«تابناک با تو» – سونامی‌ها امواج غول‌پیکری هستند که به‌دنبال رویداد‌های زمین‌شناسی ناگهانی به وجود می‌آیند و می‌توانند پیامد‌های ویرانگری را به دنبال داشته باشند. تاریخ پرفرازونشیب بشر سونامی‌های خطرناک و ویرانگری را دیده است؛ از بزرگ‌ترین سونامی در آلاسکا تا ویرانگرترین در اقیانوس هند که ۱۴ کشور را ویران کرد.

سازمان ملل روز پنجم نوامبر را در قطعنامه ۷۰/۲۳ سال ۲۰۱۵، روز جهانی آگاهی از سونامی نامید تا توجه جهانیان را به خطرات و تأثیرات این پدیده طبیعی جلب کند. هر سال در این تاریخ رویداد‌های جهانی به‌منظور افزایش آگاهی در مورد اثرات خطرناک سونامی، اهمیت آمادگی و هشدار زودهنگام وقوع آن برگزار می‌شود تا یادآوری کند که شناخت و آگاهی از این تهدیدات طبیعی، تا چه اندازه می‌تواند در حفاظت از جان و مال انسان‌ها حائز اهمیت باشد. این روز فرصت مناسبی برای معرفی بزرگ‌ترین و ویرانگرترین سونامی‌های جهان است.

سونامی واژه‌ای با ریشه ژاپنی است و به مجموعه‌ای از امواج غول‌پیکر اشاره دارد که در اثر جابه‌جایی سریع آب ایجاد می‌شود و منشأ آن یک رویداد ناگهانی زمین‌شناسی همچون زلزله، فوران آتش‌فشانی، رانش زمین یا جدا شدن تکه‌ای از یخچال‌های طبیعی است. هر پدیده زمین‌شناسی که بتواند به اندازه کافی آب را جابه‌جا کند تا موجی با طول بسیار بلندتر از امواج عادی اقیانوس تولید کند، می‌تواند سرچشمه‌ای برای وقوع سونامی باشد.

سونامی‌ها به‌صورت امواج بزرگ و طوفانی که به ساحل می‌زنند ظاهر نمی‌شوند، بلکه بیشتر به‌صورت جزرومدی هستند که به‌سرعت بالا می‌آید، به همین دلیل است که بعضی اوقات به آنها «امواج جزر و مد» گفته می‌شود، اما این اصطلاح از لحاظ علمی نادرست است. جزر و مد ناشی از کشش گرانشی ماه است، در حالی که سونامی‌ها برای تشکیل شدن نیازی به گرانش ماه ندارند و از جابه‌جایی حجم وسیعی از آب ناشی می‌شوند.

بزرگ‌ترین سونامی ثبت‌شده در تاریخ

سونامی لیتویا (Lituya) در تاریخ نهم ژوئیه ۱۹۵۸ در پی زلزله‌ای در خط گسل فیرور بخش آلاسکای آمریکا رخ داد. این زلزله با بزرگی ۷.۸ ریشتر سنگ عظیمی را که بالای خلیج لیتویا بود، آزاد کرد و موجب جابه‌جایی نزدیک به ۳۰.۶ میلیون متر مکعب آب شد. جابه‌جایی آب به وسیله این زمین‌لغزش موجی را تولید کرد که فراتر از تصور بود، این موج به ارتفاع ۵۳۵ متر بالای سطح دریا رسید و مناظر اطراف خلیج یخ‌زده را تغییر داد. هنگام وقوع سونامی فقط سه قایق در خلیج بود که تحت تأثیر بزرگ‌ترین سونامی جهان قرار گرفت و منجر به مرگ دو نفر شد، این کم‌ترین تعداد قربانی است که بر اثر سونامی‌های مناطق پرجمعیت ثبت شده است.

سونامی لیتویا یک مگاسونامی بود؛ این اصطلاح برای توصیف رویداد‌هایی استفاده می‌شود که جابه‌جایی آب، ناشی از سقوط موادی همچون سنگ یا یخ درون آب است. به نظر می‌رسد که وقتی چنین سقوطی رخ می‌دهد، امواج ایجادشده حتی از امواج بزرگ ناشی از جابه‌جایی زیردریا نیز بالاتر است.

پنج سونامی بزرگ تاریخ

چندین سونامی تخریبگر در طول تاریخ روی داده است، اما فقط در دوران مدرن امکان اندازه‌گیری دقیق آنها وجود دارد. در ادامه بزرگ‌ترین سونامی‌های ثبت‌شده بر اساس ارتفاع موج معرفی می‌شود.

سونامی کوه سنت هلنز، ۲۶۰ متر

آتش‌فشان کوه سنت هلنز (St. Helens) در شهرستان اسکامانیای واشنگتن در تاریخ هجدهم مه ۱۹۸۰ یک فوران عظیم را تجربه کرد و در پی آن، یک سونامی محلی به دلیل سقوط سنگ‌های عظیم به دریاچه‌های اطراف و رود‌ها به وجود آمد. در این فوران، سمت شمالی کوه فروریخت و موجب ایجاد زمین‌لغزشی شد که یک موج بزرگ تولید کرد. این موج به ارتفاع ۲۶۰ متر رسید و ویرانی‌های گسترده‌ای را در زیرساخت‌ها و معابر مناطق نزدیک همچنین اکوسیستم‌های محلی به بار آورد.

سونامی سد واجونت، ۲۵۰ متر

در تاریخ نهم اکتبر ۱۹۶۳، یک زمین‌لغزش بالای سد واجونت (Vajont) ایتالیا رخ داد که موجی به ارتفاع ۲۵۰ متر ایجاد کرد. این سونامی تا حدی به‌دلیل مداخلات انسانی اتفاق افتاد، زیرا آب جمع‌شده پشت سد به‌قدری عمیق بود که توانست یک سونامی ایجاد کند.

سونامی خلیج یخی، ۱۹۳ متر

مگاسونامی خلیج یخی (Icy Bay) در آلاسکا در نتیجه یک زمین‌لغزش عظیم به وقوع پیوست، در تاریخ هفدهم اکتبر ۲۰۱۵، حجم بزرگی از سنگ‌ها به داخل تان فیورد، یکی از شاخه‌های خلیج یخی سقوط کرد و منجر به ایجاد موجی شد که ارتفاع اولیه آن ۱۰۱ متر بود و هنگام برخورد با زمین تا ارتفاع ۱۹۳ متر بالای سطح زمین افزایش یافت. این سونامی تلفات جانی قابل‌توجهی نداشت، تخلیه سریع ساکنان و قایقرانان در مناطق اطراف قبل از رسیدن امواج خطرناک، به جلوگیری از مشکلات و صدمات جدی کمک کرده بود.

سونامی لیتویا ۱۹۳۶، ۱۵۰ متر

پیش از سونامی رکوردشکن ۱۹۵۸ در خلیج لیتویا (Lituya Bay) یک سونامی دیگر نیز در همان منطقه در تاریخ بیست‌وهفتم اکتبر ۱۹۳۶ رخ داد که ارتفاع بلندترین موج آن به حدود ۱۵۰ متر رسید. این سونامی در سواحل لیتویا همچنین در کشور‌های مجاور تأثیر گذاشت. تلفات اندکی برای آن ثبت شد، اما به بعضی از مناطق آسیب‌های جدی دیدند. علت دقیق این سونامی مشخص نیست، اما احتمال می‌رود که در پی یک زمین‌لغزش عظیم زیر دریای بالتیک ایجاد شده باشد.

سونامی آبدره کارات، ۱۰۰ متر

در تاریخ هفدهم ژوئن ۲۰۰۷، یک زمین‌لغزش ناشی از ذوب یخچال‌های قطبی در گرینلند منجر به ایجاد موجی به ارتفاع ۱۰۰ متر شد که در سراسر آبدره کارات (Karrat) به حرکت درآمد و ویرانی‌هایی را تا شعاع بیش از ۱۰۰ کیلومتر دورتر به بار آورد. این حادثه به دلیل ناپایداری یخچال‌ها رخ داد که ناشی از ذوب یخ ناشی از تغییرات اقلیمی بود. به دلیل دوری مناطق مسکونی از محل وقوع سونامی و آمادگی‌های قبلی، تلفات جانی قابل‌توجهی برای این سونامی گزارش نشد.

ویرانگرترین سونامی ثبت‌شده در تاریخ

اندازه امواج لزوماً بیانگر میزان ویرانی ناشی از آن نیست؛ در سال ۲۰۰۴ زلزله‌ای با کانونی نزدیک به سوماترای اندونزی و به بزرگی ۹.۱ ریشتر رخ داد و منجر به ایجاد ویرانگرترین سونامی تاریخ شد که سونامی اقیانوس هند نام گرفت. هنگامی که نخستین موج به سواحل اطراف برخورد کرد، ویرانی عظیمی در ۱۴ کشور همسایه از سواحل شرقی هند تا سواحل غربی میانمار ایجاد کرد. در پی آن امواج بزرگ‌تری ایجاد شد و مجموع تلفات را به حدود ۲۲۸ هزار نفر رساند. به محض وقوع سونامی، امواج به‌طور هم‌زمان در تمام جهات پخش شدند، سواحل اندونزی و جزایر آن دامان و نیکوبر هند را در عرض ۲۰ دقیقه و سواحل شمال شرقی سومالی در آفریقا را هفت ساعت بعد تحت تأثیر قرار دادند.

سونامی اقیانوس هند نخستین فاجعه جهانی قرن بیست‌ویکم و یکی از مرگ‌بارترین بلایای طبیعی تاریخ معاصر بشر است. ارتفاع امواج این سونامی حداکثر به ۵۱ متر می‌رسید، اما ویرانی‌هایی که بر جای گذاشت بسیار بیشتر از بزرگ‌ترین سونامی‌ها بود، دلیل این امر تراکم جمعیت بالا در مناطق ساحلی بود. این فاجعه نه‌تن‌ها خسارات انسانی و مالی فراوانی به بار آورد، بلکه پیامد‌های عمیقی برای بشریت داشت که نشان‌دهنده اهمیت آمادگی و همکاری بین‌المللی برای مقابله با بلایای طبیعی مشابه در آینده بود.

افزایش تاب‌آوری در برابر سونامی

پس از این رخداد، تعهدی جهانی بین ۲۷ کشور در حوزه اقیانوس هند، به‌منظور افزایش تاب‌آوری محلی و ایجاد یک سیستم هشداردهی زودهنگام پیش از وقوع سونامی انجام شد. به‌گفته سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد یک سیستم هشداردهی زودهنگام تنها زمانی مؤثر است که مردم به‌خوبی از خطر سونامی آگاه باشند و بدانند در مواقع اضطراری چه کاری باید انجام دهند. سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها باید به‌گونه‌ای اجرا شود که از دسترسی برابر جوامع در معرض خطر به اطلاعات و مسیر‌های تخلیه اطمینان حاصل کند.

بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی، بیش از ۷۰۰ میلیون نفر در مناطق ساحلی کم‌ارتفاع و کشور‌های کوچک جزیره‌ای در معرض رویداد‌های شدید سطح دریا از جمله سونامی هستند و کشور‌ها باید اقدامات لازم جهت افزایش آگاهی عمومی و ایجاد زیرساخت‌های مقاوم را به‌کار بگیرند.

مراسم بزرگداشت روز جهانی آگاهی از سونامی (WTAD) سال جاری به مناسبت بیستمین سالگرد سونامی اقیانوس هند برگزار می‌شود و هدف آن برجسته کردن درس‌های این فاجعه برای کودکان و جوانان در سراسر جهان و قدردانی از موفقیت‌های به دست آمده در پیشرفت پوشش سیستم‌های هشداردهی زودهنگام است.

منبع: ایمنا