فعل پیشوندی فعلی است که از «پیشوند به علاوه یک فعل ساده» ساخته می‌شود. یعنی معنای این فعل، به وجود پیشوند در ساختار آن، نیاز دارد. برای مثال، فعل ساده «گشتند» معنای «گردیدن» می‌دهد اما فعل پیشوندی «برگشتند» معنای «بازگشتن از جایی» را می‌دهد. پس برخی پیشوندها با اضافه شدن به فعل‌های ساده، معنای آن‌ها را تغییر می‌دهند و به این ترتیب، فعلی جدید می‌سازند که ساختمان و معنای جدیدی دارد. در این مطلب از مجله فرادرس، یاد می‌گیریم فعل پیشوندی چیست و فعل های پیشوندی نمونه را از نظر معنا و ساختمان، بررسی و صرف می‌کنیم. همچنین تفاوت فعل پیشوندی و مرکب و تعریف فعل پیشوندی مرکب را نیز با مثال توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب نیز سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا یادگیری خود را ارزیابی کنید.
فعل پیشوندی چیست؟
فعل پیشوندی فعلی است که از اضافه شدن پیشوند به یک فعل ساده ساخته می‌شود و این پیشوند، هم معنای فعل ساده را عوض می‌کند و هم ساختمان فعل را از حالت ساده به حالت پیشوندی تغییر می‌دهد. برای مثال، فعل «دریافتم» فعلی پیشوندی است که از ترکیب «در (پیشوند) + یافتم (فعل ساده)» ساخته شده است. در ادامه مطلب، فعل های پیشوندی بیشتری را بررسی می‌کنیم و توضیح می‌دهیم که فعل پیشوندی مرکب چیست.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری فعل پیشوندی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
مثال فعل پیشوندی
در جدول زیر، جمله‌های دارای فعل پیشوندی را آورده‌ایم و ساختمان فعل آن‌ها را بررسی کرده‌ایم.
| مثال | تجزیه فعل پیشوندی |
| کبک‌ها سر خود را در برف فروبردند. | فرو (پیشوند) + فعل ساده: برد (بن ماضی) + -َند (شناسه) |
| شما با بد کسی درافتادید. | در (پیشوند) + فعل ساده: افتاد (بن ماضی) + ید (شناسه) |
| از خواب برمی‌خیزیم. | بر (پیشوند) + فعل ساده: می (پیشوند تصریفی) + خیز (بن مضارع) + یم (شناسه) |
| نوری سفید همه اتاق را فراگرفته بود. | فرا (پیشوند) + فعل ساده: گرفت (بن ماضی) + ـه + بود (فعل کمکی) |
نکته: پیشوندهای تصریفی مانند «می»، «نـ» و «بـ» در ابتدای فعل‌ها، پیشوندهایی نیستند که ساختمان یا معنای فعل‌ها را تغییر بدهند و فقط برای صرف فعل در حالت استمراری، التزامی، امری و… به کار می‌روند. به همین دلیل به آن‌ها پیشوند تصریفی می‌گوییم. بنابراین فعلی که دارای پیشوند تصریفی است، فعل پیشوندی محسوب نمی‌شود.
ساختار فعل پیشوندی
ساختار فعل های پیشوندی مطابق کادر زیر است.
پیشوندی معنی‌ساز + فعل ساده
نکته: پیشوندهای معناساز همان تکواژهای وابسته‌ای هستند که خودشان به‌تنهایی دارای معای مستقل و کاربرد نیستند اما با قرار گرفتن در ساختمان واژه‌های دیگر، معنای آن‌ها را تغییر می‌دهند.
صرف فعل پیشوندی
در جدول زیر، یک فعل پیشوندی را از مصدر «برداشتن» برای همه صیغه‌های فعل فارسی، صرف کرده‌ایم.
| صیغه‌ها | صرف فعل پیشوندی |
| اول شخص مفرد | برداشتم |
| دوم شخص مفرد | برداشتی |
| سوم شخص مفرد | برداشت |
| اول شخص جمع | برداشتیم |
| دوم شخص جمع | برداشتید |
| سوم شخص جمع | برداشتند |
انواع فعل‌های پیشوندی ماضی و مضارع و آینده
در جدول زیر، یک مثال از فعل پیشوندی را از مصدر «درآمدن» و در همه ساختارهای افعال ماضی، مضارع و آینده، صرف کرده‌ایم.
| انواع فعل | فعل پیشوندی |
| ماضی ساده | درآمدم |
| گذشته استمراری | درمی‌آمدم |
| ماضی نقلی | درآمده‌ام |
| ماضی التزامی | درآمده باشم |
| گذشته بعید | درآمده بودم |
| گذشته ابعد | در آمده بوده‌ام |
| گذشته مستمر | داشتم درمی‌آمدم |
| ماضی نقلی مستمر | داشتم درمی‌آمده‌ام |
| حال اخباری | درمی‌آیم |
| مضارع التزامی | دربیایم |
| حال مستمر | دارم درمی‌آیم |
| فعل آینده | درخواهم آمد |
تا اینجا یاد گرفتیم فعل پیشوندی چیست و ساختار و صرف آن را بررسی کردیم، در ادامه، با فعل پیشوندی مجهول و ساختارهای آن، آشنا می‌شویم.
فعل پیشوندی مجهول
اگر بخواهیم فعل پیشوندی را به حالت مجهول تبدیل کنیم یعنی کاری کنیم که فاعل آن (انجام‌دهنده) مشخص نباشد، باید از فعل کمکی «شدن» استفاده کنیم. برای مثال، فعل پیشوندی معلوم «دریافتم» با ساختار «دریافته شد» فعل پیشوندی مجهول شده است. یعنی دیگر فاعل آن معلوم نیست.
برای یادگیری قواعد مجهول کردن فعل و جمله، می‌توانید فیلم آموزش رایگان چگونگی مجهول کردن فعل فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین قرار داده‌ایم.
| فعل پیشوندی معلوم | فعل پیشوندی مجهول |
| او من را واداشت. | من واداشته شدم. |
| تو او را وا می‌داشتی. | او واداشته می‌شد. |
| من شما را واداشته‌ام. | شما واداشته شده‌اید. |
| ما آن‌ها را واداشته باشیم. | آن‌ها واداشته شده باشند. |
| تو او را واداشته بودی. | او واداشته شده بود. |
| او من را واداشته بوده‌است. | من واداشته شده بوده‌ام. |
| شما داشتید او را وا می‌داشتید. | او داشت واداشته می‌شد. |
| او داشت آن‌ها را وا می‌داشته‌است. | آن‌ها داشتند واداشته می‌شده‌اند. |
| ما شما را وا می‌داریم. | شما واداشته می‌شوید. |
| او من را وابدارد. | من واداشته بشوم. |
| آن‌ها دارند تو را وا می‌دارند. | تو داری واداشته می‌شوی. |
| من او را واخواهم داشت. | او واداشته خواهد شد. |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، فعل مجهول و روش مجهول‌سازی فعل‌های فارسی را با مثال‌های متنوعی بررسی کرده‌ایم.
یادگیری انواع فعل فارسی در فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم فعل پیشوندی چیست و آن را در زمان‌های مختلف فعل صرف کردیم. فعل پیشوندی در کنار فعل ساده، مرکب و پیشوندی مرکب، یکی از انواع فعل از نظر ساختمان است. فعل‌های فارسی در دسته‌بندی‌های مختلفی مانند زمان، صیغه، اسنادی و غیراسنادی، گذرا و ناگذر، وجه و… به انواع زیادی تقسیم می‌شوند که هرکدام، ویژگی‌های خاص خود را دارند. پس برای شناسایی یک نوع فعل، باید همه فعل‌ها را یاد بگیریم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری آسان انواع فعل، کاربردی و مفید هستند.
همچنین برای یادگیری همه افعال و همه مباحث ادبیات فارسی در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.
تفاوت فعل پیشوندی و مرکب
فعل مرکب، یکی دیگر از انواع فعل از نظر ساختمان است. در فعل مرکب، پیش از فعل ساده، یک تکواژ یا واژه معنادار وجود دارد. برای مثال فعل «صحبت کردند» فعلی مرکب است که از ساختار «صحبت (واژه معنادار) + فعل ساده: کرد (بن ماضی) + -َند (شناسه)» تشکیل شده است. پس تفاوت فعل پیشوندی و مرکب در این است که در فعل پیشوندی قبل از فعل ساده، پیشوندی وابسته و معنی‌ساز قرار می‌گیرد اما در فعل مرکب، پیش از فعل ساده، تکواژ یا واژه‌ای آزاد و معنادار قرار دارد. در این بخش، نمونه‌های بیشتری از فعل مرکب را بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری فعل مرکب و پیشوندی و انواع دیگر فعل، فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول تفاوت فعل پیشوندی و مرکب
در جدول زیر، تفاوت فعل پیشوندی و مرکب را توضیح داده‌ایم.
| فعل پیشوندی | فعل مرکب |
| پیشوند معناساز + فعل ساده | تکواژ معنادار + فعل ساده |
| تکواژ وابسته + فعل ساده | تکواژ آزاد + فعل ساده |
مثال ۱
در این بخش، مثالی دیگر از جمله دارای فعل مرکب را آورده‌ایم.
شما به‌سادگی فریب خوردید.
| فعل | ساختار فعل |
| فریب خوردید | فریب (تکواژ معنادار) + فعل ساده: خورد (بن ماضی) + ید (شناسه) |
مثال ۲
در این بخش، نمونه‌ای دیگر از فعل مرکب را بررسی کرده‌ایم.
آن‌ها به یکدیگر دل می‌بستند.
| فعل | ساختار فعل |
| دل می‌بستند | دل (تکواژ معنادار) + فعل ساده: می (پیشوند تصریفی) + بست (بن ماضی) + -َند (شناسه) |
تا اینجا بررسی کردیم که فعل پیشوندی چیست و تفاوت آن با فعل مرکب را نیز توضیح دادیم. در ادامه، به معرفی فعل پیشوندی مرکب و بررسی نمونه‌های آن می‌پردازیم.
فعل پیشوندی مرکب چیست؟
اگر در ساختار یک فعل، هم پیشوند معنی‌ساز (تکواژ وابسته) و هم تکواژی معنادار (آزاد) وجود داشته باشد، فعل پیشوندی مرکب ساخته می‌شود. برای مثال فعل «سر باز زدیم» در جمله «همه از انجام این کار سر باز زدیم.» فعل پیشوندی مرکب است که «سر» تکواژ معنادار آن و «باز» تکواژ وابسته آن است. در ادامه، نمونه‌هایی از این فعل را در جمله‌های فارسی بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
فعل جمله موجود در کادر زیر، یک فعل پیشوندی مرکب است که ساختار آن را نیز بررسی کرده‌ایم.
خود ما به این شرایط تن در دادیم.
| فعل | ساختار فعل |
| تن در دادیم | تن (تکواژ معنادار) + در (پیشوند) + فعل ساده: داد (بن ماضی) + یم (شناسه) |
مثال ۲
در کاد زیر نیز یک فعل مرکب پیشوندی دیگر وجود دارد و ساختار آن را در جدول زیر مشخص کرده‌ایم.
آن‌ها از چیزی سر درنمی‌آورند.
| فعل | ساختار فعل |
| سر درنمی‌آوردند | سر (تکواژ معنادار) + در (پیشوند) + ن + می + آور (بن مضارع) + -َند (شناسه) |
نمونه سؤال افعال پیشوندی
حالا که یاد گرفتیم فعل پیشوندی چیست و نمونه‌هایی از فعل های پیشوندی را بررسی کردیم، می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای انجام این تمرین، کافی است گزینه درست مورد نظر خود را در هر گزینه انتخاب کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید تا جواب درست را مشاهده کنید. برای مطالعه پاسخ‌های تشریحیِ سؤال‌های دارای جواب تشریحی نیز کافی است همین مراحل را انجام دهید. با انتخاب هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی بعد از ثبت پاسخ هر ده سؤال و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، دریافت خواهید کرد.
۱. منظور از فعل پیشوندی چیست؟
به فعلی که بن ماضی یا مضارع آن یک جزء بی‌معنا داشته باشد، فعل پیشوندی می‌گوییم.
اگر در ساختمان فعل، به جز بن ماضی یا مضارع، شناسه و پیشوندهای تصریفی، پیشوندی وجود داشته باشد که معنای فعل ساده را عوض کند، آن فعل، پیشنوندی است.
اگر در جمله‌ای که فعل ساده به کار رفته است، پیشوندی معناساز اما بی‌معنا وجود داشته باشد، فعل آن جمله از نوع پیشوندی است.
اگر قبل از یک فعل ساده پیشوندی تصریفی مانند «می»، «نـ» و… وجود داشته باشد، آن فعل از نوع پیشوندی خواهد بود.
۲. در کدام گزینه، فعلی پیشوندی وجود دارد؟
ما برای ساخت این خانه پول زیادی را قرض کرده بودیم.
ستاره‌های آسمان در شب‌های غیرمهتابی بسیار واضح هستند.
جوانه‌ها داشتند یکی یکی از زیر خاک درمی‌آمدند.
این کیف‌ها با چرم‌های مصنوعی ساخته می‌شوند.
فعل‌های موجود در گزینه‌های این سؤال را در فهرست زیر آورده‌ایم و نوع آن‌ها از نظر ساختمان را نیز مشخص کرده‌ایم.
- گزینه اول: قرض کرده بودیم (مرکب / مصدر: قرض کردن)
- گزینه دوم: هستند (ساده / مصدر: استن)
- گزینه سوم: درمی‌آمدند (پیشوندی / مصدر: درآمدن)
- گزینه چهارم: ساخته می‌شوند (ساده مجهول / مصدر: ساختن)
۳. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر هیچ فعلی از نوع پیشوندی وجود ندارد؟
نه دگر دانیم ره، نی جاهدیم
تا که برگردیم زین ره کامدیم
(صفی علی‌شاه)
به خود بیرون نمی‌رفتیم از این در
ولی از خود به در رفتیم و رفتیم
(جلال عضد)
چونکه بوی آدمی بشنید شیر
جمله برجستند از جاشان دلیر
(عطار)
دل می‌رود و دیده نمی‌شاید دوخت
چون زهد نباشد، نتوان زرق فروخت
(سعدی)
فعل‌های پیشوندی موجود در گزینه‌های اول تا سوم این سؤال را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- گزینه اول: برگردیم (بر (پیشوند) + فعل ساده (گردیم))
- گزینه دوم: به در رفتیم (به و در (پیشوندها) + فعل ساده (رفتیم))
- گزینه سوم: برجستند (بر (پیشوند) + فعل ساده (جستند))
۴. کدام گزینه درباره فعل های پیشوندی نادرست است؟
فعل جمله «شکوفه‌های گیلاس بسیار دیدنی هستند.» فعلی پیشوندی است.
فعل‌های پیشوندی با فعل‌های مرکب تفاوتی دارند.
پیشوندی که با اضافه شدن به فعل ساده، ساختمان آن فعل را به حالت پیشوندی تغییر می‌دهد، پیشوند تصریفی نیست.
فعل پیشوندی مرکب، با فعل پیشوندی متفاوت است.
۵. فعل کدام‌یک از گزینه‌های زیر، فعل پیشوندی مجهول است؟
ناگهان همه چیز فروپاشید.
این بچه‌ها مدام با گوشی خود ورمی‌رفتند.
همه کتاب‌های امانتی شما به کتابخانه پس داده شده است.
او داشت هویت خود را بازمی‌یافت.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. از بین فعل‌های زیر، کدام‌یک از آن‌ها، فعلی پیشوندی هستند؟
«بازگشتیم، فرودادیم، درگرفت، تاب آوردند، ورافتاد، گواهی دادید، پس‌گرفته‌شدند»
۵: بازگشتیم / فرودادیم / درگرفت / ورافتاد / پس‌گرفته‌شدند
۴: بازگشتیم / فرودادیم / درگرفت / ورافتاد
۶: بازگشتیم / فرودادیم / درگرفت / تاب آوردند / ورافتاد / پس‌گرفته‌شدند
۳: فرودادیم / درگرفت / ورافتاد
۷. ساختمان فعل یا افعال موجود در این عبارت، در کدام گزینه درست آمده است؟
مربی موسیقی می‌گفت: «اگر نواختن را در کلاس فرابگیری و در خانه تمرین کنی، موفق خواهی شد.»
می‌گفت: ساده / فرابگیری: مرکب
می‌گفت: ساده / فرابگیری: پیشوندی
می‌گفت: ساده / فرابگیری: پیشوندی / خواهی شد: ساده
می‌گفت: ساده / فرابگیری: پیشوندی / تمرین کنی: مرکب / خواهی شد: ساده
۸. تفاوت فعل پیشوندی و مرکب در کدام گزینه آمده است؟
این دو فعل از نظر محتوایی با هم تفاوت دارند و از نظر ساختار یا ساختمان دارای هیچ تفاوتی نیستند.
در فعل مرکب، برخلاف فعل پیشوندی، آن جزئی که قبل از فعل ساده قرار می‌گیرد، معنادار است.
در فعل مرکب هم، جزء پیش از فعل ساده، پیشوند است اما پیشوندی معنادار نه معناساز.
برای ساخت افعال مرکب نیاز به جزء معنادار اضافه‌ای جز بن ماضی یا مضارع فعل نداریم.
۹. در کدام‌یک از گزینه‌ها، فعل مرکب وجود دارد؟
در کلیله و دمنه، حیوانات با هم صحبت می‌کنند.
گاهی با کمک هوش مصنوعی می‌توانیم کارهای خود را بهتر پیش ببریم.
صداهای عجیبی از اتاق زیرشیروانی شنیده می‌شد.
آن بچه‌های خردسال فقط داشتند غذایشان را می‌خوردند.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. آیا فعلی به نام «پیشوندی مرکب» وجود دارد؟ اگر جواب، آری است، در کدام گزینه، نمونه‌ای از این فعل وجود دارد؟
خیر، افعال یا ساده هستند یا مرکب یا پیشوندی.
آری / سامان داده شد
آری / سر در می‌آورید
جدول خلاصه نکات فعل‌های پیشوندی فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم فعل پیشوندی چیست و مثال‌های آن را بررسی کردیم. ساختمان فعل های پیشوندی را توضیح دادیم و آن را در زمان‌ها و حالت‌های مختلفی صرف کردیم. تفاوت فعل پیشوندی و مرکب و ساختار فعل پیشوندی مرکب را نیز بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با پاسخ دادن به آن‌ها می‌توانید تمرین کنید و میزان یادگیری خود را نیز بسنجید. در جدول زیر، مهم‌ترین نکته‌های بیان شده در این مطلب را به‌صورت خلاصه آورده‌ایم. البته پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری درست و کامل فعل پیشوندی، کل مطلب را به طور کامل مطالعه کنید.
| ۱. فعل پیشوندی | فعلی که از ساختار «پیشوندی معنی‌ساز + فعل ساده» ساخته می‌شود. |
| ۲. ساختار فعل های پیشوندی | پیشوند + فعل ساده / فرورفتند (فرو (پیشوند) + رفت (بن ماضی) + -َند (شناسه)) |
| ۳. تفاوت فعل پیشوندی و مرکب | فعل مرکب: تکواژی معنادار + فعل ساده |
| ۴. فعل پیشوندی مرکب | تکواژ معنادار + پیشوند + فعل ساده |
دانلود PDF مقاله
فاطمه نصیری فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گرایش نظریه و نقد ادبی، است و در حال حاضر مطالب آموزشی ادبیات فارسی مجله فرادرس را می‌نویسد.
source