص خود را دارند و برای انتقال پیام به هریک از آن‌ها باید مناسب‌ترین شیوه را برای هرکدام انتخاب کنیم.
مثال
برای مثال اگر مقاله‌ای پزشکی را با نوشته‌ای درباره ادبیات و آثار ادبی مقایسه کنیم، تناسب فرم و محتوای آن‌ها به صورت زیر است.
| مقاله پزشکی | مطلبی درباره آثار ادبی |
| وجود واژه‌های بیگانه و اصطلاحات پزشکی | امکان وجود آرایش کلام و احساسات |
حال که به‌طور کامل یاد گرفتیم که زبان معیار چیست و چه ویژگی هایی دارد، در ادامه مطلب، زبان معیار را در شعر و داستان نویسی بررسی می‌کنیم.
یادگیری زبان فارسی با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم زبان معیار چیست و چه ویژگی هایی دارد. برای رعایت زبان معیار باید با دستور زبان و ویراستاری آشنا باشیم. برای مثال، در ویراستاری یاد می‌گیریم که برای نوشتن مطابق زبان معیار باید اجزای جمله را با ترتیب خاصی کنار هم قرار بدهیم و برای انجام این کار، باید ابتدا اجزای مختلف جمله را بشناسیم و راه‌های شناسایی آن‌ها را یاد گرفته باشیم. بنابراین باید ویراستای و دستور زبان را در کنار هم یاد بگیریم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری این دو مبحث، کاربردی هستند.
همچنین برای یادگیری کل مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه و تمام نکات ویراستاری، از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر استفاده کنید.
زبان معیار در شعر
حالا که یاد گرفتیم زبان معیار چیست و نمونه‌های آن را با ویژگی‌هایش معرفی کردیم، در این بخش به بررسی زبان معیار در شعر می‌پردازیم. زبان شعر با زبان معیار متفاوت است زیرا شعر گونه‌ای ادبی محسوب می‌شود و و زبان متناسب خود را می‌طلبد. زبان شعر، زبان بلاغی است یعنی جای اجزای جمله در شعر عوض می‌شود. درصورتی‌که ترتیب اجزای جمله، یکی از ویژگی‌های زبان معیار است. کاربرد شعر با کاربرد نوشته‌های رسمی، علمی و… متفاوت است و به همین دلیل، متفاوت بودن زبان شعر با زبان معیار، طبیعی است و مشکلی ندارد.
زبان شعر
شاعر در سرودن شعر موظف به رعایت وزن عروضی و قافیه است بنابراین جای اجزای آن با زبان معیار و دستور زبان معیار متفاوت است. همچنین در شعر، ساده‌نویسی ارزش محسوب نمی‌شود و هر آرایه لفظی و معنایی که بر ارزش ادبی آن اضافه کند، پسندیده نیز است. نثر ادبی نیز مانند شعر است و ممکن است در آن، ترتیب اجزای جمله‌ها با زبان معیار متفاوت باشد. البته هم در شعر و هم در نثر ادبی، شاعر و نویسنده همچنان موظف به رعایت برخی از اصول زبان معیار هستند.
مثال ۱
در کادر زیر نمونه‌ای از شعرهای حافظ را آورده‌ایم و تفاوت‌های آن با زبان معیار را بررسی کرده‌ایم.
بسوخت حافظ و ترسم که شرح قصه او
به سمع پادشه کامگار ما نرسد
(حافظ)
اگر بخواهیم بیت بالا را به زبان معیار بنویسیم، تبدیل به عبارت موجود در کادر زیر می‌شود.
حافظ سوخت و من از اینکه شرح قصه او به گوش پادشاه کامگار ما نرسد، می‌ترسم.
مثال ۲
بیتی دیگر را در کادر پایین قرار دادهایم و در ادامه، تفاوت آن با زبان معیار را توضیح دادهایم.
لرزد از بیم جدایی استخوانم بند بند
هرکجا بینم فلک سازد دو یار از هم جدا
(صائب تبریزی)
در کادر زیر نیز، بیت بالا را به زبان معیار نوشته‌ایم.
هرکجا ببینم که فلک دو یار را از هم جدا می‌کند، بند بند استخوانم از بیم جدایی می‌لرزد.
حال که دانستیم زبان معیار چیست و تفاوت آن با زبان شعر را توضیح دادیم، در ادامه مطلب، زبان داستان نویسی را بررسی می‌کنیم.
زبان معیار در داستان نویسی
تا اینجا دانستیم زبان معیار چیست و چه ویژگی هایی دارد و در بخش قبلی، زبان شعر را بررسی کردیم. در این بخش نیز زبان معیار در داستان نویسی را توضیح می‌دهیم. داستان‌نویسی نیز نوعی از نثر ادبی محسوب می‌شود بنابراین زبان آن با زبان معیار متفاوت است. در داستان‌نویسی، مانند شعر، ممکن است جای اجزای جمله با هم عوض شود و نویسنده، داستان خود را با صنایع لفظی و ادبی بیاراید. ما در داستان‌نویسی نیز موظف به برخی از ویژگی‌های زبان معیار هستیم اما چون کاربرد داستان با کاربرد نوشته‌های رسمی و علمی و… متفاوت است، تفاوت در زبان داستان‌نویسی و زبان معیار نیز امری طبیعی است.
مثال
در کادر زیر بخشی از داستان رمان «هرس» را آورده‌ایم تا تفاوت زبان آن با زبان معیار را بررسی کنیم.
شش سال پیش از این اگر کسی عصرهای بهار حوالی ساعت چهار و نیم آخر کوت عبدالله کنار جاده اهواز-آبادان می‌ایستاد، رسول را می‌دید که بلند و کشیده و کت‌شلوار براق آبی نفتی به تن، کیف چرمی انگلیسی با آرم شرکت نفتش را بسته بود پشت موتور و در آن گرما می‌راند تا آبادان.
(نسیم مرعشی)
حال اگر بخواهیم متن بالا را به زبان معیار بازنویسی کنیم، به متنی مانند عبارت زیر می‌رسیم.
…رسول را می‌دید که بلند، کشیده، کت‌وشلوار براق آبی نفتی به تن، کیف چرمی انگلیسی را با آرم شرکت نفتش به پشت موتور بسته بود و در آن گرما تا آبادان می‌راند.
نمونه سؤال زبان معیار فارسی
حالا که یاد گرفتیم زبان معیار چیست و ویژگی‌های آن را نیز بررسی کردیم، می‌توانید با شرکت در تمرین زیر، میزان یادگیری خود را افزایش دهید. برای شرکت در این تمرین، کزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کرده و روی آن کلیلک کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای دسترسی به پاسخ تشریحی برخی از سؤال‌ها نیز انجام همین مراحل کافی است. با ثبت هر یک پاسخ درست، یک امتیاز مثبت دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی پس از ثبت پاسخ همه پرسش‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.
۱. زبان معیار یعنی چه؟
زبان معیار گونه‌ای از زبان است که تنها تفاوت آن با زبان محاوره، در تفاوت خوانش با نگارش است.
به زبانی که در هر دوره برای نگارش متون علمی، ادرای، ادبی و… استفاده می‌کنیم، زبان معیار همان دوره می‌گوییم.
زبان معیار همان زبان رسمی است که دقیق‌ترین و ساده‌ترین روش برای بیان سخن است.
فقط به زبانی که در مدارس و دانشگاه‌ها و توسط اساتید و معلمان استفاده می‌شود، زبان معیار می‌گوییم.
۲. در کدام گزینه، نوشته‌ای مطابق با زبان معیار وجود دارد؟
«گفتا: سخنی با من چرا نگویی که هم از حلقه درویشانم بلکه حلقه به گوش ایشانم.» (سعدی)
چگونه این غم سنگین را تاب بیاورم و برایت بگویم از روزهای چون زهر فراق؟
می‌رفتیم به سوی سواحل خلیج فارس و نسیمی خنک اما مرطوب پوستمان را نوازش می‌کرد.
همه برای آغاز سال تحصیلی آماده بودند و وسایل خود را نیز آماده کرده بودند.
دلایل مطابق معیار نبودن زبان گزینه‌های اول تا سوم این سؤال را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- گزینه اول: عدم رعایت ترتیب اجزای جمله
- گزینه دوم: عدم رعایت ترتیب اجزای جمله و وجود آرایه‌های ادبی حس‌آمیزی (غم سنگین) و تشبیه (روزهای فراق همچون زهر)
- گزینه سوم: عدم رعایت ترتیب اجزای جمله و وجود آرایه ادبی تشخیص (نسیم نوازش می‌کرد.)
۳. کدام گزینه را مطابق زبان معیار ننوشته‌ایم؟
برای مطالعه درست درس‌های دانشگاه و گرفتن بهترین نتایج در امتحان‌ها باید روزانه درس بخوانیم.
پرنده‌های امید از ساحل خیال ما پر زدند.
چگونه همه این کتاب‌ها را خوانده‌ای و آن‌ها را خلاصه نیز کرده‌ای؟
او در سال نو میلادی در برنامه‌های غذارسانی برنامه‌ریزی‌شده برای حیوانات شرکت می‌کند.
وجود آرایه‌های ادبی در این جمله باعث عدم انطباق آن با زبان معیار شده است. در ترکیب‌های «پرنده‌های امید» و «ساحل خیال» آرایه تشبیه و استعاره وجود دارد و این دو عبارت، اضافه تشبیهی و استعاری هستند. به فهرست زیر توجه کنید.
- پرنده‌های امید: تشبیه امید (مشبه) به پرنده (مشبه‌به)= آرایه تشبیه
- ساحل خیال: تشبیه خیال (مشبه) به دریای دارای ساحل (مشبه‌به)= آرایه استعاره
۴. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر همه ویژگی‌های زبان معیار را آورده‌ایم؟
ساده‌نویسی، کوتاه‌نویسی، رعایت دستور زبان، استفاده صحیح از علامت‌های نگارشی، دوری از زبان گفتار، ترجیح فرم به محتوا
ساده‌نویسی، رعایت قواعد دستور زبان، کوتاه‌نویسی، استفاده صحیح از علامت‌های سجاوندی، پرهیز از لغات بیگانه، نزدیکی به زبان گفتار، تناسب بین محتوا و فرم
کوتاه‌نویسی، ساده‌نویسی، پرهیز از واژه‌های بیگانه، رعایت قواعد دستور زبان، استفاده درست از علائم نگارشی، یکسانی با زبان گفتار، ترجیح محتوا بر فرم
تناسب بین فرم و محتوا، نزدیکی به زبان گفتار، پرهیز از واژه‌های بیگانه نامعمول، استفاده درست از علائم نگارشی، رعایت قواعد دستور زبان
۵. کدام‌یک از گزینه‌های زیر درباره ویژگی کوتاه‌نویسی در زبان معیار، نادرست است؟
به کار بردن دو واژه مترادف از یک زبان یا از دو زبان در کنار هم، نادرست است زیرا باعث طولانی شدن سخن می‌شود.
استفاده از فعل‌های مرکب یا عبارت‌های فعلی یا فعل‌های ساده در زبان معیار تفاوتی ندارد و مهم، انتخاب درست‌ترین فعل برای بیان محتوا است.
استفاده زائد یا نادرست از حروف اضافه، با کوتاه‌نویسی در تضاد است و نوشته را از زبان معیار خارج می‌کند.
هر نوع درازنویسی که بدون افزودن به مفهوم سخن باعث طولانی‌تر شدن کلام شود، از موراد عدم رعایت کوتاه‌نویسی و با زبان معیار در تضاد است.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. در کدام گزینه فقط به دلیل عدم رعایت دستور زبان فارسی، زبان معیار وجود ندارد؟
در دیر مغان آمد یارم قدحی در دست
مست از می و می‌خواران از نرگس مستش مست
(حافظ)
ولی خاک! تو با او مهربان باش
اگر آتش با او مهربان نبود
اگر زندگی اگر مرگ با او مهربان نبود.
(رضا براهنی)
بخشیدم کتاب‌هایم را به او.
آنچه مهم‌ترین عامل پیروزی یک ملت است، اتحاد و هم‌بستگی است.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۷. کدام گزینه به دلیل استفاده نادرست از علائم نگارشی، مطابق زبان معیار نیست؟
جمعه آخرین روز هفته است
تو آش رشته دوست داری؟ بهترین آش رشته عمرت را اینجا خواهی خورد.
او از تهدید کسی نمی‌ترسید و با صدای بلند فریاد می‌زد: «زنده باد شادی!»
صبح شد اما هنوز خورشید را نمی‌بینم.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. کدام گزینه درست است؟
استفاده از واژه‌های غیرفارسی در نوشته‌های معیار فارسی پذیرفته نیست.
آوردن واژه‌های بیگانه در نوشته‌های فارسی تنها در صورتی پذیرفته است که آن کلمات از زبان انگلیسی باشند.
اگر واژه‌های بیگانه شناخته‌شده و مرسوم در زبان فارسی را در نوشته‌های خود به کار ببریم، آن نوشته‌ها از حالت معیار خارج نمی‌شوند.
آوردن واژه‌های عربی در نوشته فارسی، برخلاف واژه‌های انگلیسی، پذیرفته است.
۹. کدام‌یک از گزینه‌های زیر درباره زبان معیار نادرست است؟
ممکن است زبان معیار یک دوره تاریخی با زبان معیار دوره تاریخی دیگر متفاوت باشد.
زبان معیار نوشتاری در هر دوره به زبان گفتار نزدیک است اما کاملاً مشابه آن نیست زیرا حتی زبان گفتاری معیار برخی از مشخصات زبان معیار نوشتاری را ندارد.
در زبان معیار نباید فرم یا محتوا را فدای یکدیگر کنیم و توجه به هر دو آن‌ها به یک اندازه مهم است.
تفاوت اصلی زبان محاوره و زبان معیار در آرایه‌های ادبی موجود در زبان محاوره است.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. تفاوت زبان معیار با زبان شعر یا داستان چیست؟
تنها تفاوت زبان شعر و داستان با زبان معیار در وجود آرایش کلام و احساسات در شعر و داستان است.
کاربرد شعر، داستان و دیگر گونه‌های ادبی، با نوشتهٔ‌های علمی و رسمی، متفاوت است بنابراین زبان آن‌ها نیز با زبان معیار تفاوت دارد.
عدم رعایت قواعد دستوری در شعر و داستان و به‌خصوص جابه‌جایی اجزای جمله در شعر و داستان، تنها تفاوت زبان این انواع ادبی با زبان معیار است.
زبان شعر به‌طور کلی با زبان معیار متفاوت است اما زبان داستان‌نویسی تفاوت چندانی با زبان معیار ندارد.
جدول خلاصه نکات زبان معیار فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم زبان معیار چیست و ویژگی‌های آن را توضیح دادیم. همچنین تفاوت زبان معیار و زبان ادبی را بررسی کردیم. سپس زبان معیار در شعر و داستان نویسی را در معرفی کردیم. در پایان مطلب نیز سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم تا با استفاده از آن‌ها تمرین کنید و میزان یادگیری خود را افزایش دهید. مهم‌ترین نکته‌های بیان شده در این مطلب را در جدول زیر آورده‌ایم. البته برای یادگیری درست این مبحث، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. زبان معیار | زبان رسمی و استاندارد که بهترین نوع زبان برای انتقال سخن به همه فارسی‌زبانان است. |
| ۲. ویژگی های زبان معیار | کوتاه‌نویسی |
| ساده‌نویسی | |
| رعایت دستور زبان فارسی | |
| استفاده درست از علائم نگارشی | |
| پرهیز از واژه‌های بیگانه | |
| نزدیکی به زبان گفتار | |
| تناسب بین فرم و محتوا | |
| ۳. تفاوت زبان معیار و محاوره | زبان گفتاری یا محاوره: رعایت نکردن ترتیب اجزای جمله و تفاوت در خوانش و نگارش |
| ۴. زبان معیار در شعر و داستان نویسی | زبان شعر و داستان‌نویسی، ادبی است و با زبان معیار تفاوت دارد. |
source