سیاهرگ‌ها رگ‌هایی هستند که در اکثر مواقع خون کم‌اکسیژن را از نقاط مختلف بدن جمع‌آوری می‌کنند و به قلب بازمی‌گردانند، با توجه به این توضیحات می‌توان گفت که سیاهرگ‌ها بخشی از سیستم گردش خون بدن هستند و با دیگر انواع رگ‌ها و قلب همکاری می‌کنند تا خون به طور پیوسته در بدن جریان داشته باشد. سیاهرگ‌های تحتانی بدن که در پاها قرار دارند، برای مقابله با جاذبه زمین و فرستادن خون به قلب از مکانیسم خاصی استفاده می‌کنند که همین موضوع باعث شده آن‌ها را با عنوان «قلب دوم بدن» بشناسیم. با توجه به اهمیت حضور سیاهرگ‌ها در بدن، در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم که سیاهرگ چیست و ساختار آن چگونه بر نحوه فعالیت‌های سیاهرگی اثرگذار است. سپس در گام بعدی با انواع سیاهرگ‌های بدن آشنا می‌شویم تا بتوانیم استثنائاتی مانند سیاهرگ ششی و سیاهرگ باب کبدی را بشناسیم.

سیاهرگ چیست؟

سیاهرگ‌ها یکی از انواع رگ‌های خونی موجود در سیستم گردش خون انسان و بسیاری از حیوانات هستند که خون را از اندام‌های مختلف بدن به سمت قلب هدایت می‌کنند. اغلب سیاهرگ‌ها حامل خونی هستند که سطح اکسیژن پایین و کربن دی‌اکسید بالایی دارد. موارد زیر استثناهای این سیستم هستند.

• سیاهرگ ششی: این سیاهرگ خونی که غنی از اکسیژن است را از ریه‌ها به سمت قلب می‌برد تا به اندام‌های مختلف بدن پمپ شود.
• سیاهرگ نافی: این سیاهرگ در دوران رشد جنین خون پر اکسیژن را از جفت به جنین می‌رساند.

سیاهرگ‌های مختلف بدن اندازه‌های متفاوتی دارند، بنابراین می‌توان گفت که سیاهرگ‌ها از نظر اندازه به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند.

1. سیاهرگ‌های کوچک
2. سیاهرگ‌های متوسط
3. سیاهرگ‌های بزرگ

سیاهرگ‌های کوچک را با عنوان «سیاهرگچه» نیز می‌شناسیم، این دسته از سیاهرگ‌ها به مویرگ‌های بدن متصل هستند و خون خروجی از مویرگ‌ها وارد آن‌ها می‌شود. خون با طی کردن طول سیاهرگچه‌ها به سیاهرگ‌های متوسط و سپس سیاهرگ‌های بزرگ وارد می‌شود.

قطر سیاهرگ‌های بدن نسبت به سرخرگ‌ها بیشتر است، زیرا در ساخت دیواره سیاهرگ‌ها، سلول‌های ماهیچه صاف و بافت پیوندی به میزان کم‌تری مشارکت دارند. این قطر زیاد و دیواره نازک باعث شده است که سیاهرگ‌ها قادر باشند حجم بیشتری از خون را در خون جای بدهند. برای درک دقیق‌تر این موضوع باید گفت که ۷۰ درصد تمام حجم خون انسان درون سیاهرگ‌ها قرار دارد.

بررسی موقعیت سیاهرگ‌ها به ما نشان می‌دهد که این دسته از رگ‌های سیستم گردش خون، بیشتر در سطح بدن وجود دارند و به همین دلیل است که ما می‌توانیم تعداد زیادی از سیاهرگ‌های بدن خود را زیر پوست مشاهده کنیم. جهت جریان خون در سیاهرگ‌های متوسط و بزرگ بدن به وسیله دریچه‌هایی یک طرفه تعیین می‌شود که از بازگشت خون به سمت اندام‌ها جلوگیری کرده و خون را به سمت قلب هدایت می‌کنند.

سیاهرگ‌ها چه رنگی هستند؟

بسیاری از مردم تصور می‌کنند که سیاهرگ‌ها آبی رنگ هستند، زیرا با نگاه کردن به سیاهرگ‌هایی که زیر پوست بدن وجود دارند، این رگ‌ها آبی به نظر می‌رسند؛ اما این موضوع تنها خطای چشم ما است.

در سیاهرگ‌ها خونی جریان دارد که سطح اکسیژن پایینی دارد و نسبت به خون موجود در سرخرگ‌ها رنگی تیره‌تر دارد، بنابراین سیاهرگ‌ها نیز قرمز هستند اما به دلیل برخورد نور مرئی به سطح پوست و جذب آن، سیاهرگ‌هایی که زیر پوست وجود دارند را به رنگ آبی می‌بینیم.

کار سیاهرگ چیست؟

تا اینجای این مطلب متوجه شدیم که سیاهرگ‌ها جزوی از سیستم گردش خون هستند، در این بخش قصد داریم به این موضوع بپردازیم که کار سیاهرگ چیست و چرا فعالیت آن‌ها نباید متوقف شود. سیاهرگ‌ها دو وظیفه اصلی برعهده دارند که در ادامه آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

1. جمع‌آوری خون کم‌اکسیژن از بخش‌های مختلف بدن و بازگرداندن این خون به قلب
2. انتقال خون غنی از اکسیژن از ریه‌ها به قلب

سیاهرگی که خون غنی از اکسیژن را از ریه‌ها به قلب منتقل می‌کند، یک استثنا بین سیاهرگ‌های مختلف بدن است، زیرا این رگ تنها سیاهرگی است که به طور معمول در آن خونی با غلظت اکسیژن بالا و غلظت کربن دی‌اکسید پایین جریان دارد. یکی از فعالیت‌های سیاهرگ‌هایی که در سطح بدن و زیر پوست قرار دارند، کمک به کاهش دمای بدن در روزها و موقعیت‌هایی است که دمای بدن بیش از حالت طبیعی است، بنابراین این مورد را نیز می‌توان جزوی از وظایف سیاهرگ‌ها در نظر گرفت.

با وجود این توضیحات کلی در مورد کار سیاهرگ‌ها باید گفت که وظیفه هر سیاهرگ به محلی که در بدن قرار دارد، بستگی داشته و این دسته از رگ‌ها شبکه‌ای پیچیده را شکل می‌دهند که به آن «شبکه سیاهرگی» (Venous system) گفته می‌شود.

شبکه سیاهرگی چیست؟

شبکه سیاهرگی اصطلاحی است که به شبکه‌ای از سیاهرگ‌های بدن و نحوه تعامل آن‌ها با دیگر رگ‌های بدن و اندام‌های مختلف اطلاق می‌شود. سیستم گردش خون به دو دسته تقسیم ششی و عمومی تقسیم می‌شود که سیاهرگ‌ها نیز جزوی از آن‌ها هستند، بنابراین می‌توان گفت که شبکه سیاهرگی نیز به دو دسته تقسیم می‌شود. در ادامه با دو نوع گردش خون موجود در بدن بیشتر آشنا می‌شویم.

1. گردش خون عمومی (Systemic Circuit): خون را بین تمام بخش‌های بدن و قلب جابه‌جا می‌کند.
2. گردش خون ششی (Pulmonary Circuit): خون را بین قلب و ریه به منظور تبادل گازهای تنفسی به گردش در می‌آورد.

هر کدام از این دو گردش خونی که در بدن وجود دارند، از سرخرگ‌ها، مویرگ‌ها و سیاهرگ‌های متعددی ساخته شده‌اند که نتیجه عمل آن‌ها جریان مداوم خون در بدن است.

ساختار یا آناتومی سیاهرگ چیست؟

سیاهرگ‌ها دارای یک منفذ درونی و دیواره‌ای هستند که ساختاری متفاوت با دیواره سرخرگ‌ها دارد. دیواره سیاهرگ‌ها از سه لایه مختلف تشکیل شده است که در ادامه با آن‌ها به طور کامل آشنا می‌شویم.

1. «لایه بیرونی» (Tunica Externa): بخش اعظم این لایه که خارجی‌ترین لایه دیواره سیاهرگ‌ها و قطورترین لایه است، از بافت پیوندی تشکیل شده است. در لایه بیرونی رگ‌های ظریفی به نام «رگ‌های عروق» (Vasa Vasorum) دیده می‌شوند که مسئولیت تامین نیازهای سلول‌های سازنده دیواره‌های سیاهرگ‌ها را برعهده دارند.
2. «لایه میانی» (Tunica Media): لایه میانی که غنی از رشته‌های کلاژن است، قطر زیادی ندارد. کلاژن یکی از رایج‌ترین ترکیبات موجود در بافت همبند یا پیوندی است، این پروتئین که خاصیت چسبندگی زیادی دارد، به استحکام عروق خونی کمک می‌کند.
3. «لایه داخلی» (Tunica Intima): لایه داخلی دیواره سیاهرگ‌ها از یک لایه سلول پوششی (اندوتلیال) و تعدادی از سلول‌های بافت پیوندی ساخته شده است. در ساختار بعضی سیاهرگ‌ها، به خصوص سیاهرگ‌های بازو و پاها، این لایه دارای دریچه‌هایی است که اجازه حرکت به خون تنها در یک جهت را می‌دهند و به این ترتیب خون نمی‌تواند به عقب برگشته و در نقطه‌ای خاص جمع شود. این مکانیسم برای مقابله با جاذبه زمین ضروری است.

برخلاف سرخرگ‌ها، فشار خون در سیاهرگ‌ها پایین است و دیواره آن‌ها نیز قطر کمتری نسبت به دیواره‌ سرخرگ‌ها دارد. همین موضوع باعث شده است که سیاهرگ‌ها محل بسیار مناسبی برای ذخیره حجم زیادی از خون موجود در سیستم گردش خون باشند.

دریچه‌های سیاهرگی چیست؟

دریچه‌های سیاهرگی که به آن‌ها «دریچه‌های لانه کبوتری» نیز می‌گوییم، ساختاری هلالی‌شکل دارند و از بازگشت خون به سمت اندام‌ها جلوگیری می‌کنند. این دریچه‌ها در سیاهرگ‌ها مسیری یک طرفه به سمت قلب می‌سازند تا خون پس از در مویرگ‌ها به قلب بازگردد و از آن‌جا به اندام‌های مختلف بدن پمپ شود.

این دریچه‌ها برای باز و بسته شدن تحت کنترل ماهیچه‌ها نیستند و فعالیتی غیرفعال دارند. ساختار آن‌ها به شکلی است که در جهت جریان خون به سمت قلب باز می‌شوند و در صورتی که خون بخواهد مسیر را بازگردد این دریچه‌ها بسته شده و اجازه این اتفاق را نمی‌دهند.

دریچه‌های سیاهرگی از جنس پروتئین کلاژن هستند و نکته مهم راجع به این پروتئین تنوع ساختار آن در افراد مختلف است. در حقیقت رشته‌های کلاژن در بدن بعضی افراد انعطاف‌پذیری و استقامت بالایی دارد، اما کلاژن‌های ساخته شده در بدن بعضی دیگر به اندازه کافی و مورد نیاز منعطف نیست.

استقامت و انعطاف‌پذیری کلاژن بر فعالیت دریچه‌های سیاهرگی نیز اثر می‌گذارد، به این ترتیب دریچه‌های سیاهرگی افرادی که پروتئین کلاژن ساخته شده در بدن آن‌ها سفت و خشک است، بیشتر در معرض آسیب هستند. با گذر زمان و بالا رفتن سن نیز این دریچه‌ها ضعیف می‌شوند و ممکن است سر‌های دو طرف دریچه به یکدیگر نرسند؛ نتیجه این اتفاق بسته نشدن درست دریچه‌های سیاهرگی و بازگشت خون است.

در افرادی که به اختلال واریس مبتلا هستند، دریچه‌های سیاهرگی به درستی بسته نمی‌شوند و به این ترتیب خون تنها در یک جهت منتقل نمی‌شود. در تصویر زیر می‌توانید دیدی بهتر نسبت به نحوه‌ حرکت خون در سیاهرگ‌های طبیعی و سیاهرگ‌های افراد مبتلا به واریس به دست آورید.

اندوتلیوم چیست؟

اندوتلیوم از یک لایه از سلول‌هایی تشکیل شده که با نام «سلول اندوتلیال» شناخته می‌شوند. این سلول‌ها تمام سطح داخلی رگ‌های خونی و لنفی بدن را پوشانده‌اند. اندوتلیوم سطحی مناسب و کارآمد برای تبادل مواد بین خون و مایع میان بافتی بدن ساخته است و به همین دلیل می‌توان گفت که وجود اندوتلیوم برای عملکرد همه اندام‌ها و دستگاه‌های بدن حیاتی است.

اندوتلیوم برای حمایت از جریان خون و حفظ تداوم آن اعمال مختلفی را انجام می‌دهد و به همین دلیل دانشمندان اندوتلیوم را نوعی اندام درون‌ریز به حساب می‌آورند. در ادامه با تعدادی از این وظایف آشنا می‌شویم.

• کنترل انقباض و انقباض رگ‌های بدن
• مدیریت میزان مایعات ورودی از خون به بافت
• جلوگیری از تشکیل لخته خون

تفاوت اندوتلیوم با اپی‌تلیوم چیست؟

هر دو این سلول‌ها جزو سلول‌های بافت پوششی هستند، اما سلول‌های سازنده اندوتلیوم فقط در نقاطی از بدن دیده می‌شوند که با محیط خارجی ارتباطی ندارند، ازجمله این محیط‌ها می‌توان به سطح داخلی عروق خونی و رگ‌های لنفاوی اشاره کرد. در مقابل سلول‌های اپی‌تلیال در تماس مستقیم با محیطی خارجی بدن هستند، برای مثال این سلول‌ها را در سطح دستگاه گوارش و مسیرهای هوایی سیستم تنفسی می‌بینیم.

سیاهرگچه چیست؟

تا این بخش یاد گرفتیم که سیاهرگ چیست اما در این بخش قصد داریم به کوچکترین سیاهرگ‌های موجود در بدن بپردازیم. «سیاهرگچه‌ها» (Venules) سیاهرگ‌های بسیار باریکی هستند که از سمتی با مویرگ‌ و از سمتی دیگر با سیاهرگ‌های قطورتر ارتباط دارند، بنابراین خون پس از تبادل مواد در مویرگ‌ها وارد سیاهرگچه‌ها می‌شود تا پس از آن وارد سیاهرگ‌های قطورتر شده و به سمت قلب برود. سه نوع مختلف از سیاهرگچه‌ها وجود دارد که بر اساس قطر منفذ داخلی دسته‌بندی شده‌اند.

• «سیاهرگچه‌های پس‌مویرگی» (Postcapillary Venules): این دسته از سیاهرگچه‌ها زمانی شکل می‌گیرند که دو یا چند مویرگ به یکدیگر می‌پیوندند. قطر معمول سیاهرگچه‌های پس‌مویرگی بین ۱۰ الی ۳۰ میکرومتر است. دیواره آن‌ها نیز از اندوتلیوم و تعداد محدودی سلول «پری‌سیت» (Pericyte) تشکیل شده است که اجازه تبادل مواد مختلفی مثل اکسیژن، آب و مواد مغذی را بین خون و مایع میان بافتی می‌دهد. گلبول‌های سفید خون در هنگام مبارزه با عوامل عفونی و بیماری‌زا از این بخش از سیستم گردش خون خارج و وارد مایع میان بافتی می‌شوند.
• «سیاهرگچه‌های جمع‌کننده» (Collecting Venule): این سیاهرگچه‌ها از سیاهرگچه‌های پس‌مویرگی بزرگ‌تر هستند ولی از لحاظ ساختار دیواره با آن‌ها شباهت‌های بسیاری دارند. دیواره این سیاهرگچه‌ها از اندوتلیوم، تعدادی سلول پری‌سیت و چند سلول ماهیچه صاف پراکنده تشکیل شده است. این دسته از سیاهرگچه‌ها خون را به سیاهرگ‌های متوسط تحویل می‌دهند تا خون جمع‌آوری شده از بافت‌ها به سمت قلب هدایت شود.
• «سیاهرگچه‌های ماهیچه‌ای» (Muscular Venule): قطر داخلی سیاهرگچه‌های ماهیچه‌ای حدود ۵۰ الی ۱۰۰ میکرومتر است و دیواره آن‌ها نیز از سه لایه مختلف تشکیل شده است. لایه داخلی از سلول‌های پوششی (اندوتلیال)، لایه میانی از دو یا سه لایه ماهیچه صاف و لایه خارجی از بافت پیوندی و کمی فیبر الاستیک تشکیل شده‌اند. ماهیچه‌های لایه میانی قادر به تنظیم فشار خون در این سیاهرگچه‌ها هستند. به طور معمول در ساختار این دسته از سیاهرگچه‌ها سلول‌های پری‌سیت را نمی‌بینیم.

تفاوت سرخرگ با سیاهرگ چیست؟

تا اینجای این مطلب یاد گرفتیم که سیاهرگ چیست، بنابراین در این بخش به کمک یک جدول به تفاوت‌های موجود بین سیاهرگ‌ها و سرخرگ‌ها از هر دو منظر عملکرد و ساختار می‌پردازیم. در صورتی که تمایل به آشنایی با ساختار، وظایف و انواع سرخرگ‌های موجود در سیستم گردش خون دارید، مطالعه مطلب «سرخرگ چیست؟ – کار، وظیفه و تفاوت ها – به زبان ساده» از مجله فرادرس را به شما پیشنهاد می‌دهیم.

یادگیری دستگاه‌های بدن انسان با فرادرس

بدن موجودات پیشرفته مانند انسان از میلیاردها سلول تشکیل شده است که در دوران جنینی تمایز می‌یابند تا در طول حیات فرد وظایف به خصوصی را به انجام برسانند. این سلول‌ها بافت‌های مختلف بدن را می‌سازند. کنار هم قرارگیری بافت‌های مختلف اندام‌هایی را پدید می‌آورد که وظایف منحصر به فرد خود را دارند، برای مثال معده اندامی است که به گوارش غذا مشغول است و قادر به انجام فعالیت ریه نیست.

دستگاه‌های مختلف بدن از اندام‌های گوناگونی تشکیل شده‌اند که وظایف آن‌ها به یکدیگر مربوط است و می‌توان گفت که برای تکمیل یک فعالیت باید با یکدیگر همکاری داشته باشند. ازجمله دستگاه‌های بدن انسان می‌توان به دستگاه قلب و گردش خون، دستگاه گوارش و دستگاه تولید مثل اشاره کرد. ما در این مطلب یاد گرفتیم که سیاهرگ چیست تا به یکی از مهم‌ترین اجزای دستگاه گردش خون بدن پرداخته باشیم.

یادگیری اجزای سازنده هر دستگاه و نحوه تعامل آن‌ها با یکدیگر دارای جزئیات زیادی است که تسلط بر آن‌ها می‌تواند چالش برانگیز باشد. یکی از روش‌هایی که می‌تواند مسیر یادگیری را هموار سازد، استفاده از فیلم‌های آموزشی کاربردی است که مرحله به مرحله پیش رفته و تمام نکات را پوشش می‌دهند؛ بنابراین فرادرس با استفاده از برنامه‌ریزی آموزشی دقیق شروع به تهیه و انتشار دوره‌های آموزشی در مورد مباحث مرتبط با بدن کرد. در ادامه تعدادی از این دوره‌ها را به شما معرفی می‌کنیم.

علوم پزشکی ازجمله گسترده‌ترین علوم حال حاضر دنیا هستند که بخش‌های تخصصی آن‌ها را می‌توان از منظرهای مختلف بررسی کرد. در صفحه مجموعه فیلم‌های آموزش علوم زیستی و پزشکی فرادرس شما می‌توانید به فیلم‌های آموزشی دسترسی پیدا کنید که بسیاری از این بخش‌ها را پوشش داده‌اند.

محرک جریان خون در سیاهرگ چیست؟

برای تداوم جریان خون در سیاهرگ‌ها نیاز است که بخش‌های مختلف بدن به این دسته از رگ‌ها کمک کنند. تنفس و انقباض ماهیچه‌های بدن ازجمله این مکانیسم‌های کمکی هستند.

1. تنفس: در طی دم ریه‌ها باز شده و دیافراگم منقبض می‌شود. انقباض و حرکت دیافراگم باعث می‌شود فشار مضاعفی به سیاهرگ‌ها وارد شود که باعث حرکت خون به سمت قلب می‌شود.
2. حرکت ماهیچه‌های بدن: انقباض و متعاقب آن حرکت ماهیچه‌های بدن، به خصوص ماهیچه‌های پا به سیاهرگ‌ها کمک می‌کند که خون را برخلاف نیروی جاذبه زمین به حرکت در آورده و به سمت قلب بفرستند.

فعالیت ماهیچه‌های پا که باعث بازگرداندن خون از اندام‌های تحتانی بدن مثل پاها به سمت قلب می‌شود، باعث شده است که این ماهیچه‌ها را با عنوان «قلب دوم» بشناسیم. در ادامه این مطلب اطلاعات کامل‌تری راجع‌به قلب دوم بدن به دست می‌آوریم.

قلب دوم چیست؟

ماهیچه‌های ساق پا با انقباضات خود به بازگرداندن خون موجود در پاها به سمت قلب کمک می‌کنند، همین موضوع باعث شده است که این ماهیچه‌ها به عنوان «قلب دوم» بدن شناخته شوند. با هر قدم فرد این ماهیچه‌ها نیز منقبض می‌شوند و انقباض آن‌ها نیز به دیواره سیاهرگ‌های پا فشار وارد می‌کند.

فعالیت دریچه‌ها در فرآیند حرکت خون به سمت قلب اهمیت زیادی دارد، زیرا در عدم حضور آن‌ها انقباض ماهیچه‌ها می‌توانست خون را به هر دو سمت بالا و پایین سیاهرگ منتقل کند. دریچه‌ها با ساختار منحصر به فردی که دارند باعث می‌شون که خون تنها به سمت قلب حرکت و در صورتی که خون بخواهد مسیر آمده را برگردد، دریچه‌ها بسته می‌شوند. در صورتی که این دریچه‌ها دچار اختلال شده و از ناکارآمد شوند، فعالیت قلب دوم نیز دچار اختلالاتی جدی می‌شود.

برخلاف قلب که به طور منظم می‌تپد و خون را پمپ می‌کند، قلب دوم تنها زمانی خون را به حرکت در می‌آورد که فرد ماهیچه‌های پای خود را منقبض کرده باشد و پاها حرکت کرده باشند. سرعت پمپاژ خون توسط این ماهیچه‌ها نیز به سرعت قدم برداشتن شخص بستگی دارد. بنابراین اگر فردی در حال دویدن باشد، سرعت پمپاژ خون از پاها به سمت قلب بیشتر از زمانی است که فرد در حال قدم زدن باشد.

در حقیقت سرعت پمپاژ خون توسط این ماهیچه‌ها اهمیت چندانی ندارد اما فعالیت آن‌ها برای بدن حیاتی است، زیرا این ماهیچه‌ها باعث می‌شوند که خون در پاها جمع نشود و در بدن در گردش باشد. نتیجه این گردش متناوب خون نیز رسیدن اکسیژن و مواد مغذی به بخش‌ها مختلف بدن است.

فشار خون سیاهرگ‌ها

در بخش‌های قبل یاد گرفتیم که ساختار دیواره سیاهرگ چیست، این ساختار منحصر به فرد مزایای زیادی برای فعالیت سیاهرگ‌های بدن به همراه داشته است، یکی از ویژگی‌هایی که سیاهرگ‌ها به واسطه دیواره نازک خود کسب کرده‌اند، فشار خون پایین‌تر نسبت به سرخرگ‌های بدن است؛ البته فشار خون در تمام سیاهرگ‌های بدن نیز یکسان نیست. فشار خون با حرکت در طول سیاهرگ‌ها دچار کاهش می‌شود، به این صورت که فشار خون سیاهرگ‌های سطحی بیش از فشار خون در سیاهرگ‌هایی است که به قلب نزدیک هستند. فشار خون مچ پای افراد مختلف در حالت ایستاده بین ۹۰ الی ۱۱۰ میلی‌متر جیوه است، البته این مقدار به دو موضوع بستگی دارد.

1. جاذبه
2. فاصله قلب تا مچ پا

با توجه به این دو مورد می‌توان گفت که قد افراد در هنگام ایستادن بر فشار خون سیاهرگی اثر می‌گذارد. فشار خون سیاهرگی نیز بر «بازگشت وریدی» (Venous Return) اثرگذار است. بازگشت وریدی به حجم خونی گفته می‌شود که در هر دقیقه از سیاهرگ‌ها به دهلیز‌های قلب وارد می‌شود. نرخ بازگشت وریدی در حدود ۵ لیتر در هر دقیقه است. فشار ورید محیطی، فشار موجود در سیاهرگ‌های محیطی بدن است و با فشار ورید مرکزی متفاوت است. اختلاف این دو فشار میزان بازگشت وریدی را تعیین می‌کند.

فشار خون در سیاهرگ‌های محیطی به طور معمول بین ۸ الی ۱۰ میلی‌متر جیوه و در «سیاهرگ‌های مرکزی» (Central Venous Pressure | CVP) که فشار خون بزرگ سیاهرگ‌های بدن در نزدیکی دهلیز راست بدن است، بین ۰ تا ۶ میلی‌متر جیوه اندازه‌گیری می‌شود. بنابراین شیب فشار بین سیاهرگ‌های محیطی و دهلیز راست محسوس نیست.

میزان خون موجود در رگ‌های محیطی بدن توسط دو عامل فشار سیاهرگی و مقاومت سیاهرگی تعیین می‌شود. بازگشت وریدی نیز تحت تاثیر عوامل مختلفی است که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

• افزایش کل حجم خون
• افزایش میزان «کشش در ماهیچه‌های دیواره سیاهرگ‌ها» (Venomotor Tone)
• اثر مکش قلبی
• حضور دریچه‌های سیاهرگی و پمپ ماهیچه‌های اسکلتی

قلب اندامی است که وظیفه اولیه آن پمپاژ خون به بخش‌های دیگر بدن است و در وهله دوم مکش برای بازگشت خون ایجاد می‌کند. بطن چپ قلب در بزرگسالانی که سیستم قلبی-عروقی سالمی دارند، طی هر بار انقباض حدود ۷۰ میلی‌لیتر خون را وارد سرخرگ آئورت می‌کند. این حجم خون به فشاری که پیش از این در دیواره سرخرگ وجود داشت، می‌افزاید و به این ترتیب خون در سرخرگ‌ها، سرخرگچه‌ها، مویرگ‌ها، سیاهرگچه‌ها و سیاهرگ‌ها به پیش رانده می‌شود.

هرچه قطر یک سیاهرگ بیشتر باشد، فشار عمومی پایین‌تری نیز دارد. در یک فرد سالم فشار خون در مویرگ‌ها در حدود ۲۰ میلی‌متر جیوه است اما این مقدار به ۸ الی ۱۲ میلی‌متر جیوه در کشاله ران و ۳ الی ۵ میلی‌متر جیوه در حفره شکمی می‌رسد. کاهش فشار خون در سیاهرگ‌ها تا جایی ادامه می‌یابد که در هنگام رسیدن خونه به دهلیز راست، فشار خون به ۲ میلی‌متر جیوه می‌رسد. قدرت مکش قلب تنها می‌تواند قسمت‌های انتهایی بزرگ‌سیاهرگ‌ها را تحت تاثیر قرار دهد. این مکش در هنگام انقباضات قلبی ایجاد شده و دریچه‌های سیاهرگی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

تنفس نیز می‌تواند باعث ایجاد مکش شود. در حقیقت فشار موجود در قفسه سینه منفی است و در حین دم این فشار منفی افزایش می‌یابد، در همین زمان فشار داخل شکمی به دلیل حرکت دیافراگم افزایش می‌یابد. این تغییرات ایجاد شده باعث بسته شدن دریچه‌های موجود در سیاهرگ ران می‌شود.

در هنگام بازدم، دریچه‌ها دوباره باز می‌شوند، زیرا با انبساط دیافراگم فشار درون شکمی کاهش یافته است. در این موقعیت خون دوباره وارد سیاهرگ لگنی و بزرگ‌ سیاهرگ زیرین شده و به سمت قلب هدایت می‌شود.

انواع سیاهرگ‌های بدن

در بخش‌های قبلی وقتی یاد گرفتیم که سیاهرگ چیست با دو سیستم گردش خون ششی و عمومی نیز آشنا شدیم و ویژگی خاص سیاهرگ‌های مختص به گردش خون ششی را شناختیم. در این بخش قصد داریم به سیاهرگ‌های قسمت‌های دیگر بدن بپردازیم که به آن‌ها «سیاهرگ‌های عمومی» می‌گوییم. این سیاهرگ‌ها خون را از همه‌ نقاط بدن جمع‌آوری کرده و به قلب می‌آورند. سیاهرگ‌های عمومی بدن به سه دسته تقسیم می‌شوند که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شویم.

• «سیاهرگ عمقی» (Deep Veins): این سیاهرگ‌ها در ماهیچه‌ها یا در کنار استخوان‌ها قرار دارند و در لایه درونی آن‌ها دریچه‌های سیاهرگی را برای هدایت خون به سمت قلب می‌توان دید. انقباض ماهیچه‌هایی که در اطراف این سیاهرگ‌ها حضور دارند باعث وارد شدن فشار به دیواره آن‌ها می‌شود، این فشار به هدایت خون به سمت قلب و سرعت حرکت آن کمک می‌کند.
• «سیاهرگ‌های سطحی» (Superficial Veins): سیاهرگ‌های سطحی در لایه چربی موجود زیر پوست بدن واقع شده‌اند، در ساختار این دسته از سیاهرگ‌ها نیز ممکن است دریچه‌های سیاهرگی را ببینیم، اما با توجه به این که در اطراف این سیاهرگ‌ها لایه‌های ماهیچه‌ای وجود ندارند، سرعت حرکت خون بسیار آرام است و ضرورتی نیز برای حضور دریچه‌ها وجود ندارد.
• «سیاهرگ‌های رابط» (Connecting Veins): به طور معمول خونی که در سیاهرگ‌های سطحی در جریان است به کمک سیاهرگ‌های رابط به سیاهرگ‌های عمقی بدن وارد می‌شود. این سیاهرگ‌ها که طول کمی دارند، دارای دریچه‌هایی هستند که تنها اجازه عبور خون به سمت سیاهرگ‌های عمقی را می‌دهد و به این ترتیب خون قادر به بازگشت به سیاهرگ‌های سطحی نیست.

تفاوت سیاهرگ‌های ششی و عمومی

تفاوت سیاهرگ‌های ششی با دیگر سیاهرگ‌های بدن که در گردش خون عمومی فعالیت دارند، در سطح اکسيژن متفاوت خون جاری در آن‌ها نهفته است. سیاهرگ‌های ششی خون غنی از اکسیژن را از ریه‌ها به قلب می‌برند و جزوی از گردش خون ششی بدن به حساب می‌آیند، اما دیگر سیاهرگ‌های بدن خونی که سطح اکسیژن پایینی دارد را از بافت‌ها جمع‌آوری کرده و به سمت قلب می‌برند.

سیستم گردش خون دارای جزئیات زیادی است که برای بررسی آن‌ها می‌توان مسیر یادگیری را از دوران جنینی و نحوه تمایز اجزای مختلف شروع کرده و تمام تغییرات را بررسی کرد. تسلط به چنین مواردی و درک کامل این که اهمیت سیاهرگ چیست، می‌تواند موضوعی چالش برانگیز باشد که با استفاده از فیلم‌های آموزشی بخش‌بندی شده این چالش به سادگی حل می‌شود. در کادر زیر لینک دسترسی به فیلم آموزش علوم تشریح سیستم قلبی – عروقی را درج کرده‌ایم که با استفاده از آن می‌توانید مسیر یادگیری را برای خود کوتاه‌تر کنید.

شباهت این دو دسته از سیاهرگ‌ها نیز در این نکته است که جهت حرکت خون در هر دو آن‌ها به سمت قلب است. سیاهرگ‌های عمومی خون را به قلب می‌برند تا برای تبادل گازهای تنفسی به ریه‌ها پمپ شود و سیاهرگ ششی خون را به قلب می‌برد تا برای اکسیژن‌رسانی به اندام‌ها به بخش‌های مختلف بدن پمپ شود. سیاهرگ ششی با سرخرگ ششی نیز دو تفاوت دارد که در ادامه آن‌ها را مطرح می‌کنیم.

1. سیاهرگ ششی خونی به رنگ قرمز روشن و غنی از اکسیژن دارد، اما رنگ خون سرخرگ ششی به علت وجود خونی غنی از کربن دی‌اکسید قرمز تیره است.
2. جهت خون در سرخرگ از قلب به سمت ریه و در سیاهرگ ششی از ریه به سمت قلب است.

سیاهرگ باب کبدی

حالا که با ذکر جزئیات یاد گرفتیم سیاهرگ چیست، زمان آن رسیده است که با تعدادی از مهم‌ترین سیاهرگ‌های موجود در بدن بیشتر آشنا شویم. «سیاهرگ باب کبدی» (Hepatic Portal Vein) یک سیاهرگ مهم و خاص است که خون را از اندام‌های شکمی دریافت می‌کند و آن را به کبد می‌برد تا فیلتر شده و مواد سمی و زائد آن حذف شوند. این سیاهرگ بخشی از «سیستم باب کبدی» (Hepatic Portal System) است که خون را از دستگاه گوارش، پانکراس، لوزالمعده و طحال جمع کرده و به سمت کبد می‌فرستد.

خونی که در این سیاهرگ حرکت می‌کند غنی از مواد مغذی است، زیرا پیش از رسیدن به کبد از دستگاه گوارش گذر کرده و مواد مغذی جذب شده توسط این دستگاه را دریافت کرده است. این خون در کبد سم‌زدایی می‌شود تا با رسیدن به اندام‌های دیگر بدن، آسیبی به آن‌ها وارد نشود. چهار سیاهرگ مختلف سیستم باب کبدی را می‌سازند که در ادامه آن‌ها را نام می‌بریم.

• «سیاهرگ باب کبدی» (Hepatic Portal Vein)
• «سیاهرگ طحالی» (Splenic Vein)
• «ورید مزانتریک فوقانی» یا «سیاهرگ روده‌بندی بالایی» (Superior Mesenteric Vein)
• «ورید مزانتریک تحتانی» (Inferior Mesenteric Vein)

سیاهرگ باب کبدی برخلاف دیگر سیاهرگ‌های بدن خون را به جای هدایت به سمت قلب به کبد منتقل می‌کند و از این نظر یک استثنا در سیستم سیاهرگ‌های بدن است. این سیاهرگ ۷۵ درصد از جریان خون کبدی را حمل می‌کند و به همین دلیل سیاهرگی بسیار مهم است.

سیاهرگ باب کبدی با دریافت خون از سمت سیستم گوارش بدن مسئول اطمینان حاصل کردن از کیفیت خون منتقل شده به بخش‌های دیگر بدن است، زیرا ممکن است مواد سمی توسط سیستم گوارش جذب و به جریان خون وارد شده باشند و نیاز است که این خون پیش از انتقال به قلب و پمپاژ به اندام‌ها توسط سلول‌های کبدی سم‌زدایی شود.

انتقال خون به کبد توسط سیاهرگ باب کبدی باعث می‌شود که کبد اولین اندامی باشد که توسط مواد مغذی جذب شده در دستگاه گوارش، تغذیه می‌شود. اهمیت این موضوع زمانی بیشتر می‌شود که سلول‌های کبدی با جذب مواد مغذی تغییراتی در ساختار آن‌ها ایجاد می‌کنند تا ساده‌تر مورد استفاده سلول‌های دیگر بدن قرار بگیرند.

تفاوت سیاهرگ کبدی با سیاهرگ باب کبدی چیست؟

سیاهرگ باب کبدی خونی غنی از مواد مغذی را از سیستم گوارش، لوزالمعده، پانکراس و طحال دریافت کرده و به کبد می‌برد، اما سیاهرگ کبدی خون سم‌زدایی شده را از کبد به «بزرگ سیاهرگ» (Vena Cava) می‌برد تا با رسیدن به قلب به اندام‌های مختلف بدن فرستاده شود.

بزرگ سیاهرگ‌های بدن

بزرگ سیاهرگ‌ها همان‌طور که قابل حدس است، قطورترین سیاهرگ‌های موجود در بدن ما هستند. دو «بزرگ سیاهرگ» (Vena Cava) در بدن وجود دارند که خون را به دهلیز راست قلب می‌ریزند، در ادامه با این دو بیشتر آشنا می‌شویم.

1. «بزرگ سیاهرگ زبرین» یا «ورید اجوف فوقانی» (Superior Vena Cava | SVC): این سیاهرگ خون را از مناطق سر، سینه و اندام‌های فوقانی جمع‌آوری کرده و به قلب می‌آورد.
2. «بزرگ سیاهرگ زیرین» یا «ورید اجوف تحتانی» (Inferior Vena Cava | IVC): مسئول جمع‌آوری خون از تمام نقاطی است که زیر دیافراگم قرار دارند.

خونی که توسط این دو سیاهرگ به دهلیز راست وارد می‌شود، با انقباض دهلیزها وارد بدن راست می‌شود و سپس با انقباض بطن‌ها این خون به سمت شش‌ها پمپ می‌شود تا در کیسه‌های هوایی کربن دی‌اکسید خارج و اکسیژن وارد خون شود.

بزرگ سیاهرگ زبرین

بزرگ سیاهرگ زبرین مسئول بازگرداندن خون کم‌اکسیژن از مناطق فوقانی بدن به قلب است. این سیاهرگ طول کوتاهی دارد اما قطر منفذ درونی آن بزرگ است و در ناحیه بالای فضای میان سینه‌ای دیده می‌شود. برای راهنمایی بهتر در مورد محل گذر این سیاهرگ باید گفت که در سمت راست بخش پیشین فضای میان سینه‌ای می‌توان بزرگ سیاهرگ زبرین را مشاهده کرد.

بزرگ سیاهرگ زیرین

بزرگ سیاهرگ زیرین، بزرگ‌ترین سیاهرگ موجود در بدن انسان است و در ناحیه پشتی دیواره شکمی شاه‌رگ آئورت قرار دارد. این سیاهرگ خون کم‌اکسیژن را از پاها و ناحیه شکمی-لگنی جمع می‌کند و به قلب می‌‌برد تا خون برای تبادل گازهای تنفسی به سمت شش‌ها پمپ شود.

بزرگ سیاهرگ زیرین در ناحیه تلاقی «سیاهرگ‌های تهیگاهی مشترک» (Common Iliac Veins) مسیر خود به سمت قلب را آغاز می‌کند. برای درک بهتر منطقه این تلاقی می‌توان گفت که این ناحیه در حدود مهره L۵ کمر قرار دارد. پس از آن که دو سیاهرگ ایلیاک مشترک خون خود را به بزرگ سیاهرگ زیرین منتقل کردند، این سیاهرگ به سمت بالا حرکت می‌کند تا به دهلیز راست برسد. بزرگ سیاهرگ زیرین در مسیر خود باید از دیافراگم گذر کند، بنابراین منفذی در دیافراگم برای عبور این سیاهرگ تعبیه شده است که آن را با نام «سوراخ بزرگ سیاهرگ زیرین» (Inferior Vena Caval Foramen) می‌شناسیم.

سیاهرگ‌های گردن

«سیاهرگ‌های گردن» (Jugular Veins) اصلی‌ترین رگ‌هایی هستند که از سر به بخش بالایی سینه کشیده شده‌اند. به طور معمول رگ‌های گردن در بدن انسان سه جفت هستند که هر کدام از آن‌ها خون را از ناحیه خاصی از سر به سمت قلب می‌برند.

مغز اندامی است که نیاز بسیار شدیدی به اکسیژن دارد، بنابراین خون‌رسانی به سر یا به طور اختصاصی به مغز از اهمیت زیادی برخوردار است که همین موضوع اهمیت سیاهرگ‌های گردن را برای ما روشن می‌کند. در ناحیه سر و گردن اندام‌های دیگری مانند صورت، گوش‌ها و پوست سر نیز نیاز به خون‌رسانی دارند، در نتیجه خون پس از آن‌ که اکسیژن مورد نیاز مغز و این اندام‌ها را تامین کرد باید به سرعت به قلب بازگشته و برای تبادل گازهای تنفسی به ریه پمپ شود. سیاهرگ‌های گردن مسئول جمع‌آوری خون از تمام این بخش‌های مختلف ناحیه سر و گردن هستند.

محل قرارگیری سیاهرگ‌های گردن

حالا که یاد گرفتیم در ناحیه سر و گردن کار سیاهرگ چیست و از اهمیت فعالیت آن‌ها آگاه شدیم، در این بخش قصد داریم به موقعیت این رگ‌ها بپردازیم. سیاهرگ‌های گردن را بر اساس محل قرارگیری می‌توان به دو دسته تقسیم کرد که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شویم.

• سیاهرگ‌های گردنی خارجی: این رگ‌ها خون را از نواحی خارجی جمجمه جمع‌آوری می‌کنند و در دو طرف نخاع به سمت پایین و قفسه سینه می‌آیند. دلیل نام‌گذاری این سیاهرگ‌ها به این شیوه این است که این رگ‌ها بین ماهیچه‌های اصلی گردن و پوست حرکت می‌کنند، بنابراین به دلیل نزدیکی به پوست به آن‌ها سیاهرگ‌های خارجی می‌گوییم.
• سیاهرگ‌های گردنی داخلی: این سیاهرگ‌ها اندازه‌ای بزرگ‌تر از سیاهرگ‌های خارجی دارند و مسیری برای حرکت خون از مغز به سمت سینه به حساب می‌آیند. منشا این سیاهرگ‌ها در جمجمه است و در دو طرف نخاع به سمت پایین کشیده شده‌اند.

بیماری‌های اثرگذار بر فعالیت سیاهرگ‌ها

بیماری‌های مختلفی وجود دارند که با اثرگذاری بر سیاهرگ‌ها از فعالیت درست و بهینه سیاهرگ‌ها جلوگیری می‌کنند، حالا که در این مطلب یاد گرفتیم سیاهرگ چیست و انواع مختلف سیاهرگ‌ها را شناختیم، در ادامه با تعدادی از بیماری‌های مربوط به سیاهرگ‌ها به طور مختصر آشنا می‌شویم.

1. ترومبوفلبیت سطحی (Superficial Thrombophlebitis | ST): این عارضه زمانی رخ می‌دهد که در زیر پوست لخته خون تشکیل می‌شود. به طور معمول این لخته خون به سمت ریه به حرکت در نمی‌آید اما با این وجود خطر حرکت لخته خون به سمت سیاهرگ‌های عمقی وجود دارد.
2. ترومبوز سیاهرگی عمقی (Deep Vein Thrombosis | DVT): زمانی که یک لخته خون در سیاهرگی عمقی تشکیل شود این عارضه ایجاد می‌گردد. به طور معمول تشکیل این لخته خون در سیاهرگ‌های پا یا لگن اتفاق می‌افتد. لخته خون ایجاد شد در این رگ‌ها ممکن است به سمت ریه حرکت کند و در نهایت باعث آمبولی ریه شود که می‌تواند جان بیمار را به خطر بیندازد.
3. واریس سیاهرگ‌ها (Varicose Veins): در این بیماری سیاهرگ‌ها ورم کرده و برآمده می‌شوند. به طور معمول واریس خطر چندانی ندارد اما بستر مناسبی برای ایجاد لخته خون است که می‌تواند مشکلاتی جدی در پی داشته باشد.
4. نارسایی مزمن وریدی (Chronic Venous Insufficiency): با آسیب دیدن دریچه‌‌های لانه کبوتری، مسیر یک طرفه خون از پاها به سمت قلب دچار اختلال می‌شود و این عارضه ایجاد می‌شود.

جمع‌بندی

در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم که سیاهرگ‌ها بخشی از سیستم گردش خون بدن هستند و خون را از اندام‌ها مختلف جمع‌آوری کرده و به سمت قلب می‌برند. اهمیت فعالیت این رگ‌ها باعث شد که به این موضوع بپردازیم که ساختار سیاهرگ چیست و سپس تفاوت‌های ساختاری دیوار سیاهرگ‌ها را با دیواره سرخرگ‌ها بررسی کنیم.

سیاهرگ‌ها نسبت به سرخرگ‌ها دیواره‌ای نازک‌تر دارند که به آن‌ها اجازه می‌دهد قطر بیشتری داشته باشند. قطر بیشتر منفذ درونی و خاصیت اتساع‌پذیری دیواره سیاهرگ‌ها باعث شده است که حدود ۷۰ الی ۷۵ درصد خون بدن در آن‌ها جمع شده باشد. اما قطر کم دیواره سیاهرگ‌ها روی فشار خون در این دسته از رگ‌ها بدن نیز اثر گذاشته است و به این ترتیب فشار خون در سیاهرگ‌ها به طرز چشم‌گیری کمتر از سرخرگ‌ها است.

به طور معمول خونی که در سیاهرگ‌ها جریان دارد میزان کمی اکسیژن دارد و همین موضوع باعث شده است که خون سیاهرگی تیره‌تر از خون سرخرگی باشد. یکی از استثناهای این موضوع سیاهرگ ریوی است که خون را پس از تبادل گازهای تنفسی از ریه به سمت قلب برمی‌گرداند، خون این سیاهرگ غنی از اکسیژن و آماده پمپاژ به اندام‌های مختلف بدن با هدف اکسیژن‌رسانی به آن‌ها است.

سیاهرگ جنینی نیز استثنایی دیگر است که خون غنی از اکسیژن در آن در جریان است. پس از این موارد نیز با تعدادی از سیاهرگ‌های مهم بدن آشنا شدیم و گفتیم که فعالیت سیاهرگ باب کبدی، سیاهرگ‌های گردن و بزرگ سیاهرگ چیست.