به بررسی ساختار صرفی کلمه‌ها، نوع آنها، اجزای واژگان و ویژگی‌های آنها، «تحلیل صرفی» یا «تجزیه» گفته می‌شود. اسم، فعل یا حرف بودن کلمه، مذکر یا مؤنث بودن اسم، زمان فعل‌ها (ماضی، مضارع و آینده)، عامل یا غیرعامل بودن حروف و… برخی از مواردی هستند که هنگام تحلیل صرفی، به آنها اشاره میکنیم. در این مطلب از مجله فرادرس، قواعد تحلیل صرفی عربی را توضیح می‌دهیم و روش‌های آن را با مثال بررسی میکنیم. در ادامه، تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این مبحث ارائه میکنیم.
قواعد تحلیل صرفی عربی
تحلیلی صرفی به این معناست که کلمه‌های یک جمله را به‌صورت جداگانه و تک‌به‌تک بررسی کنیم و ویژگی‌های اصلی کلمه‌ها، مانند نوع کلمه، مبنی یا معرب بودن، مشتق یا جامد بودن، عامل یا غیرعامل بودن و… را در مورد آنها مشخص کنیم. برای تحلیل صرفی، در گام اول لازم است نشان بدهید که کلمه مورد نظر به کدامیک از سه مقوله «اسم»، «فعل» و «حرف» تعلق دارد. در گام بعد باید ویژگی‌های آن کلمه را مطابق با نوع آن مشخص کنید. در جدول زیر، ویژگی‌های مربوط به هرکدام از انواع کلمه‌ها را بیان کرده‌ایم.
| مقوله‌های اصلی کلمه‌ها | ویژگی‌ها |
| اسم | شمار (مفرد، مثنی و جمع) |
| جنسیت (مذکر و مؤنث) | |
| معرفه و نکره | |
| جامد و مشتق | |
| معرب و مبنی | |
| منصرف و غیرمنصرف | |
| صحیح الآخر و غیر صحیح الآخر | |
| فعل | زمان دستوری (ماضی، مضارع، مستقبل و امر) |
| صیغه (غائب، مخاطب و متکلّم) | |
| مجرد و مزید | |
| لازم و متعدی | |
| معلوم و مجهول | |
| معتل و صحیح | |
| معرب و مبنی | |
| حرف | عامل یا غیرعامل |
| نوع بناء (مبنی بر ضم، فتح، سکون و کسر) |
در بخش‌های بعدی این مطلب، همه موارد جدول بالا را به‌دقت و با مثال بررسی میکنیم. قواعد تحلیل صرفی عربی و اصول آن یکی از موضوع‌های عربی دوازدهم رشته‌های انسانی، تجربی و ریاضی است. برای آشنایی بیشتر با سایر قواعد این مقطع می‌توایند از فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۳ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس مراجعه کنید. لینک دسترسی به این فیلم آموزشی را در ادامه آورده‌ایم.
اسم و انواع آن
اسم کلمه‌ای است که بر مفهومی دلالت می‌کند، بدون آنکه به زمان‌های ماضی، مضارع و آینده وابسته باشد. نشانه‌های اسم‌ها عبارتند از:
- حرف «الـ» بر سر آنها قرار می‌گیرد. (مانند: الکِتاب)
- علامت تنوین می‌گیرند. (مانند: کِتاباً)
- مجرور می‌شوند. (مانند: في الکِتابِ)
- به‌صورت مثنی و جمع درمی‌آیند. (مانند: کِتابانِ و کِتابینَ)
- در ترکیب‌های اضافی، به‌عنوان مضاف می‌آیند. (مانند: کِتابُ أَحْمَد)
- به‌عنوان موصوف می‌آیند و صفت می‌گیرند. (مانند: الکِتابُ الرَّخیصُ)
- به‌عنوان منادا به کار می‌روند. (مانند: یا أَحمَد)
- می‌توان آنها را به‌صورت اسم مُصَغَّر درآورد. (مانند: نَهْر ← نُهَیْر)
با توجه به نشانه‌هایی که در فهرست بالا توضیح داده‌ایم، می‌توانید به‌راحتی اسم‌ها را از فعل‌ها و حروف تشخیص بدهید. توجه داشته باشید که اسم‌ها به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. انواع اسم‌ها را براساس ویژگی‌های اصلی آنها در جدول زیر مشخص کرده‌ایم.
| انواع اسم براساس شُمار و تعداد | مفرد |
| مثنی | |
| جمع | |
| انواع اسم براساس جنس | مذکر |
| مؤنث | |
| انواع اسم براساس شناخته‌شده یا ناشناخته بودن | معرفه |
| نکره | |
| انواع اسم‌ها براساس ساخته شدن یا ساخته نشدن از سایر کلمه‌ها | مشتق |
| جامد | |
| انواع اسم براساس تغییرپذیری یا تغییرناپذیری اعراب | معرب |
| مبنی | |
| انواع اسم براساس گرفتن «تنوین» و «کسره» | منصرف |
| غیرمنصرف | |
| انواع اسم براساس نوع حرف آخر | صحیح الآخر |
| غیر صحیح الآخر |
در ادامه، موارد جدول بالا را به‌تفکیک و با مثال آموزش می‌دهیم. برخی از مهم‌ترین انواع اسم‌ها و نکته‌های مربوط به آنها را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش عربی پایه هفتم فرادرس یاد بگیرید. در این فیلم آموزشی، اسم‌های مفرد، مثنی و جمع، همین‌طور اسم‌های مذکر و مؤنث به‌طور کامل تدریس شده‌اند.
اسم از نظر شمار
اسم‌ها از نظر شمار و تعداد به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- مفرد: بر یک شخص، شیء یا پدیده دلالت دارند. (مانند: الطالِب)
- مثنی: بر دو شخص، دو شیء یا دو پدیده دلالت می‌کنند. (مانند: الطالِبانِ)
- جمع: بر بیش از دو شخص، دو شیء یا دو پدیده دلالت دارند. (مانند: الطالِبونَ)
در جدول زیر، نشانه‌های اسم‌های مفرد، مثنی و جمع را مشاهده می‌کنید. در همین جدول، انواع اسم‌های جمع را نیز نشان داده‌ایم.
| انواع اسم از نظر شمار |
علامت‌ها (مثال) | |
| مفرد | علامت خاصی ندارد. (طِفل) | |
| مثنی | ـَ انِ و ـَ ینِ (طِفلانِ و طِفلَیْنِ) | |
| جمع | جمع مذکر سالم | ـُ ونَ و ـِ ینَ (طالِبونَ و طالِبینَ) |
| جمع مؤنث سالم | ات (طالِبات) | |
| جمع مکسّر | کل ساختار کلمه تغییر می‌کند. (طُلّاب) | |
اسم از نظر جنسیت
در زبان عربی، اسم‌ها دارای جنس دستوری هستند. در جدول زیر، جنسیت اسم‌های عربی و انواع آن را بررسی کرده‌ایم.
| اسم از نظر جنسیت | انواع | تعریف (مثال) |
| مذکر | مذکر حقیقی | بر انسان یا حیوان مذکر دلالت دارد. (أَب) |
| مذکر مجازی | بر اشیاء دلالت دارد. (کُوب) | |
| مؤنث | مؤنث حقیقی | بر انسان یا حیوان مؤنث دلالت دارد. (أُمّ) |
| مؤنث مجازی | بر اشیاء دلالت دارد. (حَقیبَة) | |
| مؤنث معنوی | مؤنث است اما نشانه تأنیث ندارد. (مَریَم) | |
| مؤنث لفظی | نشانه تأنیث دارد اما مؤنث نیست. (طَلْحَة) | |
| مؤنث لفظی معنوی | هم مؤنث است و هم نشانه تأنیث دارد. (بَقَرَة) |
اسم از نظر معرفه یا نکره بودن
انواع اسم‌های عربی از نظر مشخص یا نامشخص بودن عبارتند از:
- معرفه: برای گوینده و مخاطب شناخته‌شده هستند. (مانند: البَیت)
- نکره: برای گوینده و مخاطب شناخته‌شده نیستند. (مانند: بیتاً)
اسم‌های معرفه عربی به شش دسته تقسیم می‌شوند. انواع اسم‌های معرفه را با مثال در جدول زیر آورده‌ایم. هر اسمی که معرفه نباشد، نکره است. بنابراین، ساده‌ترین راه برای تشخیص اسم‌های نکره و معرفه این است که انواع اسم‌های معرفه را به خاطر بسپارید. اگر با اسمی مواجه شدید که به هیچ‌کدام از این دسته‌ها تعلق نداشت، حتماً نوعی اسم نکره است.
| انواع اسم معرفه | مثال |
| معرفه به «الـ» | الکاتِب |
| معرفه به اضافه | کاتِبُ القَریَة |
| ضمیر | هُوَ، هُما، هُ |
| اسم اشاره | هذه، ذلِکَ |
| اسم موصول | الَّذي، مَنْ |
| اسم عَلَم | زَیْنَب، مُحَمَّد |
نکته: دقت داشته باشید که اسم‌های نکره با تنوین می‌آیند اما اسم‌های معرفه معمولاً بدون تنوین می‌آیند. (مانند: «دارٌ» نکره است اما «الدارُ» معرفه است.)
اسم از نظر ریشه
در زبان عربی، اسم‌ها را از نظر ریشه آنها می‌توان در دو دسته زیر قرار دارد:
- اسم مشتق: از کلمه‌های دیگر ساخته شده است. (مانند: مُعَلِّم)
- اسم جامد: از سایر کلمه‌ها ساخته نشده است. (مانند: رَجُل)
اسم‌های جامد و مشتق هرکدام به چند دسته تقسیم می‌شوند. انواع این اسم‌ها را با دقت به جدول زیر به‌خوبی یاد می‌گیرید. در پرانتز، مثالی برای هریک از اسم‌ها آورده‌ایم.
| اسم‌های مشتق | اسم فاعل (قاصِد) |
| اسم مفعول (مَقصود) | |
| اسم مبالغه (عَلّام) | |
| اسم تفضیل (أَطْوَل) | |
| اسم مکان و اسم زمان (مَطْبَخ و مَغْرِب) | |
| اسم آلت (مِبْرَد) | |
| مصدر میمی (مَطْلَب) | |
| مصدر مزید (تَشَکُّر) | |
| اسم‌های جامد | جامد مصدری (قَراءَتْ) |
| جامد غیرمصدری (جِدارٌ) |
اسم از نظر معرب یا مبنی بودن
انواع اسم‌های عربی از نظر تغییرپذیر بودن اعرابشان یا ثابت بودن آن به دو دسته زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:
- اسم معرب: اعراب آن با توجه به نقشی که در جمله دارد، تغییر می‌کند. (مانند: بیتٌ، بیتاً، بَیتٍ)
- اسم مبنی: اعراب آن همیشه ثابت است و تغییری نمی‌کند. (مانند: هُوَ)
در زبان عربی، ۵ نوع اسم مبنی وجود دارد. اسم‌هایی که در این دسته‌بندی قرار نمی‌گیرند، معرب هستند. بنابراین، برای تشخیص اسم‌های مبنی و معرب، بهتر است ابتدا انواع اسم‌های مبنی را به ذهن بسپارید. سپس هرگاه با اسمی مواجه شدید که در دسته‌بندی اسم‌های مبنی قرار نمی‌گیرد، می‌توانید مطمئن باشید که اسم مورد نظر معرب است. در جدول زیر، انواع اسم‌های مبنی را نشان داده‌ایم و برای هرکدام مثالی آورده‌ایم.
| انواع اسم‌های مبنی | مثال |
| ضمیرهای متصل و منفصل | هُم، ها، نَحْنُ |
| اسم‌های موصول | الَّذي، الَّتي |
| اسم‌های اشاره | هذا، هؤُلاء |
| اسم شرط | مَنْ، ما |
| اسم استفهام | هَلْ، أَیْنَ |
اسم از نظر منصرف یا غیرمنصرف بودن
برخی از اسم‌های عربی با تنوین به کار می‌روند اما برخی دیگر بدون تنوین می‌آیند. همچنین بعضی از اسم‌ها مجرور می‌شوند اما برخی دیگر جرّ را نمی‌پذیرند. طبق این نکته، اسم‌های عربی را می‌توان به دو دسته زیر تقسیم کرد:
- اسم‌های منصرف: هم تنوین و هم جرّ را می‌پذیرند. (مانند: مَدْرَسَةٍ)
- اسم‌های غیرمنصرف: تنوین و جرّ را نمی‌پذیرند. مگر اینکه مضاف واقع شوند یا «الـ» بر سر آنها قرار بگیرد. (مانند: مَصابیحَ)
اسم‌های غیرمنصرف به ۸ دسته تقسیم می‌شوند. هر اسمی که در این دسته‌بندی قرار نگیرد، اسم منصرف محسوب می‌شود. برای اینکه بتوانید اسم‌های منصرف و اسم‌های غیرمنصرف را به‌آسانی از هم تشخیص بدهید، کافی است تقسیم‌بندی جدول زیر را به خاطر بسپارید. اگر با اسمی مواجه شدید که در این دسته قرار می‌گرفت، حتماً اسم غیرمنصرف است. در غیر این صورت، اسم منصرف به شمار می‌آید.
| انواع اسم‌های غیرمنصرف | مثال |
| اسم‌های مقصور | لَیْلَیٰ |
| اسم‌های ممدود | خَضْراءَ |
| اسم‌های عَلَم مؤنث | زَیْنَبَ |
| اسم‌های غیرعربی | فرعونَ |
| اسم‌هایی که «ان» زائده دارند. | زَیْدانَ |
| اسم‌هایی که بر وزن فعل‌ها ساخته شده‌اند. | أَحْمَدَ |
| اسم‌های عَلَمی که از اصل خود عدول کرده‌اند. | سیبَوَیْةَ |
| اسم جمع مکسر با پنج یا شش حرف که حرف سوم آن «ا» باشد. | مَجالِسَ |
اسم از نظر نوع حرف آخر
اسم‌های عربی از نظر نوع حرف آخر خود به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- اسم صحیح الآخر: یعنی اسمی که حرف آخر آن «اء»، «ـَ یٰ» و «ـِ ي» نباشد.
- اسم غیر صحیح الآخر: یعنی اسمی که انتهای آن «اء»، «ـَ یٰ» و «ـِ ي» قرار گرفته باشد.
انواع اسم‌های غیر صحیح الآخر را در جدول زیر و با مثال نشانه داده‌ایم. هر اسمی که در این دسته‌بندی قرار نگیرد، اسم صحیح الآخر به شمار می‌رود.
| انواع اسم‌های غیر صحیح الآخر | مثال |
| اسم‌های ممدود (انتهای آن «اء» است.) | زَهْراء |
| اسم‌های مقصور (انتهای آن «ـَ یٰ» است.) | لَیْلَیٰ |
| اسم‌های منقوص (انتهای آن «ـِ ي» است.) | قاضِي |
فعل و انواع آن
فعل‌ها کلمه‌هایی هستند که وقوع اتفاق یا پذیرفتن حالتی را در زمان‌های گذشته، حال یا آینده نشان می‌دهند. فعل‌ها را براساس معیارهای مختلف می‌توان در دسته‌بندی‌های گوناگونی قرار داد. این دسته‌بندی‌ها را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.
| فعل از نظر زمان دستوری | ماضی |
| مضارع | |
| امر | |
| مستقبل | |
| فعل از نظر صیغه | غائب |
| مخاطب | |
| متکلّم | |
| فعل از نظر تعداد حروف اصلی | مجرد |
| مزید | |
| فعل از نظر نیاز داشتن به مفعول | لازم |
| متعدی | |
| فعل از نظر مشخص بودن یا نبودن فاعل | معلوم |
| مجهول | |
| فعل از نظر نوع حروف اصلی | صحیح |
| معتل | |
| فعل از نظر تغییرپذیری اعراب | معرب |
| مبنی |
در بخش‌های بعدی این مطلب، هریک از موارد بالا را به‌طور جداگانه توضیح می‌دهیم. فعل‌ها، انواع و ساختار آنها را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس بیاموزید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه ارائه کرده‌ایم.
فعل از نظر زمان دستوری
فعل‌ها از نظر زمان دستوری به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- فعل‌های ماضی: بر اتفاقات زمان گذشته دلالت دارند.
- فعل‌های مضارع: بر رخدادهای زمان حال دلالت می‌کنند.
- فعل‌های زمان آینده یا مستقبل: بر رویدادهای زمان آینده دلالت دارند.
انواع زمان افعال عربی را با دقت به مثال‌های جدول زیر بهتر می‌آموزید. در این جدول، صرف فعل «جَلَسَ» را در سه زمان ماضی، مضارع و آینده نشان داده‌ایم.
| صیغه | ماضی | مضارع | آینده |
| مفرد مذکر غائب | جَلَسَ | يَجْلِسُ | سَ‍ـ / سوفَ يَجْلِسُ |
| مفرد مؤنث غائب | جَلَسَتْ | تَجْلِسُ | سَ‍ـ / سوفَ تَجْلِسُ |
| مثنی مذکر غائب | جَلَسَا | يَجْلِسَانِ | سَ‍ـ / سوفَ يَجْلِسَانِ |
| مثنی مؤنث غائب | جَلَسَتَا | تَجْلِسَانِ | سَ‍ـ / سوفَ تَجْلِسَانِ |
| جمع مذکر غائب | جَلَسُوا | يَجْلِسُونَ | سَ‍ـ / سوفَ يَجْلِسُونَ |
| جمع مؤنث غائب | جَلَسْنَ | يَجْلِسْنَ | سَ‍ـ / سوفَ يَجْلِسْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب | جَلَسْتَ | تَجْلِسُ | سَ‍ـ / سوفَ تَجْلِسُ |
| مفرد مؤنث مخاطب | جَلَسْتِ | تَجْلِسِينَ | سَ‍ـ / سوفَ تَجْلِسِينَ |
| مثنی مذکر مخاطب | جَلَسْتُمَا | تَجْلِسَانِ | سَ‍ـ / سوفَ تَجْلِسَانِ |
| مثنی مؤنث مخاطب | جَلَسْتُمَا | تَجْلِسَانِ | سَ‍ـ / سوفَ تَجْلِسَانِ |
| جمع مذکر مخاطب | جَلَسْتُمْ | تَجْلِسُونَ | سَ‍ـ / سوفَ تَجْلِسُونَ |
| جمع مؤنث مخاطب | جَلَسْتُنَّ | تَجْلِسْنَ | سَ‍ـ / سوفَ تَجْلِسْنَ |
| متکلم وحده | جَلَسْتُ | أَجْلِسُ | سَ‍ـ / سوفَ أَجْلِسُ |
| متکلم مع الغیر | جَلَسْنَا | نَجْلِسُ | سَ‍ـ / سوفَ نَجْلِسُ |
نکته: فعل‌های مضارع در حالت عادی مرفوع هستند اما اگر یکی از حروف «أَنْ، لَنْ، إِذَنْ، كَي، ل‍ِ‍ـ، حَتَّى» قبل از آنها بیاید، به فعل مضارع منصوب تبدیل می‌شوند. همچنین اگر قبل از آنها یکی از حروف «لَمْ، لَمّا، لای نهی، ل‍ـِ، إِنْ، مَن، ما و…» قرار بگیرد، به‌صورت فعل مضارع مجروم درمی‌آیند.
فعل‌های ماضی و مضارع، همچنین ساختار آنها یکی از موضوع‌های اصلی فیلم آموزش عربی پایه هشتم فرادرس است. در این فیلم آموزشی، روش صرف این نوع از فعل‌ها تدریس شده است.
ساختار فعل های امر و نهی
علاوه‌بر فعل‌های ماضی، مضارع و مستقبل، در زبان عربی از فعل‌های امر و نهی هم استفاده می‌شود. فعل‌های امر برای طلب انجام کار به کار می‌روند اما فعل‌های نهی برای بازداشتن دیگران از انجام کار کاربرد دارند. فعل‌های امر و نهی از فعل‌های مضارع و صیغه مخاطب ساخته می‌شوند. به‌طور مثال، صرف فعل «جَلَسَ» را به‌صورت امر و نهی در جدول زیر مشاهده می‌کنید.
| صیغه | فعل امر | فعل نهی |
| مفرد مذکر مخاطب | إِجْلِسْ | لا تَجْلِسْ |
| مفرد مؤنث مخاطب | إِجْلِسِي | لا تَجْلِسِي |
| مثنی مذکر مخاطب | إِجْلِسَا | لا تَجْلِسَا |
| مثنی مؤنث مخاطب | إِجْلِسَا | لا تَجْلِسَا |
| جمع مذکر مخاطب | إِجْلِسُوا | لا تَجْلِسُوا |
| جمع مؤنث مخاطب | إِجْلِسْنَ | لا تَجْلِسْنَ |
برای اینکه بتوانید فعل‌های امر و نهی را به‌خوبی تشخیص بدهید، به نکته‌های زیر دقت کنید:
- فعل‌های امر و نهی از فعل‌های مضارع ساخته می‌شوند.
- روش ساخت فعل‌های امر به این صورت است: ابتدا حرف مضارعه را از ابتدای فعل حذف کنید، سپس به‌جای آن «أ یا إ» قرار بدهید. اگر دومین حرف اصلی فعل، ضمه (ـُ) داشت، حرکت «أ یا إ» نیز ضمه خواهد بود اما اگر دومین حرف اصلی فعل، فتحه (ـَ) یا کسره (ـِ) داشت، برای «أ یا إ» باید کسره بگذارید. در نهایت، انتهای فعل را مجزوم کنید. یعنی اگر انتهای آن «ن» بود، آن را حذف کنید و اگر «ن» نبود، روی حرف آخر فعل، سکون (ـْ) قرار بدهید. (تَجْلِسُ ← جْلِسُ ← إِجْلِسُ ← إجْلِسْ)
- روش ساخت فعل‌های نهی به این صورت است: ابتدای فعل مضارع، حرف «لا» را قرار بدهید. سپس انتهای فعل را مجروم کنید. یعنی اگر انتهای آن «ن» قرار دارد، آن را حذف کنید و اگر «ن» نیامده است، روی حرف آخر فعل، حرکت «ـْ» را قرار بدهید. (تَجْلِسُ ← لا تَجْلِسُ ← لا تَجْلِسْ)
فعل‌ها از نظر صیغه
در زبان عربی انواع صیغه‌ها حالت‌های مختلفی هستند که فعل‌ها، با توجه به شخص و شمار فاعل یا نائب فاعل به خود می‌گیرند. در واقع، صیغه فعل‌ها هم شمار و تعداد فاعل یا نائب فاعل را نشان می‌دهد و هم جنسیت (مذکر و مؤنث) بودن آن را مشخص می‌کند. در زبان عربی، ۱۴ صیغه وجود دارد. صیغه‌های چهارده‌گانه را همراه با معادل فارسی آنها در جدول زیر آورده‌ایم.
| صیغه‌های عربی (نام عربی) | معادل فارسی (ضمیر) |
| مفرد مذکر غائب (للغائِب) | سوم شخص مفرد (او) |
| مفرد مؤنث غائب (للغائِبَة) | سوم شخص مفرد (او) |
| مثنی مذکر غائب (للغائِبَینِ) | سوم شخص جمع (آنها، ایشان) |
| مثنی مؤنث غائب (للغائِبَتَینِ) | سوم شخص جمع (آنها، ایشان) |
| جمع مذکر غائب (للغائِبینَ) | سوم شخص جمع (آنها، ایشان) |
| جمع مؤنث غائب (للغائِبات) | سوم شخص جمع (آنها، ایشان) |
| مفرد مذکر مخاطب (للمُخاطَب) | دوم شخص مفرد (تو) |
| مفرد مؤنث مخاطب (للمُخاطَبَة) | دوم شخص مفرد (تو) |
| مثنی مذکر مخاطب (للمُخاطَبَینِ) | دوم شخص جمع (شما) |
| مثنی مؤنث مخاطب (للمُخاطَبَتَینِ) | دوم شخص جمع (شما) |
| جمع مذکر مخاطب (للمُخاطَبینَ) | دوم شخص جمع (شما) |
| جمع مؤنث مخاطب (للمُخاطَبات) | دوم شخص جمع (شما) |
| متکلم وحده (للمُتِکَلِّم وَحده) | اول شخص مفرد (من) |
| متکلم مع الغیر (للمُتِکَلِّم مَعَ الغَیر) | اول شخص جمع (ما) |
فعل‌ها از نظر تعداد حروف اصلی
به‌طور کلی فعل‌ها از نظر حروف اصلی به چهار دسته «ثلاثی» (سه حرف اصلی)، «رباعی» (چهار حرف اصلی)، «خماسی» (پنج حرف اصلی) و «سداسی» (شش حرف اصلی) تقسیم می‌شوند. اگر فعل فقط شامل حروف اصلی باشد، به آن «مجرد» گفته می‌شود. مانند فعل «یَذْهَبونَ» که سه حرف اصلی «ذ»، «ه» و «ب» دارد و نوعی فعل ثلاثی مجرد است.
برعکس، فعل‌هایی که علاوه‌بر حروف اصلی، حروف دیگری نیز داشته باشند، «مزید» نامیده می‌شوند. مانند فعل «یَکتَشِفُ» که علاوه‌بر سه حرف اصلی «ک»، «ش»، و «ف»، حرف «ت» نیز به‌عنوان یکی از حروف آن آمده است. این فعل نوعی فعل ثلاثی مزید محسوب می‌شود. از آن‌جایی که فعل‌های ثلاثی مجرد و مزید در کتاب‌های درسی و حتی کتاب‌های صرف و نحو کاربرد بیشتری دارند، در این بخش، فقط فعل‌های ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید را بررسی میکنیم. در ادامه، ابتدا ساختار فعل‌های ثلاثی مجرد و سپس ساختار فعل‌های ثلاثی مزید را توضیح می‌دهیم.
ساختار فعل های ثلاثی مجرد
همان‌طور که در بخش قبل اشاره کردیم، فعل‌های ثلاثی مجرد، دارای سه حرف اصلی هستند. البته ممکن است حروف مضارعه در ابتدای آنها، همچنین ضمایر متصل مرفوعی یا نون عوض رفع نیز در انتهای آنها قرار گرفته باشد. در فعل‌های ثلاثی مجرد، ریشه و سه حرف اصلی فعل همیشه با صیغه ماضی مفرد مذکر غائب یکسان است. صرف فعل «سَمِعَ» را به‌عنوان نوعی فعل ثلاثی مجرد، به‌صورت ماضی و مضارع در جدول زیر آورده‌ایم.
| صیغه فعل | فعل ثلاثی مجرد ماضی | فعل ثلاثی مجرد مضارع |
| مفرد مذکر غائب | سَمِعَ | يَسْمَعُ |
| مفرد مؤنث غائب | سَمِعَتْ | تَسْمَعُ |
| مثنی مذکر غائب | سَمِعَا | يَسْمَعَانِ |
| مثنی مؤنث غائب | سَمِعَتَا | تَسْمَعَانِ |
| جمع مذکر غائب | سَمِعُوا | يَسْمَعُونَ |
| جمع مؤنث غائب | سَمِعْنَ | يَسْمَعْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب | سَمِعْتَ | تَسْمَعُ |
| مفرد مؤنث مخاطب | سَمِعْتِ | تَسْمَعِينَ |
| مثنی مذکر مخاطب | سَمِعْتُمَا | تَسْمَعَانِ |
| مثنی مؤنث مخاطب | سَمِعْتُمَا | تَسْمَعَانِ |
| جمع مذکر مخاطب | سَمِعْتُمْ | تَسْمَعُونَ |
| جمع مؤنث مخاطب | سَمِعْتُنَّ | تَسْمَعْنَ |
| متکلم وحده | سَمِعْتُ | أَسْمَعُ |
| متکلم مع الغیر | سَمِعْنَا | نَسْمَعُ |
ساختار فعل های ثلاثی مزید
برخلاف فعل‌های ثلاثی مجرد، فعل‌های ثلاثی مزید، علاوه‌بر حروف اصلی، دارای یک یا چند حرف زاید نیز هستند. این فعل‌ها در وزن‌های مشخصی صرف می‌شوند. به هرکدام از وزن‌های آنها «باب» گفته می‌شود. هشت باب اصلی فعل‌های ثلاثی مزید را در جدول زیر نشان داده‌ایم. همین‌طور مثالی را برای هرکدام از آنها در جدول آورده‌ایم.
| ماضی ثلاثی مزید | مضارع ثلاثی مزید | امر ثلاثی مزید | مصدر ثلاثی مزید |
| أَفعَلَ (أَقْبَلَ) | یُفعِلُ (يُقْبِلُ) | أَفعِلْ (أَقْبِلْ) | إِفعال (إِقْبَال) |
| فَعَّلَ (قَدَّمَ) | یُفَعِّلُ (يُقَدِّمُ) | فَعِّلْ (قَدِّمْ) | تَفعیل (تَقْدِيم) |
| فاعَلَ (شَاهَدَ) | یُفاعِلُ (يُشَاهِدُ) | فاعِلْ (شَاهِدْ) | مُفاعَلَة (مُشَاهَدَة) |
| إِنفَعَلَ (إِنْعَقَدَ) | یَنفَعِلُ (يَنْعَقِدُ) | إِنفَعِلْ (إِنْعَقِدْ) | إِنفعال (إِنْعِقَاد) |
| تَفَعَّلَ (تَدَبَّرَ) | یَتَفَعَّلُ (يَتَدَبَّرُ) | تَفَعَّلْ (تَدَبَّرْ) | تَفَعُّل (تَدَبُّر) |
| تَفاعَلَ (تَعَارَضَ) | یَتَفاعَلُ (يَتَعَارَضُ) | تَفاعَلْ (تَعَارَضْ) | تفاعُل (تَعَارُض) |
| إِفتَعَلَ (إِكْتَسَبَ) | یَفتَعِلُ (يَكْتَسِبُ) | إِفتَعِلْ (إِكْتَسِبْ) | إِفتعال (إِكْتِسَاب) |
| إِستَفعَلَ (إِسْتَغْفَرَ) | یَستَفعِلُ (يَسْتَغْفِرُ) | إِستَفعِلْ (إِسْتَغْفِرْ) | إِستِفعال (إِسْتِغْفَار) |
برای اینکه فعل‌های ثلاثی مزید را به‌طور کامل یاد بگیرید، به نکته‌های زیر دقت کنید:
- توجه داشته باشید که مصدرهای ثلاثی مزید فعل نیستند، بلکه نوعی اسم جامد به شمار می‌آیند.
- فعل‌های باب «مفاعلة» دارای یک مصدر دیگر هم هستند که بر وزن «فِعال» ساخته می‌شود. (مانند: جِهاد)
فعل‌های ثلاثی مزید و ساختار انواع باب‌های عربی، یکی از مباحث دنباله‌دار قواعد عربی است. این مبحث را می‌توانید با تهیه و مشاهده فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس بیاموزید.
فعل‌ها از نظر نیاز به مفعول
برخی از فعل‌ها فقط به فاعل نیاز دارند اما برخی دیگر، علاوه‌بر فاعل، به مفعول هم نیاز دارند. بر این اساس، فعل‌های عربی را می‌توان به دو دسته زیر تقسیم‌بندی کرد:
- فعل‌های لازم: نیازی به مفعول ندارند و بدون مفعول می‌آیند. (مانند: ذَهَبَ أَحْمَدُ.)
- فعل‌های متعدی: علاوه‌بر فاعل، به مفعول هم نیاز دارند و بدون مفعول، معنای آنها ناقص می‌ماند. (قَرَأَ أَحمَدُ کِتاباً.)
انواع فعل‌های معتل و لازم عربی را در مطلب زیر از مجله فرادرس، با مثال و تمرین آموزش داده‌ایم. همچنین نحوه به‌کارگیری آنها را در جمله بررسی کرده‌ایم.
فعل‌ها از نظر مشخص بودن یا نبودن فاعل
فاعل برخی از فعل‌ها در جمله مشخص است اما برخی دیگر از فعل‌ها، بدون فاعل خود می‌آیند و فاعل آنها برای مخاطب مشخص نیست. طبق این معیار، فعل‌ها به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- فعل معلوم: فاعل آن مشخص است و در جمله می‌آید. (مانند: نَدَی أَکَلَتْ سَمَکَةً.)
- فعل مجهول: فاعل آن مشخص نیست و در جمله نمی‌آید. در این حالت، مفعول به‌جای فاعل فعل‌های مجهول قرار می‌گیرد. (مانند: أُکِلَتِ السََمَکَةُ.)
نکته: برای مجهول کردن فعل‌های ماضی، به دومین حرف اصلی فعل (عین‌الفعل) کسره می‌دهیم و همه حروف متحرک قبل از آن را مضموم میکنیم (أَکَلَ ← أُکِلَ)، درحالی‌که برای مجهول کردن فعل‌های مضارع، به عین‌الفعل، فتحه می‌دهیم و حرف مضارعه را هم مضموم میکنیم (یَأْکُلُ ← یُأَکَلُ)
فعل‌ها از نظر نوع حروف اصلی
در زبان عربی به حروف «ا»، «او» و «ی» حروف علّه گفته می‌شود. فعل‌های عربی را از نظر داشتن یا نداشتن این حروف می‌توان در دو دسته زیر قرار داد:
- فعل مُعْتَل: یک یا دو مورد از حروف اصلی آن از نوع حروف عله است.
- فعل صحیح: هیچ‌کدام از حروف اصلی آن از نوع حروف عله نیست.
در جدول زیر، انواع فعل‌های معتل و صحیح را با مثال مشخص کرده‌ایم.
| انواع فعل‌های معتل (مثال) | انواع فعل‌های صحیح (مثال) |
| مثال: اولین حرف اصلی آن عله است. (وَجَدَ) | سالم: حرف عله، همزه یا حرف تکراری ندارد. (جَلَسَ) |
| اجوَف: دومین حرف اصلی آن عله است. (خافَ) | مهموز: یکی از حروف اصلی آن همزه است. (سَأَلَ) |
| ناقص: سومین حرف اصلی آن عله است. (رَمَی) | مُضاعف: دو حرف تکراری دارد. (مَدَّ) |
| لفیف: حرف اول و سوم یا حرف اول و دوم آن عله است. (وَقَى، طَوَى) |
فعل‌ها از نظر تغییرپذیری اعراب
اعراب برخی از فعل‌ها همیشه ثابت است اما اعراب برخی دیگر، در حالت‌های مختلف تغییر می‌کند. با توجه به این نکته، فعل‌ها به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- فعل مبنی: اعراب آنها همیشه ثابت است.
- فعل معرب: اعراب آنها ممکن است تغییر کند.
در جدول زیر، انواع فعل‌های مبنی و معرب عربی را مشخص کرده‌ایم.
| فعل‌های مبنی | فعل‌های معرب |
| فعل‌های ماضی | فعل‌های مضارع |
| فعل‌های امر | |
| صیغه‌های ۶ و ۱۲ مضارع (جمع غائب و مخاطب مؤنث) | |
| فعل مضارع همراه با «ن» تأکید |
حرف و انواع آن
حروف عربی کلمه‌های مبنی‌ای هستند که به‌خودی‌خود معنایی ندارند و در واقع به سایر کلمه‌های جمله وابسته هستند. این حروف به دو دسته «عامل» و «غیرعامل» تقسیم می‌شوند. از سوی دیگر، نوع بناء آنها نیز با یکدیگر متفاوت است. این مباحث را در بخش‌های بعدی این مطلب بیشتر توضیح می‌دهیم.
حروف عامل و حروف غیرعامل
حروف عامل با قرار گرفتن بر سر کلمه‌های دیگر، اعراب آنها را تغییر می‌دهند اما حروف غیرعامل تأثیری در اعراب کلمه بعد از خود ندارند. انواع حروف را در جدول زیر و با مثال نشان داده‌ایم.
| حروف عامل (مثال) | حروف غیرعامل (مثال) |
| حروف جرّ (مِنْ) | حرف تعریف «الـ» |
| حروف مُشبِّهةٌ بِالفعل (إِنَّ) | حرف «قَدْ» |
| ادات نصب (لَنْ) | حروف عطف (وَ) |
| ادات جزم (لَمّا) | حروف استقبال (سَ‍ـ) |
| حروف شبیه به لیس (إنْ) | حروف استفهام (هَلْ) |
| لای نفی جنس | حرف تنبیه (أَلا) |
| حروف استثناء (إلّا) | حروف نفی (لا) |
| حروف نداء (یا) | حرف رَدع (کَلّا) |
| حروف قسم (وَ) | حرف «ل‍ـِ» ابتداء |
| حروف تحضیض (أَما) |
نوع بناء
گفتیم که همه حروف مبنی هستند. در تحلیل صرفی حروف باید نوع مبنی بودن آنها را مشخص کنیم. انواع بِناء و تعریف آنها را در جدول زیر نشان داده‌ایم:
| نوع بِناء | مثال |
| مبنی بر فَتح | حرف آخر آن همیشه حرکت ـَ دارد. |
| مبنی بر سکون | حرف آخر آن همیشه ـْ است. |
| مبنی بر ضَم | حرف آخر آن همیشه ـُ است. |
| مبنی بر کَسر | حرف آخر آن همیشه ـِ است. |
نکته: نوع بناء برخی از حروف در ظاهر آنها مشخص نیست. مانند «في» و «إِلَی» که هر دو مبنی بر سکون هستند.
روش بیان تحلیل صرفی
هرآنچه در مورد قواعد تحلیل صرفی عربی لازم بود، در بخش‌های قبلی یاد گرفتید. در این بخش، صرفاً با نحوه بیان ویژگی‌های کلمه‌ها و ترتیب آنها آشنا می‌شوید. گفتیم که تمامی کلمه‌های عربی به سه مقوله «اسم»، «فعل» و «حرف» تقسیم می‌شوند. ترتیب ویژگی‌های این کلمه‌های با هم متفاوت است. در جدول زیر، ویژگی‌های این کلمه‌ها و ترتیب بیان آنها را نشان داده‌ایم:
| نوع کلمه | ترتیب بیان تحلیل صرفی | |
| اسم | اسم + شمار + جنسیت + جامد یا مشتق + معرفه یا نکره + مبنی یا معرب + منصرف یا غیرمنصرف + صحیح الآخر یا غیر صحیح الآخر | |
| فعل | زمان فعل + صیغه + مجرد یا مزید + صحیح یا معتل + لازم یا متعدی + معلوم یا مجهول + معرب یا مبنی | |
| حرف | نوع حرف + عالم یا غیرعامل بودن + نوع بناء | |
برای اینکه نحوه بیان تحلیل صرفی و ترتیب آن را به‌طور کامل یاد بگیرید، مثال زیر را با هم بررسی میکنیم. در این مثال از فعل «جَلَسْتُ»، حرف «في» و اسم «الصَّفِ» استفاده شده است.
جَلَسْتُ في الصَّفِ.
در کلاس نشستم.
تحلیل صرفی این کلمه‌ها و ترتیب آنها را در ادامه نشان داده‌ایم:
- جَلَسْتُ: فعل ماضی + متکلم وحده + ثلاثی مجرد + صحیح + لازم + معلوم + مبنی
- في: حرف جرّ + عامل + مبنی بر سکون
- الصَّفِ: اسم + مفرد + مذکر + جامد + معرفه بِأَل + معرب + منصرف + صحیح الآخر
یادگیری قواعد تحلیل صرفی عربی با آموزش های فرادرس
حتماً با خواندن بخش‌های قبلی به این نکته پی برده‌اید که برای تحلیل صرفی، لازم است ابتدا مباحث گسترده‌ای را در مورد انواع اسم‌ها، فعل‌های عربی یا حروف این زبان یاد بگیرید. به‌طور مثال، برای اینکه بتوانید انواع اسم‌ها را در تحلیل صرفی نشان بدهید، باید مبحث جامد و مشتق، معرفه و نکره، منصرف و غیر منصرف و… را به‌طور کامل و به‌خوبی یاد بگیرید. در واقع، بدون یادگیری این مباحث پایه‌ای، هرگز نمی‌توان تحلیل صرفی هیچ کلمه‌ای را بیان کرد.
خوشبختانه فیلم‌های آموزشی متنوعی در فرادرس تهیه شده‌اند که با مراجعه به آنها می‌توانید قواعد زبان عربی را از صفر تا صد بیاموزید. فهرست زیر، تنها برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را در زمینه قواعد صرف و نحو زبان عربی نشان می‌دهد. با کلیک روی هر کدام از این عنوان‌ها، به فیلم آموزشی آن دسترسی خواهید داشت.
برای یادگیری مباحث تکمیلی و حتی برای آموختن ترجمه زبان عربی نیز می‌توانید به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.
تمرین قواعد تحلیل صرفی عربی
در بخش‌های قبلی، مهم‌ترین نکته‌های مربوط به قواعد تحلیل صرفی عربی را یاد گرفتید. در این بخش، با دقت به مثال‌هایی که ارائه می‌شود، فرصت آن را دارید که آموخته‌های خود را مرور کنید.
تمرین اول
در کادر زیر، جمله‌ای را به عنوان مثال آورده‌ایم.
الطِفلُ یَلْعَبُ في الغُرْفَةِ.
کودک در اتاق بازی می‌کند.
تحلیل صرفی اجزای این جمله را در ادامه مشاهده می‌کنید.
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- طِفلُ: اسم، مفرد، مذکر، جامد، معرفه بِأَل، معرب، منصرف، صحیح الآخر
- یَلْعَبُ: فعل مضارع مرفوع، مفرد مذکر غایب (لِلغائِب)، صحیح، لازم، معلوم، معرب
- في: حرف جرّ، عامل، مبنی بر سکون
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- غُرْفَةِ: اسم، مفرد، مؤنث، جامد، معرفه بِأَل، معرب، منصرف، صحیح الآخر
تمرین دوم
برای اینکه قواعد تحلیل صرفی عربی را بهتر یاد بگیرید، به مثال زیر دقت کنید.
جَعَلَ أَحمَدُ الکِتابَ عَلَی السَریرِ.
احمد کتاب را روی تخت قرار دارد.
در ادامه، تحلیل صرفی اجزای این جمله را نشان داده‌ایم.
- جَعَلَ: فعل ماضی، مفرد مذکر غایب (للغائِب)، ثلاثی مجرد، صحیح و سالم، متعدی، معلوم، مبنی
- أَحمَدُ: اسم، مفرد، مذکر، مشتق (اسم فاعل)، معرفه (اسم عَلَم)، معرب، غیرمنصرف، صحیح الآخر
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- کِتابَ: اسم، مفرد، مذکر، جامد، معرفه بأل، معرب، منصرف، صحیح الآخر
- عَلَی: حرف جرّ، عامل، مبنی بر سکون
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- سَریرِ: اسم، مفرد، مذکر، جامد، معرفه بِأَل، منصرف، صحیح الآخر.
تمرین سوم قواعد تحلیل صرفی
با دقت به مثال زیر، روش تحلیل صرفی و قواعد آن را بهتر می‌آموزید.
قَرَأتَ قِصَّةً في الفَصْلِ.
قصه‌ای را در کلاس خواندی.
در ادامه، تحلیل صرفی کلمه‌های این جمله نشان داده شده است.
- قَرَأتَ: فعل ماضی، مفرد مذکر مخاطب (للمُخاطَب)، ثلاثی مجرد، صحیح و مهموز، متعدی، معلوم، مبنی
- قِصَّةً: اسم، مفرد، مذکر، جامد، نکره، معرب، منصرف، صحیح الآخر
- في: حرف جرّ، عامل جرّ، مبنی بر سکون
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- فَصْلِ: اسم، مفرد، مذکر، جامد، معرفه بِأَل، معرب، منصرف، صحیح الآخر.
مشاهده می‌کنید که هنگام بررسی مشخصه‌های اسم‌ها حتماً باید به معرب یا مبنی بودن آنها نیز اشاره کنید. انواع اسم‌های معرب و مبنی یکی از موضوع‌های اصلی فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس است. به کمک این فیلم آموزشی می‌توانید به‌راحتی اسم‌های معرب و مبنی را از یکدیگر تشخیص دهید.
تمرین چهارم
برای اینکه قواعد تحلیل صرفی عربی را به‌خوبی یاد بگیرید، مثال زیر را با هم بررسی میکنیم.
یَذهَبونَ إِلَی المَدْرَسَةِ بِالحافِلَةِ.
با اتوبوس به مدرسه می‌روند.
در ادامه، تحلیل صرفی اجزای این جمله را بیان کرده‌ایم.
- یَذهَبونَ: فعل مضارع مرفوع، جمع مذکر غایب (للغائِب)، ثلاثی مجرد، صحیح و سالم، لازم، معلوم، معرب
- إِلَی: حرف جرّ، عامل جرّ، مبنی بر سکون
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- مَدْرَسَةِ: اسم، مفرد، مؤنث، مشتق (اسم مکان)، معرفه بِأَل، معرب، منصرف، صحیح الآخر
- بِ‍ـ: حرف جرَ، عامل جرّ، مبنی بر کسره
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- حافِلَةِ: اسم، مفرد، مؤنث، مشتق (اسم فاعل)، معرفه بِأَل، معرب، منصرف، صحیح الآخر.
تمرین پنجم
با توجه به مثال زیر، قواعد تحلیل صرفی عربی را به‌طور کامل یاد می‌گیرید.
یُغِرِّدُ العُصْفورُ عَلَی الشَّجَرَةِ.
گنجشک بالای درخت آواز می‌خواند.
در ادامه، تحلیل صرفی کلمه‌های این جمله را بیان کرده‌ایم.
- یُغِرِّدُ: فعل مضارع مرفوع، مفرد مذکر غایب (للغائِب)، ثلاثی مجرد، صحیح و سالم، لازم، معلوم، معرب
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- عُصْفورُ: اسم، مفرد، مذکر، جامد، معرفه بِأَل، معرب، منصرف، صحیح الآخر
- عَلَی: حرف جرّ، عامل جرّ، مبنی بر سکون
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- شَجَرَةِ: اسم، مفرد، مؤنث، جامد، معرفه بِأَل، معرب، منصرف، صحیح الآخر.
تمرین ششم قواعد تحلیل صرفی
جاءَتِ القِطَّةُ وَ شَرَبَتِ الحَلیبَ.
گربه آمد و شیر را نوشید.
در ادامه، تحلیل صرفی اجزای این جمله را مشاهده می‌کنید.
- جاءَتْ: فعل ماضی، مفرد مؤنث غایب (للغائِبَة)، ثلاثی مجرد، معتل و اجوف، لازم، معلوم، مبنی
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- قِطَّةُ: اسم، مفرد، مؤنث، جامد، معرفه بِأَل، معرب، منصرف، صحیح الآخر
- وَ: حرف عطف، غیرعامل، مبنی بر فتح
- شَرَبَتْ: فعل ماضی، مفرد مؤنث غایب (للغائِبَة)، ثلاثی مجرد، صحیح و سالم، متعدی، معلوم، مبنی
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- حَلیبَ: اسم، مفرد، مذکر، جامد، معرفه بِأَل، معرب، منصرف، صحیح الآخر.
تمرین هفتم
در مورد اجزای جمله‌های عربی و نحوه تحلیل صرفی آنها به مثال زیر توجه کنید.
الفاکِهَة و الطَّعامُ عَلَی المائِدَةِ.
میوه و غذا روی سفره هست.
تحلیل صرفی اجزای این جمله را در ادامه آورده‌ایم.
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- فاکِهَةُ: اسم، مفرد، مؤنث، جامد، معرفه بِأَل، معرب، منصرف، صحیح الآخر
- وَ: حرف عطف، غیرعامل، مبنی بر فتح
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- طَعامُ: اسم، مفرد، مذکر، جامد، معرفه بِأَل، معرب، منصرف، صحیح الآخر
- عَلَی: حرف جرّ، عامل جرّ، مبنی بر سکون
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- مائِدَةِ: اسم، مفرد، مؤنث، مشتق (اسم فاعل)، معرفه بِأَل، معرب، منصرف، صحیح الآخر.
تمرین هشتم
در ادامه، مثالی را در مورد اجزای جمله‌های عربی و تحلیل صرفی آنها با هم بررسی میکنیم.
الأُمُّ تَکوي المَلابِسَ.
مادر لباس‌ها را اتو می‌کند.
در ادامه، هریک از اجزای این جمله و تحلیل صرفی آنها را آورده‌ایم.
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- أُمُّ: اسم، مفرد، مؤنث، جامد، معرفه بِأَل، معرب، منصرف، صحیح الآخر.
- تَکوي: فعل مضارع معلوم، مفرد مؤنث غایب (للغائِبَة)، ثلاثی مجرد، معتل و لفیف مقرون، متعدی، معلوم، معرب
- الـ: حرف تعریف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- مَلابِسَ: اسم، جمع مکسر (مَلْبَس)، مذکر، مشتق (مصدر میمی)، معرفه بِأَل، معرب، غیرمنصرف، صحیح الآخر.
تمرین نهم قواعد تحلیل صرفی
برای آشنایی بیشتر با قواعد تحلیل صرفی در عربی، به جمله زیر و اجزای آن دقت کنید.
اَنُوشِرْوانُ یُسافِرُ إلَی لُبنانِ.
انوشیروان به لبنان مسافرت می‌کند.
تحلیل صرفی اجزای جمله بالا را با دقت به فهرست زیر به‌خوبی یاد می‌گیرید.
- اَنُوشِرْوانُ: اسم، مفرد، مذکر، جامد، معرفه (اسم علم)، معرب، غیرمنصرف، صحیح الآخر.
- یُسافِرُ: فعل مضارع معلوم، مفرد مذکر غایب (للغائِب)، ثلاثی مزید (باب مفاعلة)، صحیح و سالم، متعدی، معلوم، معرب
- إلَی: حرف جرّ، عامل جرّ، مبنی بر سکون
- لُبنانِ: اسم، مفرد، مؤنث، جامد، معرفه (اسم علم)، معرب، منصرف، صحیح الآخر.
حروف جرّ از پرکاربردترین انواع حروف عربی هستند. با مشاهده فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس، هم حروف جرّ عربی را بهتر یاد می‌گیرید و هم با اعراب کلمه بعد از آنها آشنا می‌شوید.
تمرین دهم
جمله زیر از اجزای مختلفی تشکیل شده است که در ادامه، تحلیل صرفی آنها را نشان می‌دهیم.
هُدَي ما ذَهَبَتْ بَلْ رَجَعَتْ.
هدی نرفت، بلکه برگشت.
در ادامه، تمامی اجزای این جمله و تحلیل صرفی آنها را مشخص کرده‌ایم.
- هُدَي: اسم، مفرد، مؤنث، مشتق، معرفه (اسم علم)، معرب، منصرف، غیر صحیح الآخر
- ما: حرف نفی، غیرعامل، مبنی بر سکون
- ذَهَبَتْ: فعل ماضی، مفرد مؤنث غایب (للغائِبَة)، ثلاثی مجرد، صحیح و سالم، لازم، معلوم معرب
- بَلْ: حرف عطف، غیرعامل، مبنی بر سکون
- رَجَعَتْ: فعل ماضی، مفرد مؤنث غایب (للغائِبَة)، ثلاثی مجرد، صحیح و سالم، لازم، معلوم معرب.
تمرین قواعد تحلیل صرفی عربی
در این بخش، تمرین‌هایی با موضوع روش و قواعد تحلیل صرفی عربی ارائه می‌شوند. با حل کردن این تمرین‌ها می‌توانید سطح یادگیری خود را ارزیابی کنید. برای جواب دادن به هر سؤال، لازم است یکی از گزینه‌ها را علامت بزنید. سپس با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب» می‌توانید پاسخ درست آن سؤال را مشاهده کنید. همچنین با کلیک روی گزینه «پاسخ تشریحی» جواب تشریحی سؤال‌ها نشان داده می‌شود.
بعد از اینکه به همه سؤال‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این آزمون قابل مشاهده خواهد بود.
۱- کدام تحلیل صرفی در مورد اجزای جمله زیر درست است؟
یوجَدُ الکَتابَ في المَکْتَبَةِ.
یوجَدُ: فعل مضارع مرفوع، مفرد مذکر مخاطب، ثلاثی مجرد، معتل و مثال، معلوم
الکَتابَ: اسم، مفرد، مذکر، مشتق، نکره، منصرف
في: حرف جرّ، غیر عامل، مبنی بر سکون
المَکْتَبَةِ: اسم، مفرد، مؤنث، مشتق، معرفه، منصرف، صحیح الآخر
در ادامه، نکته‌های اشتباه سایر گزینه‌ها را اصلاح کرده‌ایم:
- گزینه اول: مفرد مذکر غایب، فعل مجهول
- گزینه دوم: جامد، معرفه بِأَل
- گزینه سوم: عامل جرّ
۲- تحلیل صرفی کلمه «الرُّمانَ» در جمله زیر چگونه است؟
أَکَلْتُ الرُّمانَ في البُستانِ.
اسم، مفرد، مذکر، جامد، معرفه، معرب، منصرف، صحیح الآخر
اسم، مفرد، مؤنث، جامد، معرفه، مبنی، منصرف، صحیح الآخر
اسم، مفرد، مذکر، جامد، نکره، معرب، منصرف، غیر صحیح الآخر
اسم، مثنی، مذکر، مشتق، معرفه، معرب، غیرمنصرف، صحیح الآخر
۳- تحلیل صرفی کلمه «یَطْلُبُ» را در جمله زیر مشخص کنید.
الطِفْلُ یَطْلُبُ الحَلیبَ.
فعل مضارع منصوب، مفرد مذکر غایب، ثلاثی مجرد، صحیح و مهموز، متعدی، معلوم، معرب
فعل مضارع مرفوع، مفرد مذکر غایب، ثلاثی مجرد، صحیح و سالم، متعدی، معلوم، معرب
فعل مضارع مرفوع، مفرد مذکر مخاطب، ثلاثی مزید، صحیح و سالم، متعدی، معلوم، معرب
فعل مضارع مرفوع، مفرد مذکر غایب، ثلاثی مجرد، صحیح و سالم، لازم، مجهول، معرب
۴- همه گزینه‌ها در مورد جمله زیر درست هستند، به‌جز…
إِشْتَرَیْتُ النَّظّارةَ الشَّمْسیَّةَ في السّوقِ.
«إِشْتَرَیْتُ» فعل ماضی و مبنی است.
«النَّظّارةَ» اسم معرب و منصرف است.
«السّوقِ» اسم غیر صحیح الآخر و معرب است.
«في» حرف عامل و معرب است.
همه حروف، به‌ویژه حروف جرّ، مبنی هستند، نه معرب.
۵- تحلیل صرفی کدام کلمه جمله زیر درست است؟
«وَقَفَ الطّالِبُ وَ نَظَرَ إلَی المُعَلِّمِ.»
وَقَفَ: فعل ماضی، مفرد مذکر غایب، ثلاثی مجرد، صحیح و سالم
الطّالِبُ: اسم، مفرد، مذکر، جامد، معرفه، مبنی
وَ: حرف عطف، عامل، مبنی بر فتح
المُعَلِّمِ: اسم، مفرد، مذکر، مشتق، معرفه، معرب، منصرف
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶- تحلیل صرفی کلمه «أَب» در جمله زیر چگونه بیان می‌شود؟
جَعَلَ أَبي العُصفورَ في عُشِّه.
اسم، مفرد، مذکر، جامد، معرفه، معرب، منصرف
اسم، مثنی، مذکر، جامد، نکره، معرب، منصرف
اسم، مفرد، مؤنث، جامد، معرفه، مبنی، منصرف
اسم، مفرد، مذکر، جامد، معرفه، مبنی، غیرمنصرف
۷- تحلیل صرفی «اسم، مفرد، مذکر، مشتق، نکره، معرب» مربوط به کدامیک از کلمه‌های جمله زیر است؟
«غَداً سَأَرْجَعُ و سَأَشْتَري قَمیصاً.»
۸- کدام گزینه در مورد قواعد تحلیل صرفی عربی درست است؟
ابتدا باید مقوله کلمه را مشخص کنیم.
اگر کلمه مورد نظر اسم باشد، باید صحیح یا معتل بودن آن را مشخص کنیم.
اگر کلمه مورد نظر فعل باشد، باید منصرف یا غیرمنصرف بودن آن را مشخص کنیم.
اگر کلمه مورد نظر حرف باشد، باید مجرد یا مزید بودن آن را مشخص کنیم.
۹- کدام گزینه از ویژگی‌های «اسم» نیست؟
معرفه یا نکره بودن
معلوم یا مجهول بودن
معرب یا مبنی بودن
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰- کدام مورد از ویژگی‌های فعل‌ها است؟
عالم یا غیرعامل بودن
لازم یا متعدی بودن
معرفه یا نکره بودن
صحیح الآخر یا غیر صحیح الآخر بودن
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جدول خلاصه قواعد تحلیل صرفی عربی
در این مطلب از مجله فرادرس، قواعد تحلیل صرفی عربی، همین‌طور مشخصه‌های اصلی اسم‌ها، فعل‌ها و حروف را نشان دادیم. در مرحله بعد، روش تحلیل صرفی را با مثال مشخص کردیم. در این بخش، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکته‌های این مطلب را به‌صورت جدول مشاهده می‌کنید.
| مقوله‌ها و اجزای کلام | ویژگی‌های لازم برای تحلیل صرفی |
| اسم | شمار، جنسیت، معرفه و نکره، جامد و مشتق، معرب و مبنی، منصرف و غیرمنصرف، صحیح الآخر و غیر صحیح الآخر |
| فعل | زمان، صیغه، مجرد و مزید، لازم و متعدی، معلوم و مجهول، معتل و صحیح، معرب و مبنی |
| حرف | عامل یا غیرعامل، نوع بناء |
source