جمله‌های فارسی از اجزایی مانند نهاد، مفعول، فعل و… تشکیل می‌شوند. هرکدام از این اجزا، باید در جایگاه خاصی قرار بگیرند و ترتیب خاصی داشته باشند. یعنی ترتیب قرار گرفتن اجزای جمله باید مطابق با دستور زبان معیار فارسی باشد. برای مثال در یک دسته بندی کلی در زبان فارسی، همیشه نهاد پیش از گزاره می‌آید. در این مطلب از مجله فرادرس، ترتیب اجزای جمله در فارسی را یاد می‌گیریم و آن‌ها را با مثال توضیح میدهیم. همچنین جابجایی اجزای جمله در شعر و روش تشخیص و بازنویسی آن‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید و تمرین کنید.
ترتیب اجزای جمله در فارسی
در ترتیب اجزای جمله در فارسی، ابتدا نهاد، سپس اجزای غیرفعلی گزاره و در آخر، فعل جمله می‌آید. اما این یک ترتیب کلی است زیرا خود گزاره از اجزای زیادی مانند مفعول، متمم، قید و… تشکیل می‌شود که هرکدام از آن‌ها نیز با ترتیب خاصی در جمله می‌آیند. برای مثال ترتیب اجزای جمله «پدر و مادرها بچه‌های خود را به مدرسه می‌بردند.»، این‌چنین است: «پدر و مادرها (نهاد) + بچه‌های خود (مفعول) + را (حرف نشانه مفعولی) + به (حرف اضافه متمم) + مدرسه (متمم) + می‌بردند (فعل)» در ادامه ساختار جمله‌های فارسی مختلف و جایگاه و روش تشخیص هر جزء را با مثال توضیح میدهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ترتیب اجزای جمله‌های فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
جدول ترتیب اجزای جمله در فارسی
در جدول زیر جایگاه هرکدام از اجزای جمله را با مثال توضیح داده‌ایم.
| اجزای جمله | جایگاه | مثال |
| نهاد | ابتدای جمله | قالب شاهنامه مثنوی است. |
| فعل | انتهای جمله | هوا سرد شده بود. |
| مسند | پس از نهاد و پیش از فعل اسنادی | غذا سرد شد. |
| مفعول | پس از فاعل و پیش از فعل | ما او را دیدیم. |
| متمم | پس از نهاد و مفعول و پیش از تمیز و فعل | من کتاب را به کتابخانه برگرداندم. |
| منادا | در ابتدای جمله و پیش از نهاد | سارا! تو بیا اینجا. |
| بدل | پس از مبدل‌منه | سعدی و حافظ، شاعران بزرگ ایران، اهل شیراز بوده‌اند. |
| تمیز | پس از فاعل و مفعول و پیش از فعل | معلم‌ها او را بااستعداد می‌دانستند. |
| قید | قیدهای مکان، کیفیت، کمیت، حالت، پرسش، تصدیق و ترتیب: پس از نهاد | او پیاده به محل کار می‌رود. |
| قیدهای زمان، نفی، تردید: پیش یا پس از نهاد | امروز باران می‌بارید. | |
| قیدهای آرزو، تأسف، تحسین: پیش از نهاد | خوشا این شهر سرسبز! | |
| صفات | صفات بیانی: بعد از موصوف | کتاب صوتی را شنیدیم. |
| صفات پیشینی: پیش از موصوف | هیچ کتابی نخریدم. | |
| مضاف‌الیه | بعد از مضاف | دفتر علی را برداشتم. |
در ادامه، هرکدام از این اجزا را دقیق‌تر بررسی می‌کنیم و ترتیب آن‌ها را در ساختار جمله‌های آن‌ها، توضیح میدهیم. پیش از آن، ذکر دو نکته زیر برای تکمیل جدول بالا، لازم است.
نکته ۱: اگر در جمله اسنادی، قید وجود داشته باشد، مسند پس از آن قرار می‌گیرد. مانند جمله «هوا خیلی گرم بود.» که مسند «گرم» را بعد از قید «خیلی» قرار داده‌ایم.
نکته ۲: چنانچه در جمله‌ای، هم مفعول و هم متمم وجود داشته باشد و مفعول آن، هیچ کدام از نشانه‌های مفعولی یعنی «را مفعولی» و «ی نکره» را نداشته باشد، متمم جمله پیش از مفعول قرار می‌گیرد.
مثال ترتیب اجزای جمله در زبان فارسی
در این بخش چند جمله متنوع با اجزای مختلف را از نظر ترتیب اجزا بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
کادر و جدول زیر را مشاهده کنید.
سهراب از مدرسه آمد.
سهراب (فاعل) + از (حرف اضافه) + مدرسه (متمم) + آمد (فعل)
حال اگر ترتیب اجزای جمله بالا را به هر صورت دیگری بنویسیم، نادرست است. جدول زیر را مشاهده کنید. همه عبارت‌های موجود در این جدول، نادرست هستند زیرا ترتیب اجزای جمله در آن‌ها رعایت نشده است.
| آمد از مدرسه سهراب. |
| از مدرسه سهراب آمد. |
| مدرسه از سهراب آمد. |
| سهراب مدرسه از آمد. |
| آمد مدرسه از سهراب. |
مثال ۲
جمله‌ای دیگر را در کادر زیر آوردهایم و ترتیب اجزای آن را نیز بیان کرده‌ایم. اگر اجزای این جمله را نیز جابه‌جا کنید، عبارتی که ساخته‌اید، نادرست خواهد بود.
علی همیشه دیر می‌رسد.
علی (فاعل) + همیشه (قید) + دیر (قید) + می‌رسد (فعل)
مثال ۳
ترتیب اجزای جمله زیر را مشاهده کنید.
ما کتاب‌های ریاضی را ورق می‌زدیم.
ما (فاعل) + کتاب های ریاضی (مفعول) + را مفعولی + ورق می‌زدیم (فعل مرکب)
ساختار جمله در زبان فارسی
در این بخش، ترتیب اجزای جمله‌های فارسی مختلف را مطابق با نوع فعل موجود در آن‌ها توضیح میدهیم.
- ساختار جمله اسنادی
- ساختار جمله با فعل ناگذر
- ساختار جمله با افعال گذرا
- ساختار جمله مرکب
در ادامه، ترتیب اجزای همه جمله‌های بالا را با مثال بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس، ساختار جمله در زبان فارسی را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
ساختار جمله اسنادی
جمله اسنادی یعنی جمله‌ای که فعل آن معنای انجام کاری را نمی‌دهد و فقط برای نسبت دادن صفت و حالتی به نهاد جمله از آن استفاده می‌کنیم. مانند افعال «است، بود، شد، گشت و…» که معمولاً اسنادی یا همان ربطی هستند. جمله‌های فارسی اسنادی، از نهاد (مسندالیه)، مسند و فعل اسنادی تشکیل شده‌اند و ترتیب اجزای آن‌ها نیز همین‌گونه است. به کادر زیر توجه کنید.
نهاد (مسند الیه) + مسند + فعل اسنادی
مثال
در کادر زیر یک جمله نمونه را آوردهایم و در سطر بعدی، ترتیب اجزای آن را مشخص کرده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، در این جمله، دو قید نیز وجود دارد که هرکدام را متناسب با نوع خود، در جایگاه مخصوص به خود قرار داده‌ایم.
امروز هوا خیلی سرد شده است.
امروز (قید زمان) + هوا (نهاد) + خیلی (قید مقدار) + سرد (مسند) + شده است (فعل)
ساختار جمله با فعل ناگذر
فعل لازم یا ناگذر، برای کامل شدن معنای خود به جزئی غیر از فاعل نیاز ندارد. پس اجزای اصلی جمله دارای فعل ناگذر، نهاد (از نوع فاعل) و فعل ناگذر هستند که باید آن‌ها را به همین ترتیب جایگذرای کنیم. کادر زیر را مشاهده کنید.
فاعل + فعل ناگذر
مثال
مثالی از جمله دارای فعل ناگذر را در کادر زیر آوردهایم و ترتیب اجزای آن را نیز نشان داده‌ایم.
من به‌راحتی نشستم.
من (فاعل) + به‌راحتی (قید) + نشستم (فعل)
ساختار جمله با افعال گذرا
فعل‌های گذرا برای کامل شدن معنای خود به جزء یا اجزای دیگری به‌غیر از فاعل نیز نیاز دارند. این اجزا، مفعول، متمم و تمیز هستند و فعل‌های متعدی نیز، گذرا به این اجزا هستند. در این بخش، ترتیب اجزای هرکدام از این جمله‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری انواع فعل و قواعد آن‌ها در زبان فارسی که انواع جمله‌ها را می‌سازند، فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
ساختار جمله با فعل گذرا به مفعول
اجزای اصلی جمله دارای چنین فعلی، فاعل، مفعول و فعل هستند و ترتیب قرارگیری آن‌ها نیز مطابق کادر زیر است. نقش یا جزء مفعول آن واژه یا گروه واژگانی است که فعل جمله روی آن انجام می‌شود.
فاعل + مفعول + فعل گذرا به مفعول
مثال
در کادر زیر، یک جمله با فعل گذرا به مفعول را آورده و ترتیب اجزای آن را توضیح داده‌ایم.
کلاهم را می‌گیری؟
کلاهم (مفعول) + را مفعولی + می‌گیری (فعل)
نکته: همانطور که مشاهده می‌کنید، جمله بالا فاعل ندارد و در واقع، فاعل از آن حذف شده اما با توجه به شناسه فعل («ی» در «می‌گیری»)، پی می‌بریم که فاعل آن، دوم شخص مفرد است. پس ممکن است که برخی از اجزای اصلی نیز در جمله‌ها وجود نداشته باشند.
ساختار جمله با فعل گذرا به متمم
اگر فعلی برای کامل شدن معنای خود به جزئی نیاز داشته باشد که همراه با یکی از حروف اضافه می‌آید و ابهامی را از آن فعل رفع می‌کند، گذرا به متمم است و در جمله‌ای با چنین فعلی، به‌ترتیب فاعل، جزء متمم و فعل وجود خواهد داشت. برای یادگیری نقش متمم می‌توانید فیلم آموزش رایگان متمم فارسی در فرادرس را تماشا کنید.
فاعل + حرف اضافه + متمم + فعل
مثال
به ترتیب اجزای جمله زیر دقت کنید.
او از دانشگاه برگشت.
او (فاعل) + از (حرف اضافه) + دانشگاه (متمم) + برگشت (فعل)
ساختار جمله با فعل گذرا به مفعول و متمم
چنین جمله‌ای از فاعل، مفعول و متمم تشکیل می‌شود و ترتیب اجزای آن مطابق کادر زیر است.
فاعل + مفعول + حرف اضافه + متمم + فعل
نکته: اگر مفعول چنین جمله‌ای، نه «را مفعولی» و نه «ی نکره» بپذیرد، معمولاً متمم پیش از مفعول قرار می‌گیرد.
مثال
در کادر زیر، ترتیب اجزای یک جمله نمونه دیگر را مشخص کرده‌ایم.
خودت کتابت را از کتابخانه برداشتی.
خودت (فاعل) + کتابت (مفعول) + را مفعولی + از (حرف اضافه) + کتابخانه (متمم) + برداشتی (فعل)
ساختار جمله با فعل گذرا به مفعول و تمیز
فعل‌های ساخته‌شده از مصدرهایی مانند «دانستن، شمردن، به حساب آوردن، محسوب کردن و…» علاوه بر مفعول به جزئی به نام تمیز نیاز دارند تا ابهام را از آن‌ها رفع کند. ساختار جمله‌های دارای چنین افعالی، مطابق کادر زیر است.
فاعل + مفعول + تمیز + فعل
نکته: برخی از دستورشناسان، تمیز را همان مسند می‌دانند. اما ما برای اشتباه نگرفتن چنین جمله‌هایی با جملات اسنادی، از اصطلاح تمیز استفاده می‌کنیم.
مثال
ساختار جمله‌ای با فعل گذرا به مفعول و تمیز را در کادر زیر مشخص کرده‌ایم.
او همه را دوست خود می‌داند.
او (فاعل) + همه (مفعول) + را مفعولی + دوست خود (تمیز) + می‌داند (فعل)
ساختار جمله مرکب
جمله مرکب برای کامل شدن معنای خود به بیش از یک فعل نیاز دارد. برای مثال جمله «هوا که سرد بشود پرنده‌ها می‌روند.» جمله‌ای مرکب است زیرا در ساختار آن، دو فعل «بشود» و «می‌روند» وجود دارد و کل این عبارت، معنای یک جمله (رفتن پرنده‌ها در زمان سرد شدن هوا) را منتقل می‌کند. ترتیب اجزای جمله مرکب ممکن است پیچیده به نظر برسد اما اگر مبحث ترتیب اجزای جمله ساده و ساختار جمله مرکب را بشناسیم، ترتیب اجزای این جمله نیز آسان خواهد بود. این موضوع را با یک مثال توضیح میدهیم.
جمله های موجود در جمله مرکب
در هر جمله مرکب، یک یا چند جمله وابسته (پیرو) و یک جمله هسته (پایه) وجود دارد. معنای اصلی جمله، در جمله پایه است. مثال زیر را مشاهده کنید که جمله پیرو آن دارای معنای کامل نیست.
چون هوا سرد شد به خانه برگشتیم.
| جمله پایه | جمله پیرو |
| به خانه برگشتیم. | چون هوا سرد شد. |
همانطور که مشاهده می‌کنید، این جمله مرکب از دو جمله متفاوت ساخته شده که هرکدام اجزای خاص خود را دارند. اجزای هرکدام از این جمله را در جدول پایین مشخص کرده‌ایم. معمولاً یک حرف اضافه (پیوند وابسته‌ساز) در ساختار جمله مرکب وجود دارد.
| جمله‌ها | اجزا |
| چون هوا سرد شد. | چون (پیوند وابسته‌ساز) + هوا (مسندالیه) + سرد (مسند) + شد (فعل) |
| به خانه برگشتیم. | فاعل محذوف + به (حرف اضافه) + خانه (متمم) + برگشتیم (فعل) |
نکته: جمله‌هایی که هرکدام از آن‌ها دارای معنای کامل و مستقلی هستند و با حروف عطف (هم‌پایه‌ساز) به هم مرتبط شده‌اند، جمله مرکب نیستند و باید اجزای هرکدام را جداگانه بررسی کنیم. برای مثال، «من به مدرسه رفتم و خواهرم به خانه برگشت.» از دو جمله مستقل تشکیل شده است.
یادگیری اجزای جمله فارسی با فرادرس
تا اینجا با ترتیب اجزای جمله در فارسی آشنا شدیم و آن را با مثال یاد گرفتیم. هر جزئی در زبان فارسی، علاوه بر داشتن جایگاه مشخص، نقشی خاص را نیز در جمله ایفا می‌کند. در واقع از طریق یافتن نقش‌های دستوری اجزای جمله به‌راحتی می‌توانیم ترتیب آن‌ها را نیز در جمله‌های مختلف، مشخص کنیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزش فرادرس را آوردهایم که برای یادگیری اجزای جمله، نقش‌های این اجزا و جایگاه آن‌ها، مفید و کاربردی هستند.
همچنین برای یادگیری همه مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
جابجایی اجزای جمله در شعر
در شعر یا نثرهای ادبی، ممکن است جای اجزای جمله با هم عوض شود. برای مثال در مصراع «نیست در شهر نگاری که دل ما ببرد» از «حافظ»، فعل در ابتدای جمله آمده است. پس باید روشی برای تشخیص اجزای جمله در شعر و نثرهای ادبی داشته باشیم و بتوانیم اجزای آن‌ها را مرتب کنیم.
برای یادگیری همه اجزا و نقش‌های دستوری موجود در جمله‌های فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
تشخیص اجزای جمله در شعر
اولین قدم برای تشخیص اجزای جمله در شعر و نثرهای ادبی، یافتن فعل در جمله و تشخیص نوع آن است. جدول زیر را مشاهده کنید.
| نکته | ترتیب اجزای جمله |
| فعل اسنادی | نهاد + مسند + فعل |
| فعل ناگذر | فاعل + فعل |
| فعل گذرا به مفعول | فاعل + مفعول + فعل |
| فعل گذرا به متمم | فاعل + متمم + فعل |
| فعل گذرا به مفعول و متمم | فاعل + مفعول + متمم + فعل |
| فعل گذرا به مفعول و تمیز | فاعل + مفعول + تمیز + فعل |
تشخیص اجزای جمله و جایگاه آن ها در شعر
برای تشخیص اجزای جمله‌های ادبی در شعر و نثر، باید روش تشخیص هرکدام از این اجزا را یاد بگیریم. در جدول زیر، روش تشخیص هرکدام از آن‌ها را آوردهایم. در ادامه، این روش‌ها را روی مثال‌های شعری بررسی می‌کنیم تا انجام این کار را به‌طور کامل یاد بگیرید.
| اجزای جمله | روش تشخیص |
| نهاد و فاعل | چه‌کسی / چه‌چیزی + فعل |
| مسند | چگونه + فعل اسنادی |
| مفعول | چه‌کسی را / چه چیزی را + فعل |
| متمم | اسم بعد از حرف اضافه رفع کننده ابهام فعل |
| تمیز | چگونه + فعل‌های گذرا به مفعول و تمیز |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، روش‌های تشخیص همه نقش‌های دستوری را به‌طور کامل و با مثال‌های متنوعی توضیح داده و بررسی کرده‌ایم.
مثال ۱
در کادر زیر یک بیت شعر را آوردهایم و اجزای مصراع اول آن را با روش‌های تشخیص آن‌ها مشخص کرده‌ایم.
اگر به مذهب تو خون عاشق است مباح
صلاح ما همه آن است کان توراست صلاح
(حافظ)
| مراحل تشخیص اجزا | در مثال |
| ۱. یافتن فعل جمله | است |
| ۲. تشخیص اسنادی بودن یا نبودن فعل | اسنادی |
| ۳. یافتن نهاد با سؤال «چه‌کسی / چه‌چیزی + فعل» | چه‌کسی / چه‌چیزی است؟ خون عاشق |
| ۴. تشخیص مسند با سؤال «چگونه + فعل» | چگونه است؟ مباح |
| ۵. بررسی وجود اجزای دیگر | اگر (حرف شرط) / به مذهب (قید) |
| ۶. حرف شرط + قید + نهاد + مسند + فعل | اگر به مذهب تو خون عاشق مباح است. |
مثال ۲
در این بخش، اجزای جمله را در مصراع اول بیت زیر تشخیص میدهیم.
تا کی ای دلبر دل من بار تنهایی کشد
ترسم از تنهایی احوالم به رسوایی کشد
(سعدی)
| مراحل تشخیص اجزا | در مثال |
| ۱. یافتن فعل جمله | کشد |
| ۲. تشخیص اسنادی بودن یا نبودن فعل | غیراسنادی |
| ۳. تعیین گذرا یا ناگذر بودن | گذرا به مفعول |
| ۴. یافتن فاعل با پرسش «چه‌کسی / چه‌چیزی + فعل» | چه کسی / چیزی + کشد؟ دل من |
| ۵. پیدا کردن مفعول با پرسش «چه‌کسی / چیزی را + فعل جمله» | چه‌کسی / چیزی را کشد؟ بار تنهایی |
| ۶. بررسی وجود اجزای دیگر | تا کی (قید زمان) / ای دلبر (منادا) |
| ۷. منادا + فاعل + قید + مفعول + فعل | ای دلبر! دل من تا کی بار تنهایی کشد؟ |
مثال ۳
کل بیت زیر، یک جمله است که ترتیب اجزای آن را در جدول پایین مشخص کرده‌ایم.
نمی‌دهند اجازت مرا به سیر سفر
نسیم باد مصلا و آب رکن‌آباد
(حافظ)
| مراحل تشخیص اجزا | در مثال |
| ۱. پیدا کردن فعل جمله | نمی‌دهند |
| ۲. تشخیص اسنادی یا غیراسنادی بودن فعل | غیراسنادی |
| ۳. تعیین گذرا یا ناگذر بودن فعل | گذرا به مفعول و متمم |
| ۴. یافتن فاعل با پرسش «چه‌کسی / چه‌چیزی + فعل» | چه‌کسی / چیزی نمی‌دهند؟ نسیم باد مصلا و آب رکن‌آباد |
| ۵. پیدا کردن مفعول با سؤال «چه‌کسی / چیزی را + فعل» | چه کسی / چیزی را نمی‌دهند؟ اجازت سیر سفر |
| ۶. یافتن متمم با پرسش «حرف اضافه + چه کسی / چیزی + فعل» | به چه کسی / چیزی اجازه نمی‌دهند؟ به من (مرا) |
| ۷. فاعل + مفعول + متمم + فعل | نسیم باد مصلا و آب رکن‌آباد اجازات سیر سفر را به من نمی‌دهند. |
نمونه سؤال اجزای جمله در فارسی
حالا که یاد گرفتیم ترتیب اجزای جمله در فارسی چگونه است و چگونه باید این اجزا را تشخیص دهیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین، گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کرده و روی آن کلیک کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید تا جواب درست را مشاهده کنید. برای دسترسی به پاسخ‌های تشریحی برخی از پرسش‌ها نیز، انجام همین مراحل کافی است. با انتخاب هر یک جواب درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی بعد از ثبت پاسخ همه پرسش‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.
۱. کدام گزینه درباره ترتیب اجزای جمله‌ها نادرست است؟
در زبان فارسی، گاهی نهاد و گاهی فعل در ابتدای جمله قرار می‌گیرند.
فاعل یا مسندالیه بودن نهاد تأثیری در جایگاه آن در جمله ندارد.
هرکدام از اجزای جمله‌های فارسی، دارای جایگاه خاصی هستند و به کار بردن آن‌ها در جایگاه دیگر، نادرست است.
ترتیب اجزای یک جمله با فعل اسنادی، این‌چنین است: «نهاد + مسند + فعل»
۲. ترتیب اجزای کدام یک از گزینه‌های زیر نادرست به نظر می‌رسد؟
پرنده‌های مهاجر در فصل‌های گرم و سرد به مناطق گرمسیری و سردسیری مهاجرت می‌کنند.
به مدرسه رفت و کتاب‌های خود را روی میز گذاشت او.
یک روز دیگر به این خانه برمی‌گردیم.
همه شما خوب می‌دانید که برای کار در این آزمایشگاه، به چه وسایلی نیاز دارید.
در گزینه دوم این سؤال، فاعل در انتهای جمله قرار دارد درصورتی‌که جایگاه درست این جزء، ابتدای جمله است: «او به مدرسه رفت و کتاب‌های خود را روی میز گذاشت.»
۳. کدام گزینه درست است؟
برای ساخت یک جمله با فعل گذرا به مفعول باید اجزای آن را مطابق ترتیب «فاعل + را مفعولی + مفعول + فعل» در کنار هم قرا بدهیم.
در یک نگاه کلی، باید ابتدا نهاد و سپس گزاره و اجزای آن را در جمله قرار بدهیم.
در همه جمله‌های فارسی، اولین جزء، نهاد و آخرین جزء، فعل نیست.
فعل‌ها دارای انواع زیادی هستند و متناسب با نوع فعل، جایگاه آن در جمله‌ها متفاوت است.
نکته‌های گزینه‌های این سؤال را در فهرست زیر آوردهایم.
- گزینه اول: ترتیب درست چنین جمله‌ای «فاعل + مفعول + را مفعولی + فعل» است.
- گزینه سوم: در همه جمله‌های فارسی چنین ترتیبی برقرار است.
- گزینه چهارم: جایگاه هرگونه فعلی در هر نوع جمله فارسی، انتهای جمله است.
۴. ترتیب اجزای عبارت زیر را در کدام گزینه آوردهایم؟
او دانا و آگاه است و همه چیز را می‌داند.
مسندالیه + مسند + فعل / مفعول + فعل
نهاد + مسند + فعل / فاعل + مفعول + فعل
فاعل + مسند + فعل / متمم + حرف اضافه + فعل
مسند + فعل / مفعول + فعل
این عبارت، از دو جمله تشکیل شده است که اجزای آن را در فهرست زیر مشخص کرده‌ایم.
- جمله اول: او (مسندالیه) + دانا و آگاه (مسند) + است (فعل اسنادی)
- جمله دوم: همه چیز (مفعول) + را مفعولی + می‌داند (فعل گذرا به مفعول)
۵. ترتیب اجزای کدام‌یک از جمله‌های زیر مطابق با ترتیب زیر است؟
فاعل + مفعول + صفت + را مفعولی + قید + حرف اضافه + متمم + فعل
علی خواهرش را به مدرسه برد.
او لباس قدیمی را بادقت از کمد برداشت.
حرف‌های مادرش تأثیر مثبت می‌گذاشت.
ما و شما به‌خوبی یکدیگر را می‌شناسیم.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، ترتیب اجزای اصلی جمله با دیگر گزینه‌ها متفاوت است؟
دوستم کتاب ادبیات خود را به من داد.
تو همه چیز را به او برگرداندی؟
همه ما او را لایق آن موقعیت شغلی می‌دانستیم.
سهراب برگه‌های امتحانی را از معلم گرفت.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۷. اجزای کدام گزینه زیر، مطابق ترتیب زیر است؟
منادا + فاعل + مفعول + حرف اضافه + متمم + فعل
آن‌ها هنوز دانش‌آموز هستند.
این مجازات مناسب این جرم نیست.
خدایا تو ما را از بلاها برهان.
برخی اسباب‌بازی‌ها سلاح‌های خطرناکی هستند.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. اجزای کدام بیت را به‌درستی مرتب نکرده‌ایم؟
در دیر مغان آمد یارم قدحی در دست
مست از می و می‌خواران از نرگس مستش مست
(حافظ)
یارم با قدحی در دست در دیر مغان آمد. از می مست (بود) و می‌خواران از نرگس مستش، مست (بودند).
از هرچه می‌رود سخن دوست خوش‌تر است
پیغام آشنا نفس روح‌پرور است
(سعدی)
سخن دوست از هرچه می‌رود، خوش‌تر است. پیغام آشنا نفس روح‌پرور است.
وزان پس ندانم چه آید گزند
نداند کسی راز چزخ بلند
(فردوسی)
ندانم وزان پس چه گزند آید. کسی راز چرخ بلند (را) نداند.
به دست آورد جایی گرم و دلگیر
کز او طفلی شدی در هفته‌ای پیر
(نظامی)
جایی گرم و دلگیر به دست آورد که از او در هفته‌ای طفل شد پیری.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹. اجزای کدام بیت، مرتب هستند و جابه‌جا نشده‌اند؟
یک کوزه شراب تا به هم نوش کنیم
زان پیش که کوزه‌ها کنند از گل ما
(خیام)
بار دگر آن دلبر عیار مرا یافت
سرمست همی‌گشت به بازار مرا یافت
(مولانا)
هیچکس عیب هوس باختن ما نکند
مگر آن‌کس که به دام هوسی افتاده است
(سعدی)
ساقیا آمدن عید مبارک بادت
وان مواعید که کردی، مرَواد از یادت
(حافظ)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. اجزای بیت زیر به چه صورتی در شعر وجود دارند و شکل مرتب‌شده این بیت چگونه است؟
عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه‌سرشت
که گناه دگران بر تو نخواهند نوشت
(حافظ)
مصراع اول: نهاد + فعل + منادا / ای زاهد عیب رندان پاکیزه‌سرشت نکن.
مصراع دوم: نهاد + حرف اضافه + متمم + فعل / که گناه دگران بر تو نخواهند نوشت.
مصراع اول: مفعول + فعل + حرف ندا + منادا / ای زاهد پاکیزه‌سرشت عیب رندان مکن
مصراع دوم: مفعول + حرف اضافه + متمم + فعل / که گناه دگران بر تو نخواهند نوشت.
مصراع اول: مفعول + فعل + نهاد / ای زاهد پاکیزه‌سرشت عیب رندان مکن.
مصراع دوم: متمم + حرف اضافه + مفعول + فعل / که بر تو گناه دگران نخواهند نوشت.
مصراع اول: متمم + فعل + منادا / ای زاهد عیب رندان پاکیزه‌سرشت مکن.
مصراع دوم: مفعول + حرف اضافه + متمم + فعل / که بر تو گناه دگران نخواهند نوشت.
جدول خلاصه نکات اجزای جمله در زبان فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس، ترتیب اجزای جمله در فارسی را یاد گرفتیم. همچنین با ساختار جمله در زبان فارسی و جابجایی اجزای جمله در شعر آشنا شدیم و روش تشخیص اجزای جمله را در شعر و نثر بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها تمرین کنید و یادگیری خود را افزایش دهید. خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان شده در این مطلب را در جدول زیر، آوردهایم. البته برای یادگیری کامل این مبحث و یادگیر نکته‌های آن، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. ترتیب دو جزء اصلی | نهاد + گزاره |
| ۲. جمله اسنادی | نهاد + مسند + فعل |
| ۳. جمله‌های غیراسنادی | فاعل + فعل |
| فاعل + مفعول + فعل | |
| فاعل+ متمم + فعل | |
| فاعل + مفعول + متمم + فعل | |
| فاعل + مفعول + تمیز + فعل | |
| ۴. جایگاه اجزای دیگر | قید: پیش یا پس از نهاد |
| منادا: ابتدای جمله (پیش از نهاد) | |
| ۵. جابجایی اجزای جمله در شعر | اولین و مهم‌ترین قدم برای تشخیص اجزا: تشخیص فعل و نوع آن |
source