مهمترین تفاوت فعل غایب و مخاطب در عربی این است که فعل غایب برای فاعل یا نائب فاعل غایب (سوم شخص) به کار میرود اما فعل مخاطب برای فاعل یا نائب فاعل حاضر (دوم شخص) کاربرد دارد. ساختار این فعلها و روش صرف آنها نیز متفاوت است. مثلاً ابتدای فعلهای مضارع غایب حرف «يـ» میآید اما فعلهای مخاطب مضارع هرگز با حرف «یـ» شروع نمیشوند. در سایر بخشهای این مطلب از مجله فرادرس، در عین حال که تفاوت فعل غایب و مخاطب را توضیح میدهیم، روش صرف هرکدام از آنها را هم بررسی میکنیم. همچنین روش تشخیص آنها را با مثال آموزش میدهیم. در بخش پایانی، تمرینهایی را برای یادگیری بهتر این مبحث ارائه میکنیم.
تفاوت فعل غایب و مخاطب
تفاوت فعل غایب و مخاطب را در جدول زیر نشان دادهایم. در برخی موارد، مثالهایی را نیز در پرانتز آوردهایم.
فعل غایب | فعل مخاطب |
انتهای آنها «تْ» میآید. (ذَهَبَتْ) | انتهای فعلهای مخاطب، «تْ» نمیآید. |
ابتدای آنها حرف «یـ» میآید. (یَذْهَبانِ) | ابتدای آنها حرف «یـ» نمیآید. بهجای آن، حرف «تـ» قرار میگیرد. |
بدون منادا میآیند. | همراه با منادا به کار میروند. |
با ضمیرهای غایب میآیند. | با ضمیرهای مخاطب به کار میروند. |
انتهای آنها هیچکدام از ضمیرهای «تَ، تِ، تُما، تُم و تُنَّ» نمیآید. | انتهای آنها ضمیرهای «تَ، تِ، تُما، تُم و تُنَّ» میآید. |
نکته: منادا به این معناست که با استفاده از حروف ندا (أَ، یا، أَیُّها، أَیَّتُها) یا بدون آنها، کسی یا چیزی را مورد خطاب قرار بدهیم، مانند «یا سَلْمان». هرگاه در جملهای از اسلوب نداء استفاده شده باشد، به احتمال زیاد فعل آن جمله از نوع فعلهای مخاطب است.
برای اینکه تفاوت فعل غایب و مخاطب را بهتر درک کنید، دو مثال را با هم بررسی میکنیم. برای آشنایی بیشتر با ساختار فعلهای عربی در صیغههای غایب و مخاطب توصیه میکنیم فیلم آموزش عربی پایه هفتم فرادرس را از طریق لینک زیر تهیه کرده و مشاهده کنید.
مثال اول
در کادر زیر سه فعل را مشاهده میکنید که همگی آنها ماضی هستند. برای اینکه غایب یا مخاطب بودن آنها را تشخیص بدهیم، فقط لازم است به انتهای آنها دقت کنیم.
قَرَأَتْ، قَرَأَتَ، قَرَأْتُما
نوع فعلهای بالا را در ادامه نشان دادهایم:
- قَرَأَتْ: «تْ» مخصوص فعلهای غایب است. بنابراین، این فعل ماضی غایب است.
- قَرَأَتَ: «تَ» مخصوص فعلهای مخاطب است. پس این فعل نیز مخاطب است.
- قَرَأْتُما: ضمیر «تُما» فقط در انتهای فعلهای مخاطب میآید. پس این فعل از نوع فعلهای مخاطب است.
مثال دوم
در مثال زیر، از دو فعل مضارع استفاده شده است. برای اینکه غایب یا مخاطب بودن این فعلها را تشخیص بدهیم، فقط لازم است به منادای جمله دقت کنید. «أَیُّها» حرف ندا و «الطالِبَ» نیز منادای جمله است. بنابراین، فعلهای این جمله در صیغه مخاطب صرف شدهاند.
أَیُّها الطالِبَ، إنْ تَجْتَهِدْ تَنجَحْ.
ای دانشآموز، اگر تلاش کنی، موفق میشوی.
صرف فعل های غایب
هم فعلهای ماضی و هم فعلهای مضارع را میتوان در صیغه غایب صرف کرد. به همین علت، در این بخش ابتدا روش صرف فعلهای ماضی غایب را آموزش میدهیم. سپس روش صرف فعلهای مضارع غایب را بررسی میکنیم.
صرف فعل های ماضی غایب
مثالی از صرف این نوع از فعلها را در جدول زیر آوردهایم. ترجمه مربوط به هر فعل را نیز در پرانتز نشان دادهایم.
صیغه غایب | مثال فعل ماضی غایب (ترجمه) |
مفرد مذکر غایب | سَمِعَ (آن مرد شنید.) |
مفرد مؤنث غایب | سَمِعَتْ (آن زن شنید.) |
مثنی مذکر غایب | سَمِعَا (آن دو مرد شنیدند.) |
مثنی مؤنث غایب | سَمِعَتَا (آن دو زن شنیدند.) |
جمع مذکر غایب | سَمِعُوا (آن چند مرد شنیدند.) |
جمع مؤنث غایب | سَمِعْنَ (آن چند زن شنیدند.) |
در مورد صرف افعال ماضی غایب به نکتههای زیر دقت کنید:
- فعلهای «مفرد مذکر غایب» معمولاً همان ریشه فعل هستند. پس اگر فعلی را مشاهده کردید که فقط شامل حروف اصلی بود و هیچ حرف اضافه دیگری نداشت، میتوانید مطمئن باشید که آن فعل از نوع غایب است.
- تای ساکن (تْ) در انتهای فعل فقط مخصوص فعلهای مفرد مؤنث غایب است. پس فعلی که انتهای آن «تْ» داشته باشد، حتماً غایب است.
صرف فعلهای ماضی و ساختار آنها یکی از موضوعاتی است که در فیلم آموزش عربی پایه هفتم فرادرس بهخوبی تدریس شده است. برای یادگیری بهتر این مبحث میتوانید به این فیلم آموزشی مراجعه کنید.
صرف فعل های مضارع غایب
روش صرف فعلهای مضارع غایب را با مثال در جدول زیر نشان دادهایم.
صیغه غایب | مثال فعل مضارع غایب (ترجمه) |
مفرد مذکر غایب | يَسْمَعُ (آن مرد میشنود.) |
مفرد مؤنث غایب | تَسْمَعُ (آن زن میشنود.) |
مثنی مذکر غایب | يَسْمَعَانِ (آن دو مرد میشنوند.) |
مثنی مؤنث غایب | تَسْمَعَانِ (آن دو زن میشنوند.) |
جمع مذکر غایب | يَسْمَعُونَ (آن چند مرد میشنوند.) |
جمع مؤنث غایب | يَسْمَعْنَ (آن چند زن میشنوند.) |
نکته: افعال مضارعی که ابتدای آنها، حرف «یـ» قرار دارد، حتماً در صیغه غایب صرف شدهاند. از سوی دیگر، برخی از فعلهای مضارعی که حرف اول آنها «تـ» است، ممکن است در صیغه غايب یا مخاطب صرف شده باشند. به عبارت دیگر، هر فعل مضارعی که ابتدای آن «یـ» باشد، حتماً فعل غایب است اما فعلی که ابتدای آن «تـ» باشد، معلوم نیست فعل غایب است یا مخاطب. در این حالت، باید به سایر اجزای جمله دقت کنیم.
صرف فعل های مخاطب
درست مانند فعلهای صیغه غایب، فعلهای صیغه مخاطب هم میتوانند از نوع ماضی یا مضارع باشند. در ادامه، ابتدا روش صرف فعلهای ماضی غایب را بررسی میکنیم. سپس روش صرف فعلهای مضارع مخاطب را توضیح میدهیم. برای یادگیری بهتر این مبحث، بهویژه صرف فعلهای غایب و مخاطب مضارع پیشنهاد میکنیم به فیلم آموزش عربی پایه هشتم فرادرس مراجعه کنید.
صرف فعل های ماضی مخاطب
مثالی از صرف فعلهای ماضی مخاطب را در جدول زیر نشان دادهایم.
صیغه غایب | مثال فعل ماضی مخاطب (ترجمه) |
مفرد مذکر غایب | سَمِعْتَ (تو شنیدی.) |
مفرد مؤنث غایب | سَمِعْتِ (تو شنیدی.) |
مثنی مذکر غایب | سَمِعْتُمَا (شما دو مرد شنیدید.) |
مثنی مؤنث غایب | سَمِعْتُمَا (شما دو زن شنیدید.) |
جمع مذکر غایب | سَمِعْتُمْ (شما چند مرد شنیدید.) |
جمع مؤنث غایب | سَمِعْتُنَّ (شما چند زن شنیدید.) |
نکته: اگر انتهای فعل، ضمیرهای متصل «تَ، تِ، تُمَا، تُمْ و تُنَّ» آمده باشد، آن فعل حتماً از نوع فعلهای مخاطب است. زیرا این ضمیرها فقط به فعلهای ماضی مخاطب تعلق دارند.
صرف فعل های مضارع مخاطب
در جدول زیر، مثالی از صرف فعلهای مضارع مخاطب ارائه شده است.
صیغه غایب | مثال فعل مضارع مخاطب (ترجمه) |
مفرد مذکر غایب | تَسْمَعُ (تو میشنوی.) |
مفرد مؤنث غایب | تَسْمَعِينَ (تو میشنوی.) |
مثنی مذکر غایب | تَسْمَعَانِ (شما دو مرد میشنوید.) |
مثنی مؤنث غایب | تَسْمَعَانِ (شما دو زن میشنوید.) |
جمع مذکر غایب | تَسْمَعُونَ (شما چند مرد میشنوید.) |
جمع مؤنث غایب | تَسْمَعْنَ (شما چند زن میشنوید.) |
نکته: همه فعلهای مضارع مخاطب با حرف «تـ» شروع میشوند. هرگز قبل از این فعلها، حرف «یـ» قرار نمیگیرد.
ضمیرهای غایب و مخاطب
گفتیم یکی از نشانههای غایب یا مخاطب بودن فعلها، وجود ضمیرهای غایب یا مخاطب است. اگر در جمله از ضمیر غایب استفاده شده باشد، احتمالاً فعل آن جمله از نوع غایب است. اگر در جملهای، ضمیر مخاطب آمده باشد، فعل آن جمله نیز از نوع مخاطب است. در جدول زیر، ضمیرهای غایب و مخاطب را در صیغههای مختلف نشان دادهایم.
صیغههای غایب (ضمیر غایب منفصل و متصل) | صیغههای مخاطب (ضمیر مخاطب منفصل و متصل) |
مفرد مذکر غایب (هُوَ ـ ه / ـه) | مفرد مذکر مخاطب (أَنتَ) |
مفرد مؤنث غایب (هي ـ ها) | مفرد مؤنث مخاطب (أَنتِ) |
مثنی مذکر غایب (هُما ـ هُما) | مثنی مذکر مخاطب (أَنتُما) |
مثنی مؤنث غایب (هُما ـ هُما) | مثنی مؤنث مخاطب (أَنتُما) |
جمع مذکر غایب (هُم ـ هُم) | جمع مذکر مخاطب (أَنتُم) |
جمع مؤنث غایب (هُنَّ ـ هُنَّ) | جمع مؤنث مخاطب (أَنتُنَّ) |
برای اینکه یاد بگیرید چطور با استفاده از نوع ضمیرهای جمله، غایب یا مخاطب بودن فعل را تشخیص بدهید، به مثالهای زیر دقت کنید. در مثال اول، ضمیر مخاطب «أَنتَ» آمده است. پس فعل جمله، یعنی «تَأْکُلُ» هم از نوع فعلهای مخاطب است. در مثال دوم، ضمیر غایب «هُوَ» به کار رفته است. بنابراین، فعل جمله، یعنی «یَأْکُلُ» هم از نوع غایب است.
مثال اول: هَلْ أَنتَ تَأْکُلُ الطَّعامَ؟
مثال دوم: هَلْ هُوَ یَأْکُلُ الطَّعامَ؟
روش تشخیص فعل های غایب و مخاطب
در بخشهای قبلی، هم با روش صرف فعلهای غایب و مخاطب در عربی آشنا شدید و هم مهمترین تفاوتهای آنها را یاد گرفتید. در این بخش میآموزید که چطور این فعلها را از یکدیگر تشخیص بدهید. هنگام شناسایی این فعلها از یکدیگر، به نکتههای زیر دقت کنید:
- اگر فعل ماضی باشد، در صیغههای مخاطب، انتهای آن ضمیرهای «تَ، تِ، تُما، تُم، تُنَّ» قرار میگیرد. این ضمیرها با فعلهای صیغه غایب نمیآیند.
- اگر فعل مضارع باشد و ابتدای آن حرف «يـ» آمده باشد، آن فعل در صیغه غایب صرف شده است.
- اگر فعل مضارع باشد و ابتدای آن «تـ» آمده باشد، آن فعل در صیغه غایب یا مخاطب صرف شده است.
- اگر فعلی فقط از سه حرف اصلی خود تشکیل شده باشد، فعل غایب است.
- اگر انتهای فعلی، «تْ» قرار گرفته باشد، آن فعل در صیغه غایب صرف شده است.
- اگر منادا در جمله باشد، به احتمال زیاد فعل آن جمله از نوع فعلهای مخاطب است.
- اگر در جمله از ضمیر مخاطب استفاده شده باشد، فعل جمله هم مخاطب است.
- اگر در جمله از ضمیر غایب استفاده شده باشد، فعل جمله نیز از نوع غایب خواهد بود.
چطور روش صرف فعل ها را با فرادرس یاد بگیریم؟
در کتابهای صرف و نحو عربی، انواع فعلهای زبان عربی براساس معیارهای گوناگون، در دستهبندیهای مختلفی قرار میگیرند. بهطور مثال، براساس زمان دستوری میتوان فعلها را به سه دسته «ماضی»، «مضارع» و «آینده» تقسیمبندی کرد. همچنین براساس نوع حروف اصلی فعلها میشود آنها را در دو دسته «صحیح» و «معتل» قرار داد. فعلها و روش صرف آنها مبحث مهم و گستردهای است که میتوانید آن را با مراجعه به فیلمهای آموزشی فهرست زیر بیاموزید.
اگرچه فعلها در زبان عربی اهمیت بسیاری دارند اما نمیتوان انکار کرد که اسمها و حروف عربی هم دارای نقش مهمی در صرف و نحو زبان عربی هستند. این موضوعها را میتوانید با مراجعه به مجموعه فیلمهای آموزشی زیر در فرادرس بیاموزید.
مثال تفاوت فعل غایب و مخاطب در عربی
با مطالعه بخشهای قبلی، به تفاوت فعل غایب و مخاطب در عربی پی بردید. همچنین روش صرف هرکدام از آنها را با مثال یاد گرفتید. در این بخش، مثالهایی از تفاوت میان این فعلها را در جملههای عربی نشان میدهیم و بررسی میکنیم. در فیلم آموزش عربی پایه هشتم فرادرس نیز نکتههای مهمی در مورد ساختار فعلهای غایب و مخاطب توضیح داده شده است. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده میکنید.
مثال اول
در جمله زیر، از فعل ماضی «کَتَبْتَ» استفاده شده است. برای اینکه تشخیص بدهیم آیا این فعل در صیغه غایب صرف شده است یا در صیغه مخاطب، کافی است به انتهای آن دقت کنیم. انتهای این فعل، ضمیر «تَ» قرار گرفته است. میدانیم که این ضمیر مخصوص فعلهای مخاطب است. پس فعل «کَتَبْتَ» نوعی فعل مخاطب به شمار میآید. از سوی دیگر، در این جمله، منادا (یا مُحَمَّد) آمده است. وجود منادا در جمله یکی از نشانههای فعل مخاطب است.
هَلْ کَتَبْتَ واجِباتِکَ یا مُحَمَّدَ؟
محمد، آیا تکالیفت را نوشتی؟
برای اینکه مثال بالا را بهتر یاد بگیرید، ترکیب آن را در ادامه نشان دادهایم:
- هَلْ: ادات استفهام
- کَتَبْتَ: فعل ماضی ـ فاعل، ضمیر بارز «تَ»
- واجِباتِ: مفعولبه و منصوب به اعراب فرعی کسره
- کَ: مضافالیه و مجرور محلّاً
- یا: حرف ندا
- مُحَمَّدَ: منادا و منصوب.
میدانیم که یکی از نشانههای فعلهای مخاطب، وجود اسلوب نداء در جمله است. بنابراین، لازم است قواعد و نحوه کاربرد ندا و منادای عربی را بهطور کامل بیاموزید. در مجله فرادرس، مطلب «ندا و منادا در عربی» به همین منظور تهیه شده است.
مثال دوم
در مثال زیر، فعل مضارع «یَعْمَلُ» به کار رفته است. ابتدای این فعل، حرف «یـ» قرار گرفته است. با توجه به همین نکته، نتیجه میگیریم که فعل «یَعْمَلُ» نوعی فعل غایب است.
أَبي یَعْمَلُ في المَصنَعِ.
پدرم در کارخانه کار میکند.
سایر اجزای این مثال و نقش هرکدام از آنها را در ادامه نشان دادهایم:
- أَب: مبتدا و مرفوع تقدیراً
- ي: مضافالیه و مجرور محلّاً
- یَعْمَلُ: خبر و مرفوع محلّاً ـ فعل و فاعل ضمیر مستتر «هُوَ»
- في: حرف جرّ
- المَصنَعِ: مجرور به حرف جرّ.
مثال سوم تفاوت فعل غایب و مخاطب
«ذَهَبا» در جمله زیر نوعی فعل ماضی است. مشاهده میکنید که انتهای این فعل، هیچکدام از ضمیرهای «تَ، تِ، تُما، تُم، تُنَّ» قرار نگرفتهاند. از سوی دیگر، در این جمله منادایی هم به کار نرفته است. با توجه به همین نکتهها میتوانیم بگوییم که «ذَهَبا» نوعی فعل غایب است.
الطَالِبانِ ذَهَبا إلَی الکُلیَّةِ.
دو دانشجو به دانشکده رفتند.
نقش و اعراب هرکدام از اجزای مثال بالا را در ادامه مشاهده میکنید:
- الطَالِبانِ: مبتدا و مرفوع به اعراب ظاهری
- ذَهَبا: خبر و مرفوع محلّاً ـ فعل و فاعل، ضمیر بارز «ا»
- إلَی: حرف جرّ
- الکُلیَّةِ: مجرور به حرف جرّ.
مثال چهارم
در این مثال، از فعل مضارع «تَشْرُبُ» استفاده شده است. میدانیم که اگر ابتدای فعل مضارع، حرف «تـ» قرار گرفته باشد، نمیتوانیم با اطمینان بگوییم که در صیغه غایب یا مخاطب صرف شده است. در این حالت، باید به سایر کلمات آن جمله دقت کنیم. مثلاً در جمله زیر، ضمیر مخاطب «أَنتَ» به کار رفته است. با توجه به همین نکته، نتیجه میگیریم که فعل «تَشْرُبُ» در صیغه مخاطب صرف شده است.
أَنتَ تَشْرَبُ الحَلیبَ في الکوبِ.
تو شیر را در لیوان مینوشی.
برای اینکه مثال بالا را بهخوبی یاد بگیرید، نقش و اعراب هریک از اجزای آن را مشخص کردهایم:
- أَنتَ: مبتدا و مرفوع محلّاً
- تَشْرَبُ: خبر و مرفوع محلّاً ـ فعل و فاعل، ضمیر مستتر «أَنتَ»
- الحَلیبَ: مفعولبه و منصوب
- في: حرف جرّ
- الکوبِ: مجرور به حرف جرّ.
مثال پنجم
در این جمله از فعل ماضی «فَتَحَ» استفاده شده است. این فعل دقیقاً از سه حرف اصلی و ریشه خود تشکیل شده است و حرف دیگری قبل یا بعد از آن قرار نگرفته است. فقط فعلهای مفرد مذکر غایب چنین ساختاری دارند. به همین علت میتوانیم با اطمینان بگوییم که فعل «فَتَحَ» در صیغه غایب صرف شده است.
خالِد فَتَحَ کِتابَه.
خالد کتابش را باز کرد.
نقش و اعراب هرکدام از اجزای این جمله را در ادامه نشان دادهایم:
- خالِد: مبتدا و مرفوع
- فَتَحَ: خبر و مرفوع ـ فعل و فاعل ضمیر مستتر «هُوَ»
- کِتابَ: مفعولبه و منصوب
- ه: مضافالیه و مجرور محلّاً.
مثال ششم تفاوت فعل غایب و مخاطب
فعل «سَتُدَرِّسانِ» در مثال زیر، نوعی فعل مستقبل یا آینده است. این نوع از فعلها کاملاً شبیه به فعلهای مضارع هستند. تنها تفاوت فعلهای مستقبل با مضارع این است که ابتدای فعلهای مستقبل، حروف «سَـ» یا «سَوفَ» میآید. همانطور که ملاحظه میکنید این فعل دارای حرف مضارعه «تـ» است.
میدانیم که برخی از فعلهای غایب و تمامی فعلهای مخاطب دارای همین حرف هستند. بنابراین، برای تشخیص نوع این فعل باید به سایر اجزای جمله دقت کنیم. در همین جمله، ضمیر مخاطب «أَنتُم» آمده است. به همین علت، فعل جمله هم از نوع فعلهای مخاطب است.
أَنتُم سَتُدَرِّسانِ في الفَصلِ الأَوَّلِ.
شما در کلاس اول تدریس خواهید کرد.
در ادامه، نقش هریک از اجزای این مثال و اعراب هرکدام از آنها را در ادامه نشان دادهایم:
- أَنتُم: مبتدا و مرفوع محلّاً
- سَـ: حرف استقبال
- تُدَرِّسانِ: خبر و مرفوع محلّاً ـ فعل و فاعل، ضمیر بارز «ا»
- في: حرف جرّ
- الفَصلِ: مجرور به حرف جرّ ـ موصوف
- الأَوَّلِ: صفت و مجرور.
مثال هفتم
در مثال زیر، فعل «إِسْتَمِعْ» به کار رفته است. این فعل نه ماضی است و نه مضارع. بلکه نوعی فعل امر به شمار میآید. تمامی فعلهای امر حاضر که ابتدای آنها مانند فعل «إِسْتَمِعْ» همزه دارد، همگی از نوع مخاطب هستند. چراکه به شخص غایب و کسی که حضور ندارد، نمیتوانیم امر کنیم. امر کردن زمانی اتفاق میافتد که مخاطب حاضر باشد.
إِسْتَمِعْ صَوتَ العَصافیرِ في البُستانِ.
به صدای گنجشکها در باغ گوش کن.
ترکیب این مثال و نقش هرکدام از اجزای آن را در ادامه مشاهده میکنید:
- إِسْتَمِعْ: فعل و فاعل ضمیر مستتر «أَنتَ»
- صَوتَ: مفعولبه و منصوب
- العَصافیرِ: مضافالیه و مجرور
- في: حرف جرّ
- البُستانِ: مجرور به حرف جرّ.
مثال هشتم
در این مثال، کاربرد فعل مضارع «تَذَهَبونَ» را مشاهده میکنید. این فعل با حرف «تـ» شروع شده است. بنابراین، ممکن است فعل غایب یا مضارع باشد. از طرف دیگر، در این جمله نه منادا و نه ضمیر غایب یا مخاطبی به کار نرفتهاند که با توجه به آنها بتوانیم غایب یا مخاطب بودن فعل را تشخیص بدهیم.
با وجود این، اگر به ساختار فعل دقت کنیم، متوجه میشویم که این فعل در صیغه جمع مذکر صرف شده است. صیغههای جمع مذکر غایب با حرف «یـ» شروع میشوند اما صیغههای جمع مذکر مخاطب، با حرف «تـ» آغاز میشوند. با توجه به همین نکته میتوانیم بگوییم که این فعل از نوع فعلهای مخاطب است.
التَلامیذُ تَذَهَبونَ بِالحافِلَةِ إِلَی المَدْرَسَةِ.
دانشآموزان با اتوبوس به مدرسه میروند.
ترکیب این مثال و نقش هریک از اجزای آن را در ادامه آوردهایم:
- التَلامیذُ: مبتدا و مرفوع
- تَذَهَبونَ: خبر و مرفوع محلّاً ـ فعل و فاعل، ضمیر بارز «و»
- بِـ: حرف جرّ
- الحافِلَةِ: مجرور به حرف جرّ
- إِلَی: حرف جرّ
- المَدْرَسَةِ: مجرور به حرف جرّ.
مثال نهم تفاوت فعل غایب و مخاطب
در این مثال، فعل نهی «تَضرَبوا» به کار رفته است. فعلهای نهی نیز مانند فعلهای امر، از صیغههای مخاطب فعلهای مضارع ساخته میشوند. بنابراین، با یک نگاه به فعل زیر و مشاهده لای ناهیه در ابتدای آن مطمئن میشویم که این فعل در صیغه مخاطب صرف شده است.
لا تَضرَبوا الکَلْبَ.
سگ را نزنید.
در ادامه، هرکدام از اجزای این جمله و نقش و اعراب آنها را آوردهایم:
- لا: حرف نهی
- تَضرَبوا: فعل و فاعل ضمیر بارز «و»
- الکَلْبَ: مفعولبه و منصوب.
مثال دهم
در مثال زیر، از فعل «فَحَصَ» استفاده شده است. این فعل فقط از سه حرف اصلی و ریشه خود ساخته شدهاند و هیچ حرف دیگری ابتدا و انتهای آن نیامده است. بنابراین، نتیجه میگیریم که این فعل مربوط به صیغه مفرد مذکر غایب است و در صیغه غایب صرف شده است.
الطَبیبُ فَحَصَ المَریضَ في المُسْتَشْفَیٰ.
دکتر بیمار را در بیمارستان معاینه کرد.
نقش هریک از اجزای این جمله به همراه اعراب آنها در ادامه نشان داده شده است:
- الطَبیبُ: مبتدا و مرفوع
- فَحَصَ: خبر و مرفوع محلّاً ـ فعل و فاعل ضمیر مستتر «هُوَ»
- المَریضَ: مفعولبه و منصوب
- في: حرف جرّ
- المُسْتَشْفَیٰ: مجرور تقدیراً.
آشنایی با صیغه های زبان عربی
به حالتهای مختلفی که فعلها متناسب با جنسیت و شمار فاعل یا نائب فاعل خود میگیرند، «صیغه» گفته میشود. توجه داشته باشید که انواع صیغههای فعلها هم نشاندهنده جنسیت (مذکر/مؤنث) هستند و هم بر شمار و تعداد (مفرد/مثنی/جمع) دلالت میکنند. از سوی دیگر، همه صیغههای به سه دسته «غایب»، «مخاطب» و «متکلم» تقسیم میشوند. توجه داشته باشید که صیغههای متکلم جنسیت ندارند و هم برای مؤنث و هم برای مذکر به کار میروند. در جدول زیر، دستهبندی انواع صیغههای عربی را مشاهده میکنید.
غایب | مفرد | مذکر |
مؤنث | ||
مثنی | مذکر | |
مؤنث | ||
جمع | مذکر | |
مؤنث | ||
مخاطب | مفرد | مذکر |
مؤنث | ||
مثنی | مذکر | |
مؤنث | ||
جمع | مذکر | |
مؤنث | ||
متکلم | متکلم وحده | |
متکلم مع الغیر |
برای اینکه انواع صیغههای زبان عربی را بهتر یاد بگیرید، معادل فارسی آنها را در جدول زیر آوردهایم. همچنین ضمیر مربوط به هر صیغه را در زبان عربی و فارسی مشخص کردهایم.
صیغههای زبان عربی (ضمیر) |
معادل فارسی (ضمیر) |
مفرد مذکر غایب (هُوَ) | سوم شخص مفرد (او) |
مفرد مؤنث غایب (هي) | سوم شخص مفرد (او) |
مثنی مذکر غایب (هُما) | سوم شخص جمع (آنها/ ایشان) |
مثنی مؤنث غایب (هُما) | سوم شخص جمع (آنها/ ایشان) |
جمع مذکر غایب (هُم) | سوم شخص جمع (آنها/ ایشان) |
جمع مؤنث غایب (هُنَّ) | سوم شخص جمع (آنها/ ایشان) |
مفرد مذکر مخاطب (أَنتَ) | دوم شخص مفرد (تو) |
مفرد مؤنث مخاطب (أَنتِ) | دوم شخص مفرد (تو) |
مثنی مذکر مخاطب (أَنتُما) | دوم شخص جمع (شما) |
مثنی مؤنث مخاطب (أَنتُما) | دوم شخص جمع (شما) |
جمع مذکر مخاطب (أَنتُم) | دوم شخص جمع (شما) |
جمع مؤنث مخاطب (أَنتُنَّ) | دوم شخص جمع (شما) |
متکلم وحده (أَنا) | اول شخص مفرد (من) |
متکلم مع الغیر (نَحنُ) | اول شخص جمع (ما) |
سؤالات متداول
در بخشهای قبلی این مطلب، تفاوت فعل غایب و مخاطب را با مثال نشان دادیم. با وجود این، ممکن است هنوز هم سؤال یا ابهامهایی در ذهن داشته باشید. در این بخش، سؤالات متداول در مورد این مبحث را بررسی میکنیم و به آنها پاسخ میدهیم.
فعل غایب و متکلم چیست؟
فعلهای غایب، فعلهایی هستند که فاعل یا نائب فاعل آنها غایب است و حضور ندارد. فعلهای متکلم نیز فعلهایی هستند که فاعل یا نائب فاعل آنها همان گوینده است.
متکلم در عربی چیست؟
«مُتِکَلِّم» در عربی به معنی «گوینده» است. اگر گوینده فعل خودش فاعل یا نائب فاعل باشد، به آن فعل «متکلم» گفته میشود.
صیغه مفرد مذکر غایب چگونه است؟
صیغه مفرد مذکر غایب ماضی، دقیقاً همان ریشه فعل است. در صیغه مفرد مذکر غایب مضارع، حرف «یـ» به ابتدای ریشه فعل اضافه میشود. مثالی از این فعلهای را در جدول زیر آوردهایم.
مفرد مذکر غایب ماضی | مفرد مذکر غایب مضارع |
رَجَعَ | یَرْجَعُ |
تمرین تفاوت فعل غایب و مخاطب
یادگیری تفاوت فعل غایب و مخاطب در عربی، مانند سایر موضوعهای صرف و نحو این زبان، نیازمند تمرین و تکرار بسیار است. در این بخش، تمرینهایی را به دو صورت کوتاهپاسخ و چهارگزینهای ارائه میکنیم که با جواب دادن به آنها میتوانید آموختههای خود را مرور کنید. روش پاسخ دادن به تمرینهای هر بخش را در ادامه توضیح میدهیم. گفتنی است برای یادگیری نکتههای تکمیلی در مورد فعلهای غایب و مخاطب، مشاهده فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس، انتخاب بسیار خوبی خواهد بود. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه آوردهایم.
تمرین تفاوت فعل غایب و مخاطب بخش اول
غایب یا مخاطب بودن هریک از فعلهای زیر را مشخص کنید.
تمرین تفاوت فعل غایب و مخاطب بخش دوم
در این بخش، ۱۰ تمرین چهارگزینهای قرار دارد. برای جواب دادن به هرکدام، یکی از گزینههای آن را علامت بزنید. با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب» میتوانید پاسخ درست هر سؤال را مشاهده کنید. همچنین با کلیک کردن روی گزینه «پاسخ تشریحی»، جواب تشریحی سؤالها نشان داده میشود. بعد از جواب دادن به تمامی سؤالها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این آزمون مشخص خواهد شد.
۱- کدام گزینه فعل غایب است؟
فعل گزینه اول فقط از سه حرف اصلی تشکیل شده است. بنابراین، فعل غایب است.
۲- کدام گزینه فعل مخاطب است؟
هرگاه انتهای فعل ماضی ضمیر «تُم» بیاید، آن فعل از نوع فعلهای غایب است.
۳- کدام گزینه در مورد جمله زیر درست است؟
«یا خالِدَ، في أَیِّ جامِعَة تَدْرُسُ؟»
در این جمله از فعل غایب استفاده شده است.
در این جمله فعل متکلم به کار رفته است.
«تَدْرُسُ» فعل مخاطب است.
فاعل «تَدْرُسُ»، «خالِد» است.
در این جمله از اسلوب نداء استفاده شده است. بنابراین، فعل جمله، یعنی «تَدْرُسُ» از نوع فعلهای مخاطب است.
۴- نوع کدام فعل بهدرستی مشخص شده است؟
فَتَحْتُنَّ: غایب
فَتَحَتْ: مخاطب
يَفْتَحَانِ: غایب
۵- کدام گزینه در مورد تفاوت غایب و مخاطب درست است؟
فعلهای غایب با ضمیرهای مخاطب و غایب میآیند اما فعلهای مخاطب فقط با ضمیرهای مخاطب به کار میروند.
فعلهای غایب معمولاً همراه با اسلوب نداء میآیند.
اولین صیغه فعلهای غایب ماضی، فقط سه حرف اصلی دارد.
حرف «يـ» هم با فعلهای غایب و هم با فعلهای مخاطب میآید.
۶- نوع فعلهای زیر را بهترتیب مشخص کنید.
«بِعْتُمْ، يَبِيعُ، بِعْنَ»
غایب، مخاطب، مخاطب
مخاطب، غایب، مخاطب
غایب، مخاطب، غایب
مخاطب، غایب، غایب
۷- کدام گزینه در مورد ساختار فعلهای غایب درست است؟
همیشه انتهای آنها ضمیری قرار میگیرد.
همیشه با «يـ» شروع میشوند.
ممکن است انتهای آنها «تَ» یا «تِ» بیاید.
ممکن است انتهای آنها «تْ» قرار بگیرد.
۸- کدام گزینه در مورد ساختار فعلهای مخاطب نادرست است؟
همیشه با «یـ» شروع میشوند.
انتهای آنها ممکن است «تْ» قرار بگیرد.
گاهی انتهای آنها ضمیرهای «تَ» و «تِ» میآید.
ممکن است فقط از سه حرف اصلی تشکیل شده باشند.
۹- همه گزینهها فعل غایب هستند، بهجز…
۱۰- همه گزینهها فعل مخاطب هستند، بهجز…
جدول خلاصه تفاوت فعل غایب و مخاطب
در این مطلب از مجله فرادرس، صرف فعلهای غایب و مخاطب را بررسی کردیم و تفاوت میان آنها را نشان دادیم. در جدول زیر، خلاصهای از مهمترین نکتههای این مطلب بیان شده است.
تفاوت فعل غایب و مخاطب | |
فعل غایب | فعل مخاطب |
با منادا به کار نمیروند. | با منادا به کار میروند. |
با ضمیر غایب به کار میروند. | با ضمیر مخاطب به کار میروند. |
با ضمیرهای «تَ، تِ، تُما، تُم و تُنَّ» میآیند. | انتهای آنها «تَ، تِ، تُما، تُم و تُنَّ» نمیآید. |
با «تْ» به کار میروند. | «تْ» ندارند. |
با حروف مضارعه «يـ» و «تـ» میآیند. | فقط با حرف مضارعه «تـ» میآیند. |
source