عروض و قافیه مهم‌ترین ارکان شعر فارسی هستند. عروض علم بررسی وزن شعر و قافیه حروف انتهایی مشترک در مصرع‌های شعرها است. هم عروض و هم قافیه باعث ایجاد موسیقی در شعر و زیبایی آن می‌شوند. در این مطلب از مجله فرادرس، آموزش عروض و قافیه را به طور جداگانه و با مثال‌های زیادی انجام می‌دهیم. با مطالعه این مطلب یاد می‌گیریم عروض و قافیه چیست و چگونه می‌توانیم عروض و قافیه را در شعرهای مختلف تشخیص دهیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
آموزش عروض و قافیه
عروض و قافیه از ارکان اشعار کلاسیک فارسی هستند و هر دو آن‌ها به ایجاد موسیقی در شعر و زیبایی آن اضافه می‌کنند. عروض علمی است که در آن وزن شعر را بررسی می‌کنیم. وزن شعر نیز از چگونگی کنار هم قرار گرفتن هجاهای کوتاه و بلند در مصراع شعر ایجاد می‌شود. هر مصراع از شعر را می‌توانیم به خط عروضی (متناسب با صامت و مصوت‌های هجاها) بنویسیم و سپس وزن عروضی آن را از میان وزن‌های شعر فارسی تشخیص دهیم. قافیه نیز واژه‌های با حروف انتهایی مشترک در انتهای مصراع‌های شعر است.
در ادامه، شناسایی وزن و قافیه را با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش علوم و فنون ۱ پایه دهم فرادرس، عروض و قافیه را به‌خوبی یاد بگیرید.
عروض و قافیه چیست؟
عروض و قافیه مهم‌ترین ارکان شعر فارسی هستند که موسیقی و آهنگ اشعار کلاسیک فارسی را ایجاد می‌کنند. در عروض به بررسی وزن شعر و تطابق آن با ارکان عروضی شعر می‌پردازیم و قافیه حروف انتهایی یکسان در پایان مصراع‌ها، مطابق با قالب شعری آن‌ها است. در ادامه یک بیت نمونه آورده‌ایم و عروض و قافیه را در آن مشخص کرده‌ایم.
مثال آموزش عروض و قافیه
در کادر زیر یک بیت نمونه را آورده‌ایم. در سطرهای بعد، قافیه و عروض این بیت را مشخص کرده‌ایم.
بیا بیا که مرا با تو ماجرایی هست
بگوی اگر گنهی رفت و گر خطایی هست
(سعدی)
مثال قافیه
در کادر زیر قافیه‌های بیت بالا و حروف اصلی و حروف الحاقی آن‌ها را آورده‌ایم.
| قافیه | حروف اصلی قافیه | حروف الحاقی قافیه |
| ماجرایی | مصوت بلند «ا» | مصوت بلند «ای» |
| خطایی | مصوت بلند «ا» | مصوت بلند «ای» |
نکته: واژه‌های تکراری «هست» در این بیت که ظاهر و معنای کاملاً یکسان دارند، ردیف هستند. وجود ردیف در شعر الزامی نیست.
مثال وزن عروضی
در جدول زیر، وزن عروضی مصراع اول این بیت را با خط عروضی مشخص کرده‌ایم. واحد وزن شعر فارسی، مصراع است و با شناسایی وزن یک مصراع می‌توانیم وزن کل شعر را تشخیص دهیم.
| مصراع | خط عروضی | ارکان عروضی |
| بِ | U | مَفاعِلُن (U – U -) |
| یا | – | |
| بِ | U | |
| یا | – | |
| کِ | U | فَعَلاتُن (U U – -) |
| مَ | U | |
| را | – | |
| با | – | |
| تُ | U | مَفاعِلُن (U – U -) |
| ما | – | |
| جَ | U | |
| را | – | |
| یی | – | فَعلُن (- -) |
| هست | – |
صفر تا صد عروض و قافیه
تا اینجا یاد گرفتیم عروض و قافیه چیست و در این بخش، صفر تا صد عروض و قافیه را به صورت خلاصه نشان می‌دهیم. در ادامه نیز، آموزش عروض و قافیه را به صورت مرحله به مرحله و با مثال‌های متنوعی انجام خواهیم داد.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری وزن شعر، فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
عروض
کل نکته‌های آموزش عروض را در جدول زیر آورده‌ایم.
| صفر تا صد عروض | توضیح |
| خواندن و نوشتن درست مصراع | نوشتن صامت‌ها و مصوت‌های مصراع مطابق با خوانش درست آن |
| هجابندی یا تقطیع هجایی | بخش‌بندی مصراع مطابق با بخش‌بندی دبستان |
| تقطیع ارکان | تطابق تعداد و کوتاهی و بلندی هجاهای مصراع با ارکان اوزان عروضی |
| بررسی اختیارات شاعری | حذف همزه بعد از صامت |
| تبدیل مصوت کوتاه و بلند به یکدیگر | |
| هجای بلند در انتهای مصراع | |
| استفاده از فعلاتن به جای فاعلاتن | |
| قلب (جابه‌جایی دو هجای کوتاه و بلند که کنار هم هستند.) | |
| ابدال (تبدیل یک هجای بلند به دو هجای کوتاه یا برعکس) |
قافیه
در جدول زیر هرچه برای تشخیص قافیه لازم دارید را به‌صورت خلاصه و به‌ترتیب آورده‌ایم.
| صفرتا صد قافیه | توضیح |
| واژه و حروف قافیه | «شرابم» و «کتابم» / حروف: ابم |
| حروف اصلی و الحاقی قافیه | حروف اصلی: اب / حروف الحاقی: -َم |
| قواعد قافیه | قاعده اول: قافیه بودن مصوت‌های بلند «او» و «آ» به‌تنهایی |
| دومین قاعده: هر مصوتی + یک یا دو صامت | |
| نکات قافیه | یکسان بودن حروف الحاقی مانند حروف اصلی |
| امکان تفاوت در مصوت قافیه ساخته‌شده با قاعده «مصوت + یک یا دو صامت» | |
| واژه‌های با ظاهر یکسان و معنای متفاوت= ردیف | |
| امکان قافیه بودن وندها | |
| الحاقی بودن «ه» غیرملفوظ و مصوت بلند «ای» | |
| امکان وجود حروف قافیه در چند کلمه |
در ادامه، همه مباحث دو جدول بالا و بیشتر از آن‌ها را با مثال و به‌طور کامل توضیح می‌دهیم.
آموزش عروض و قافیه دبیرستان با فرادرس
تا اینجا آموزش عروض و قافیه را با چند مثال انجام دادیم. این دو مبحث، مهم‌ترین ویژگی‌های اشعار فارسی هستند و با یادگیری درست آن‌ها می‌توانیم در آزمون‌های گوناگون موفق باشیم و مهم‌تر از آن، درک و لذت بیشتری از شعر فارسی داشته باشیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که با یادگیری آن‌ها می‌توانید عروض و قافیه را به‌سادگی و به‌طور کامل یاد بگیرید.
همچنین برای یادگیری کامل مباحث ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
عروض در شعر
برای تشخیص وزن شعر فارسی (عروض) باید چهار مرحله را به‌ترتیب انجام بدهیم. در مرحله اول باید مصراع را درست بخوانیم و بنویسیم، مرحله بعدی، هجابندی مصراع است. سومین مرحله، جایی است که باید هجاهای آن مصراع را مطابق ارکان عروضی تقطیع کنیم. آخرین مرحله نیز بررسی اختیارات شاعری است. مراحل عروض را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- خوانش و نگارش درست شعر
- هجابندی یا تقطیع هجایی
- تقطیع ارکانی
- اختیارات شاعری
ادامه این بخش را به بررسی موارد بالا اختصاص داده‌ایم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش علوم و فنون ۲ پایه یازدهم فرادرس، عروض را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
خواندن و نوشتن مصراع
در اولین مرحله از عروض باید هر مصراع از شعر را به‌درستی بخوانیم و همانطور که می‌خوانیم، بنویسیم. یعنی باید صامت‌ها و مصوت‌های مصراع را همانطور که خوانده می‌شود، برای خود بنویسیم. نمونه‌هایی از انجام این مرحله را در این بخش بررسی می‌کنیم و صامت‌ها و مصوت‌های فارسی را نیز یاد می‌گیریم.
صامت ها و مصوت های فارسی
واژه‌های فارسی از صامت‌ها و مصوت‌ها ساخته می‌شوند. مصوت‌ها نیز به دو نوع کوتاه و بلند تقسیم می‌شوند. در جدول زیر، صامت‌ها و مصوت‌های فارسی را آورده‌ایم.
| صامت و مصوت | مصداق | |
| صامت‌ها | ء (ا، ع)، ب، پ، ت (ط)، ث (س، ص)، ج، چ، ح (ه)، خ، د، ذ (ز، ض، ظ)، ر، ژ، ش، غ (ق)، ف، ک، گ، ل، م، ن، و، ی | |
| مصوت‌ها | کوتاه: -َ، -ِ، -ُ | بلند: آ، او، ای |
نکته‌های مهم در درست خوانی مصراع‌ها
مهم‌ترین نکته‌های لازم برای درست خواندن و نوشتن مصراع‌ها برای شناسایی وزن عروضی را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- هر حرفی که نوشته می‌شود اما خوانده نمی‌شود را نباید در نوشتار درست مصراع، بنویسیم زیرا در نگارش درست مصراع، باید فقط و دقیقاً هرچه خوانده می‌شود را نوشت. برای نمونه باید کلمه «خواهران» را به صورت «خاهران» بنویسیم تا درست باشد.
- برای بررسی عروض، هر حرفی که مشدد تلفظ می‌شود را با تشدید می‌نویسیم. برای مثال، خوانش و نوشتار درست واژه «برّه»، «بَر رِ» است زیرا صامت «ر» در این کلمه، مشدد تلفظ می‌شود.
- در عروض، همیشه اولین حرف واژه‌هایی که با یکی از حالت‌های الف نوشته می‌شوند را همزه یا همان «ء» محسوب می‌کنیم. جدول زیر را مشاهده کنید.
| حالت‌های مختلف «الف» | نوشتن درست | صامت و مصوت |
| ا | ء | صامت «ء» |
| اَ | ءَ | صامت «ء» + مصوت کوتاه «-َ» |
| اِ | ءِ | صامت «ء» + مصوت کوتاه «-ِ» |
| اُ | ءُ | صامت «ء» + مصوت کوتاه «-ُ» |
| آ | ء آ | صامت «ء» + مصوت بلند «آ» |
- در علم عروض، هجای ابتدایی را در واژه‌هایی مانند «بیا»، «خیال»، «دیار» و…، هجای کوتاه (U) در نظر می‌گیریم. در واقع، باید چنین واژه‌هایی را به صورت «بِ ءا»، «خِ ءال» و «دِ ءار» بخوانیم و بنویسیم.
مثال ۱
در کادر زیر یک مصراع از شعر را آورده‌ایم و در زیر آن، آن را همانطور که می‌خوانیم، نوشته‌ایم.
بعد از این دست من و دامن آن سرو بلند
(حافظ)
بَعدَزین دَستِ مَنُ دامَنِ ءآن سَروِ بُلَند
مثال ۲
مصراعی دیگر را در کادر پایین آورده‌ایم و آن را به درستی خوانده و نوشته‌ایم.
رسید آن شه رسید آن شه بیارایید ایوان را
(مولانا)
رِسیدان شَه رسیدان شَه بِیاراییدیوانرا
تا اینجا آموزش عروض و قافیه را با مثال انجام دادیم و مرحله اول از تشخیص وزن عروضی را نیز توضیح دادیم. در ادامه به بررسی بقیه مراحل شناسایی وزن شعر می‌پردازیم.
هجابندی یا تقطیع هجایی
بعد از درست خواندن و درست نوشتن مصراع باید آن مصراع را تقطیع هجایی کنیم. یعنی همانطور که واژه‌ها را در دبستان، بخش‌بندی می‌کردیم، واژه‌های موجود در مصراع را نیز مطابق با خوانشِ درست آن مصراع، بخش‌بندی کنیم. در این بخش مثال‌هایی از این مرحله را بررسی کرده‌ایم. همچنین انواع هجاهای کوتاه، بلند و کشیده را معرفی می‌کنیم.
انواع هجاها
در جدول زیر، ساختار هجاهای کوتاه، بلند و کشیده را آورده‌ایم تا بتوانید کیفیت هر هجا در هر شعری را با استفاده از این جدول، تشخیص بدهید.
| کیفیت هجاها | ساختار | مثال |
| هجای کوتاه (U) | صامت + مصوت کوتاه | سَ، سِ، سُ |
| هجای بلند (-) | صامت + مصوت بلند | ما، مو، می |
| صامت + مصوت کوتاه + صامت | تَر، سُر، فِر | |
| هجای کشیده (-U) | صامت + مصوت بلند + صامت | سار، سیر، سور |
| صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت | ظَرف، مُبل، زِشت | |
| صامت + مصوت بلند + صامت + صامت | خاست، بورس، کیست |
نکته: معمولاً اگر بعد از مصوت‌های بلند «آ، او، ای»، صامت «ن» بیاید، لازم نیست که این صامت را در تقطیع هجایی در نظر بگیریم. برای مثال، تقطیع هجایی و خط عروضی کلمه «زهرآگین»، به صورت «- – -» درست است و نیازی نیست هجای آخر را کشیده (-U) محسوب کنیم.
مثال ۱
مصراعی از عطار را در کادر زیر آورده‌ایم و آن را هجابندی یا تقطیع هجایی کرده‌ایم.
گفتی از من شکری باید خواست
(عطار)
گُف / تی / یَز / مَن / شِ / کَ / ری / با / یَد / خاست
نکته: همانطور در کادر بالا مشاهده می‌کنید، خوانش و نوشتار درست «خواست» در عروض، «خاست» است زیرا باید مصراع و واژه‌های آن را کاملاً مطابق خوانش خود بنویسیم.
مثال ۲
در کادر زیر، مصراع نمونه‌ای از سعدی را هجابندی کرده‌ایم. در جدول بعدی نیز هجاهای آن را از نظر کوتاهی و بلندی مشخص کرده‌ایم.
آن نه زلف است و بناگوش که روز است و شب است
(سعدی)
ءان / نَ / زُل / فَس / تُ / بَ / نا / گوش / کِ / رو / زَس / تُ / شَ / بَست
| هجاها | کیفیت هجاها |
| ءان | صامت + مصوت بلند + صامت= هجای کشیده |
| نَ | صامت + مصوت کوتاه= هجای کوتاه |
| زُل | صامت + مصوت کوتاه + صامت= هجای بلند |
| فَس | هجای بلند |
| تُ | هجای کوتاه |
| بَ | هجای کوتاه |
| نا | هجای بلند |
| گوش | هجای کشیده |
| کِ | هجای کوتاه |
| رو | هجای بلند |
| زَس | هجای بلند |
| تُ | هجای کوتاه |
| شَ | هجای کوتاه |
| بَست | هجای کشیده |
تقطیع ارکان
بعد از خواندن و نوشتن درست مصراع و تقطیع هجایی آن، باید هجاهای مصراع را به ارکان مشابه یا هماهنگ سه‌تایی، چهارتایی و… تقسیم کنیم. به این مرحله، تقطیع ارکان می‌گوییم. در مرحله تقطیع ارکان، باید مصراع را با ارکان عروضی شعر فارسی تطبیق دهیم تا بتوانیم وزن کل مصراع را تشخیص بدهیم. در این بخش، نمونه‌ای از تقطیع ارکانی را با هم انجام می‌دهیم اما پیش از آن باید با خود ارکان عروضی شعر آشنا شویم و آن‌ها را یاد بگیریم.
ارکان عروضی شعر
پرکاربردترین ارکان عروضی وزن شعر فارسی را در جدول زیر، قرار داده‌ایم. همچنین هرکدام از این ارکان را با خط عروضی نیز نوشته‌ایم.
| ارکان | به خط عروضی |
| فَع | – |
| فَعَل | U – |
| فَعْلُن | – – |
| فَعَلُن | U U – |
| فَعْلان | – – |
| فَعولُن | U – – |
| فاعِلُن | – U – |
| مَفعولُ | – – U |
| مَفعولُن | – – – |
| فَعَلاتُ | U – U U |
| فَعَلاتُن | U U – – |
| فاعِلاتُ | – U – U |
| فاعِلاتُن | – U – – |
| مَفاعِلُ | U U – U |
| مَفاعیلُ | U – – U |
| مَفاعِلُن | U – U – |
| مَفاعیلُن | U – – – |
| مُفتَعِلُن | – U U – |
| مُستَفعِلُ | – – U U |
| مُستَفعِلُن | – – U – |
مثال ۱
در جدول پایین‌تر، مصراع اول و دوم بیت زیر را تقطیع ارکانی کرده‌ایم.
چنین گفت آن سخن‌پرداز شب‌خیز
کزان آمد خلل در کار پرویز
(نظامی)
| مفاعیلن (U – – -) |
مفاعیلن (U – – -) |
فعولن (U – -) |
| چُ نین گُف تان | سُ خَن پَر دا | زِ شَب خیز |
| U – – – | U – – – | U – – |
| مفاعیلن | مفاعیلن | فعولن |
| کَ زان ءا مَد | خِ لَل دَر کا | رِ پَر ویز |
| U – – – | U – – – | U – – |
مثال ۲
در جدول زیر، نمونه‌ای دیگر از تقطیع ارکانی را مشاهده می‌کنید.
قفل لب بگشاد و خندان شد به خنده
از دهان آنگه پدید آمد نشانش
(حکیم نزاری)
| قُف لِ لَب بُگ | شا دُ خَن دان | شُد بِ خَن دِ |
| – U – – | – U – – | – U – – |
| فاعلاتُن | فاعلاتُن | فاعلاتُن |
| ءَز دَ ها نان | گَه پَ دی دا | مَد نِ شا نَش |
| – U – – | – U – – | – U – – |
| فاعلاتن | فاعلاتن | فاعلاتن |
حالا که سه مرحله اول تشخیص وزن را با مثال توضیح‌دادیم، در ادامه به بررسی آخرین مرحله آن یعنی اختیارات شاعری می‌پردازیم. سپس آموزش عروض و قافیه را با توضیح قواعد قافیه، کامل می‌کنیم.
اختیارات شاعری
اختیارات شاعری یعنی ایجاد تغییراتی جزئی در وزن عروضی که این تغییرات مشخص، مُجاز و قابل انجام هستند و به همین دلیل به آن‌ها اختیارات شاعری می‌گوییم. برای یادگیری درست عروض باید این اختیارات را نیز بشناسیم. در این بخش، اختیارات شاعری زبانی و وزنی را با هم و با مثال بررسی می‌کنیم.
اختیار حذف همزه
هرگاه قبل از همزه (اَ، اِ، اُ، آ) یک صامت وجود داشته باشد، می‌توانیم همزه را حذف کنیم. برای مثال می‌توانیم «در آب» را «دراب» بخوانیم. البته چون تلفظ صامت «ع» در زبان فارسی مانند همزه است، این قاعده حذف همزه برای صامت «ع» نیز قابل اجرا است. در این بخش نمونه‌هایی از حذف همزه و «ع» را بررسی می‌کنیم.
| مثال | بعد از حذف همزه و ع |
| در آن | دَ ران |
| دست از | دس تَز |
| بر عالم | بَ را لم |
| کم‌عمق | کَ مُمق |
اختیار تغییر مصوت‌ها
در اختیار تغییر مصوت‌ها، یا مصوتی کوتاه را مصوت بلند محسوب می‌کنیم یا مصوتی بلند را به صورت مصوت کوتاه می‌خوانیم. در این بخش، این دو نوع تغییر مصوت را با مثال توضیح می‌دهیم. برای یادگیری صامت‌ها و مصوت‌ها می‌توانید فیلم آموزش رایگان صامت و مصوت در فرادرس را تماشا کنید.
تبدیل مصوت کوتاه به بلند
در جدول زیر، حالت‌های مختلف تغییر مصوت کوتاه به مصوت بلند را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثال نیز قرار داده‌ایم.
| تبدیل مصوت کوتاه به بلند | مثال | تغییر مصوت |
| «ه» غیرملفوظ در انتهای کلمه‌ها | دانه (- U) | (- -) |
| مصوت‌های کوتاه در واژه‌هایی مانند «تو، که و…» | تو (U) | (-) |
| کسره | دست خدا (- U U -) | (- – U -) |
| «واو» عطف | من و شما (U U U -) | (U – U -) |
تبدیل مصوت بلند به کوتاه
هرگاه دو مصوت بلند در یک مصرع در کنار هم وجود داشته باشند و در قرینه آن هجا در مصراع دیگر، یکی از آن دو مصوت، کوتاه باشد یعنی اختیار شاعری انجام شده است. در ادامه نمونه‌ای از این اختیار را بررسی کرده‌ایم.
بدید آن سیه نرگس شهرناز
پر از جادویی با فریدون به ناز
(فردوسی)
| مصراع اول | مصراع دوم |
| بِ (U) | پُ (U) |
| دی (-) | رَز (-) |
| دان (-) | جا (-) |
| سِ (U) | دو (-) تبدیل به (U) |
| یَه (-) | یی (-) |
| نَر (-) | با (-) |
| گِ (U) | فِ (U) |
| سِ (U) | رِی (-) |
| شَهر (-U) | دون (-) |
| بِ (U) | |
| ناز (-) | راز (-) |
نکته: ممکن است در یک بیت، چندین اختیار شاعری وجود داشته باشد. برای نمونه در ردیف هشتم جدول بالا («سِ» و «رِی») اختیار تغییر مصوت کوتاه به مصوت بلند نیز وجود دارد زیرا «سِ» دارای کسره است و هجای قرینه آن در مصراع بعدی نیز هجایی بلند است. پس در این بیت هم تبدیل مصوت کوتاه به بلند و هم تبدیل مصوت بلند به کوتاه وجود دارد.
هجای بلند در انتهای مصراع
در عروض و وزن شعر، هجای انتهایی همه مصرع‌ها را بلند در نظر می‌گیریم. پس اگر شاعر، هجای پایانی مصراع خود را کوتاه یا کشیده بگذارد، از اختیار شاعری استفاده کرده است. در کادر زیر، نمونه‌ای از این اختیار را بررسی کرده‌ایم.
از ننگ چه گویی که مرا نام ز ننگ است
وز نام چه پرسی که مرا ننگ ز نام است
(حافظ)
| مصراع اول | مصراع دوم |
| ءَز (-) | وَز (-) |
| ننگ (-U) | نام (-U) |
| چِ (U) | چِ (U) |
| گو (-) | پُر (-) |
| یی (-) | سی (-) |
| کِ (U) | کِ (U) |
| مَ (U) | مَ (U) |
| را (-) | را (-) |
| نام (-U) | نَنگ (-U) |
| زِ (U) | زِ (U) |
| نَن (-) | نا (-) |
| گَست (-U) تبدیل به (-) | مَست (-U) تبدیل به (-) |
استفاده از فعلاتن به جای فاعلاتن
شاعر می‌تواند در ابتدای شعری که وزن آن با رکن «فاعلاتن» شروع می‌شود، واژه‌های خود را طوری بسراید که هجای اول شعر به‌جای «فعلاتن»، «فاعلاتن» باشد. در این بخش مثالی از این اختیار وزنی را آورده‌ایم.
ای خدایی که به جز تو ملک‌العرش ندانم
به جز از نام تو نامی نه برآید به زبانم
(سنایی)
باوجوداینکه وزن رکن اول مصراع اول، «فاعلاتن»است، اما وزن این شعر، همان «فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن» است زیرا شاعر در مصراع اول از اختیار شاعری استفاده کرده است.
| مصراع اول | مصراع دوم |
| ءِی (-) | بِ (U) |
| خُ (U) | جُ (U) |
| دا (-) | زَز (-) |
| یی (-) | نا (-) |
| کِ (U) | مِ (U) |
| بِ (U) | تُ (U) |
| جُز (-) | نا (-) |
| تُ (U) | می (-) |
| مَ (U) | نَ (U) |
| لِ (U) | بَ (U) |
| کُل (-) | را (-) |
| عرش (-U) | یَد (-) |
| بِ (U) | |
| نَ (U) | زَ (U) |
| دا (-) | با (-) |
| نَم (-) | نم (-) |
قلب
اختیار قلب، جابه‌جا کردن دو هجای کوتاه و بلند است که در در کنار هم وجود دارند. این اختیار شاعری معمولاً در ارکان عروضی «مفتعلن» و «مفاعلن» پیش می‌آید. این دو رکن عروضی را در جدول زیر با خط عروضی نوشته‌ایم و تبدیل شدن آن‌ها به دیگری با اختیار قلب را نشان داده‌ایم.
| رکن عروضی | خط عروضی | بعد از اختیار قلب |
| مفتعلن | – U U – | U – U – (مفاعلن) |
| مفاعلن | U – U – | – U U – (مفتعلن) |
ابدال
اختیار ابدال، تبدیل دو هجای کوتاه به یک هجای بلند یا تبدیل یک هجای بلند به دو هجای کوتاه در وسط یک مصراع است. اختیار ابدال معمولاً در رکن‌های عروضی «مستفعلُ»، «مفتعلن»، «فَعَلاتن» و «فَعَلُن» رخ می‌دهد. در جدول زیر، توضیح داده‌ایم که با انجام این اختیار شاعری، این ارکان عروضی چه تغییری می‌کنند.
| رکن عروضی | خط عروضی | بعد از اختیار ابدال |
| مستفعلُ | – – U U | – – – (مفعولن) |
| مفتعلن | – U U – | – – – (مفعولن) |
| فعلاتن | U U – – | – – – (مفعولن) |
| فعَلن | U U – | – – (فَعْلُن) |
تا اینجای مبحثِ آموزش عروض و قافیه، همه مراحل تشخیص وزن عروضی را توضیح دادیم. در ادامه مطلب، قافیه و قواعد آن را بررسی می‌کنیم.
قافیه در شعر
منظور از قافیه، کلمه‌هایی هستند که در انتهای همه مصراع‌های یک شعر یا برخی از آن‌ها وجود دارند و حروف انتهایی آن‌ها با هم یکسان است. برای مثال واژه‌های «هوای» و «بلای» در بیت زیر، قافیه هستند.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری قافیه، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
دولت عاشقان هوای تو است
راحت طالبان بلای تو است
(عطار)
قافیه در زبان فارسی دارای قواعدی است که شاعران باید در سرودن شعر خود آن‌ها را رعایت کنند و ما نیز باید در تشخیص قافیه به آن‌ها توجه کنیم. در ادامه، این قواعد را با مثال توضیح می‌دهیم.
واژه‌ها و حروف قافیه
واژه‌های قافیه، کلمه‌هایی هستند که حروف آخر آن‌ها مشترک است و حروف قافیه، همان حروف مشترک واژه‌های قافیه هستند. در جدول زیر، واژه‌ها و حروف قافیه را مشخص کرده‌ایم.
آب و آتش آمد ای جان امتحان
نقد و قلبی را که آن باشد نهان
(مولانا)
| واژه‌های قافیه | حروف قافیه |
| امتحان / نهان | ان |
حروف اصلی و الحاقی قافیه
برخی از قافیه‌ها دارای حروف الحاقی هستند. منظور از حروف الحاقی، تکواژ‌هایی مانند ضمایر شخصی پیوسته، پسوندها، شناسه‌های فعل و… هستند که ممکن است بعد از حروف اصلی قافیه قرار بگیرند. در کادر زیر، یک بیت با قافیه دارای حروف الحاقی را آورده‌ایم و حروف اصلی و الحاقی قافیه آن را مشخص کرده‌ایم.
ز من رنج جان و ز تو خواسته
سپردن به من گنج آراسته
(فردوسی)
| حروف اصلی | حروف الحاقی |
| ءآست / ءآست | ـه / ـه |
نکته: حروف الحاقی نیز باید مانند حروف اصلی قافیه، یکسان باشند. در مطلب زیر از مجله فرادرس، قواعد قافیه، انواع آن و ردیف و انواع آن را با مثال‌های متنوع توضیح داده‌ایم.
قواعد قافیه
هر قافیه‌ای در زبان فارسی با دو قاعده قافیه یا تبصره‌های آن ساخته می‌شود. این دو قاعده را با مثال در ادامه مطلب توضیح داده‌ایم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری قافیه و قواعد آن فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
اولین قاعده قافیه
اولین قاعده قافیه این است که مصوت‌های بلند «او» و «آ» به‌تنهایی می‌توانند به‌عنوان قافیه یک شعر قرار بگیرند. به مثال زیر توجه کنید.
نه از گرما شکوهد نه ز سرما
نه از ریگ و کویر و کوه و دریا
(فخرالدین اسعد گرگانی)
| واژه قافیه | حروف قافیه |
| سرما / دریا | ا (مصوت بلند «آ») |
دومین قاعده قافیه
قاعده دوم ساخت قافیه این است که هر مصوت با یک یا دو صامت بعد از خود می‌تواند قافیه شعر باشد. مثال زیر را مشاهده کنید.
ندارم همی اندُه خویشتن
از اویست این درد و اندوه من
(فردوسی)
| واژه قافیه | حروف قافیه |
| خویشتن / من | -َن (مصوت کوتاه «-َ» + صامت «ن») |
نکته های قافیه
- یکسانی حروف الحاقی: برای مثال دو واژه «بهاران» و «روزگاران»، می‌توانند قافیه بشوند زیرا هم حروف اصلی (ار) و هم حروف الحاقی (ان) آن‌ها مشترک است.
- استثنای قاعده دوم: اگر قافیه مطابق قاعده «مصوت + صامت (+ صامت)» ساخته شده باشد و مصوت آن کوتاه باشد و قافیه نیز حروف الحاقی داشته باشد، شاعر می‌تواند آن مصوت کوتاه را در یک مصرع، متفاوت با مصراع دیگر بسراید. مثال زیر را مشاهده کنید.
چو آن هدیه‌ها را پذیرفته دید
رسیده بهی و بدی رفته دید
(فردوسی)
| واژه‌های قافیه | حروف اصلی | حروف الحاقی |
| پذیرفته / رفته | -ُفت / -َفت | «ه» بیان حرکت |
- واژه‌های مشابه به‌عنوان قافیه: واژه‌هایی که در انتهای مصراع‌های یک بیت قرار دارند و دارای ظاهر کاملاً یکسان اما معنای متفاوتی هستند، قافیه هستند نه ردیف. برای مثال اگر شیر با معنای حیوان و شیر با معنای خوراکی، کلمه‌‌‌های آخر مصراع‌های یک بیت باشند، آن بیت دارای قافیه است نه ردیف.
- قافیه شدن وندها: باوجوداینکه وندها در زبان فارسی تکواژهای وابسته هستند و واژه محسوب نمی‌شوند، اما می‌توانیم آن‌ها را قافیه بدانیم. برای مثال اگر دو فعل پیشوندی «سررفت» و «دررفت» آخرین واژه‌های مصراع‌های یک بیت باشند، «سر» و «در»، قافیه و «رفت» و «رفت» ردیف این بیت هستند.
- «ه» غیرملفوظ و مصوت بلند «ای»: مصوت بلند «ای» و «ه» بیان حرکت، نمی‌توانند حروف اصلی قافیه باشند و حروف الحاقی حساب می‌شوند. برای مثال، واژه‌های «داستانی» و «خدایی» را نمی‌توانیم هم‌قافیه بدانیم زیرا تنها حرف مشترک آن‌ها، مصوت بلند «ای» است.
- حروف غیریکسان در واژه قافیه: هر قافیه‌ای که مطابق با قاعده اول یا دوم قافیه ساخته شده باشد، کامل است و نیازی نیست حروف قبل از حروف قافیه آن نیز یکسان باشند. برای نمونه می‌توانیم دو واژه «خدا» و «جفا» را هم‌قافیه بدانیم و یکسان نبودن بقیه حروف این دو کلمه با هم، مشکلی ندارد.
- حروف قافیه در چند واژه: قافیه می‌تواند در بیشتر از یک واژه وجود داشته باشد. برای مثال، اگر حروف قافیه یک بیت، حروف «انه» باشند. این حروف می‌توانند در «پروانه» و «اینجا نِه» وجود داشته باشند. حروف قافیه دوم، در دو واژه «اینجا» و «نِه» وجود دارند و این، ایرادی ندارد.
نقش قافیه در قالب های شعری
جایگاه قافیه در مصراع‌های شعر، یکی از مهم‌ترین عوامل در ساخت قالب‌های شعری کهن فارسی است. یعنی متناسب با اینکه قافیه در پایان کدام مصراع‌ها وجود داشته باشد، قالب شعر متفاوت می‌شود. در جدول زیر تأثیر جایگاه قافیه در مصراع‌ها بر ساخت پرکاربردترین قالب‌های شعری فارسی را توضیح داده‌ایم.
| جایگاه قافیه | قالب‌ها |
| در مصراع اول و مصراع‌های زوج | قصیده |
| مصراع اول و مصراع‌های زوج (با موضوعات عارفانه و عاشقانه) | غزل |
| در مصراع‌های زوج | قطعه |
| هر دو مصراع از هر بیت شعر | مثنوی |
| در کل مصراع‌های یک شعر چهار مصراعی | رباعی |
| مصراع اول، دوم و چهارم یک شعر ساخته‌شده از دو بیت | دوبیتی |
| در هر دو مصراع زوج از هر دو بیت شعر | چهارپاره |
| هر دو مصراع از یک بیت | مفرد (تک بیت) |
تا اینجا آموزش عروض و قافیه در شعر کهن را کامل کردیم. در ادامه، عروض و قافیه را در شعر نو بررسی می‌کنیم.
آموزش قافیه و عروض در شعر نو
اشعار نو نوعی از شعر فارسی هستند که محتوا و ساختار آن‌ها با شعر کلاسیک فارسی متفاوت است. پس وزن و قافیه که مهم‌ترین ارکان شهر کلاسیک هستند نیز در شعر نو با شعر کهن تفاوت دارند. شعر نو دارای سه نوع آزاد، سپید و موج نو است که فقط دو نوع اول آن (آزاد و سپید) دارای قافیه هستند و وزن عروضی نیز فقط در نوع اول آن (آزاد) وجود دارد. اما قافیه و وزن عروضی موجود در همین انواع شعر نو نیز با عروض و قافیه شعر سنتی تفاوت دارد.
برای یادگیری کامل قافیه و قواعد آن می‌توانید فیلم آموزش ردیف و قافیه و روش‌های تشخیص آن‌ها در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
بررسی قافیه و عروض در شعر نو
در فهرست زیر، وضعیت عروض و قافیه در شعر نو را توضیح داده‌ایم.
- وزن عروضی با ارکان نامساوی: شعر نو آزاد یا نیمایی، در وزن‌های عروضی سروده شده است اما ارکان عروضی آن، مانند شعر کهن فارسی در همه مصراع‌های شعر، مساوی نیستند بلکه ممکن است یک مصراع، دارای چهار رکن از یک وزن عروضی و مصراعی دیگر دارای یک رکن عروضی باشد.
- قافیه نامنظم: قافیه در انواع آزاد و سپید از شعر نو وجود دارد اما جایگاه آن مانند قالب‌های کهن شعر فارسی، مشخص و معین نیست بلکه شاعر در هر جایی که نیاز ببیند از قافیه استفاده می‌کند و هیچ الگوی اجباری و مشخصی برای آن وجود ندارد.
مثال
در کادر زیر یک نمونه از شعر نو را آورده‌ایم و وزن عروضی و قافیه را در آن مشخص کرده‌ایم.
این خودپسند دیده زیباپرست من
شد رهنمای این دل مشتاق بی‌قرار
بگرفت دست من
وان آرزوی گم‌شده بی‌نام و بی‌نشان
در دورگاه دیده من جلوه می‌نمود
در وادی خیال، مرا مست می‌دواند
وز خویش می‌ربود
از دور می‌فریفت دل تشنه مرا
چون بحر موج می‌زد و
لرزان چو آب بود
وانگه که پیش رفتم با شور و التهاب
دیدم سراب بود
(هوشنگ ابتهاج)
| قافیه‌ها | سطرها |
| زیباپرست و دست | سطر اول و سطر سوم |
| می‌نمود و می‌ربود | سطر پنجم و هفتم |
| آب و سراب | سطر دهم و سطر دوازدهم |
در کادر زیر وزن عروضی مصراع اول تا سوم این شعر را مشخص کرده‌ایم تا بهتر درک کنید که منظور از نامساوی بودن ارکان عروضی در شعر نو چیست. مصراع اول و دوم این شعر دارای چهار رکن عروضی هستند و مصراع سوم، دارای دو رکن عروضی است.
این خودپسند دیده زیباپرست من
(مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن)
شد رهنمای این دل مشتاق بی‌قرار
(مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن)
بگرفت دست من
(مفعولُ فاعلن)
نمونه سؤال عروض و قافیه کنکور
حالا که آموزش عروض و قافیه را تکمیل کردیم و دانستیم عروض و قافیه چیست، می‌توانید در آزمون زیر شرکت کنید. برای انجام این آزمون که یک تمرین است، باید گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کرده و روی آن کلیک کنید. سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست آن پرسش به شما نشان داده بشود. برای مطالعه پاسخ‌های تشریحی برخی از سؤال‌ها نیز کافی است همین مراحل را انجام بدهید. با ثبت هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی بعد از انتخاب جواب همه پرسش‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.
۱. کدام گزینه درباره عروض و قافیه درست است؟
عروض و قافیه از ارکان اصلی برخی از شعرهای کلاسیک فارسی هستند.
عروض علم بررسی کمیت هجاهای شعر و قافیه، علم بررسی کیفیت هجاهای شعر است.
عروض علم بررسی وزن عروضی شعر و قافیه، واژه‌های با حروف پایانی مشترک در آخر مصراع‌های شعر است.
قافیه در شعر نو و عروض در شعر کلاسیک کاربرد دارد.
۲. در کدام گزینه، هیچ مشکلی در خوانش و نوشتن درست مصراع برای بررسی عروض، وجود ندارد؟
ساقی بیا که یار ز رخ پرده برگرفت
(حافظ)
ساقی بی یا که یار زِ رخ پرده برگرفت
ماییم و می و مطرب و این کنج خراب
(خیام)
ما یی مُ مِیُ مطربُ ءین کنجِ خراب
نسب را در جهان پیوند می‌خواست
(نظامی)
نسبرا در جهان پیوند می‌خواست
سواران توران ببستند بار
(فردوسی)
ساران تُران ببستند بار
حالت صحیح خوانش و نگارش مصراع‌های گزینه‌های اول، سوم و چهارم این سؤال را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- گزینه اول: ساقی بِیا که یار زِ رخ پردِ برگرفت
- گزینه سوم: نسب را در جهان پیوند می‌خاست
- گزینه چهارم: سواران توران ببستند بار
۳. مصراع اول کدام گزینه به‌درستی هجابندی نشده است؟
به ایران پس از رستم پیلتن
سرافرازتر کس منم ز انجمن
(فردوسی)
بِ / ءای / ران / پَ / سَز / رُس / تَ / مِ / پیل / تَن
دعاش گفتم و دشنام هم نداد جواب
کجاست مرگ که پیش رقیب بور شدم
(عارف قزوینی)
د / عاش / گفتَ / مو / دُش / نام / هم / نَ / داد / جَ / واب
ای فصل باباران ما، برریز بر یاران ما
چون اشک غمخواران ما در هجر دلداران ما
(مولانا)
ای / فص / ل / با / با / را / نِ / ما / بر / ریز / بر / یا / را / نِ / ما
از من ای آرام جان! احوال صائب را مپرس
خاطر آسوده‌ای داری چه آزارم تو را
(صائب)
از / مَ / نِی / آ / را / مِ / جا / نَح / وا / لِ / صا / ئب / را / مَ / پُرس
تقطیع هجایی درست مصرع اولِ گزینه دوم این سؤال، چنین است: «دُ / عاش / گُف / تَ / مُ / دُش / نام / هم / نَ / داد / جَ / واب»
۴. در تقطیع هجایی کدام گزینه، کیفیت هجاها را درست ننوشته‌ایم؟
وطن چو نرگس مخمور یار رنجور است
(عارف قزوینی)
کوتاه / بلند / کوتاه / بلند / کوتاه / کوتاه / بلند / بلند / کوتاه / کشیده / بلند / بلند / کشیده
تو دانی که دیدن نه چون آگهیست
(فردوسی)
کوتاه / بلند / بلند / کوتاه / بلند / بلند / کوتاه / بلند / بلند / کوتاه / کشیده
هر گل و برگی که هست یاد خدا می‌کند
(سعدی)
بلند / کوتاه / کوتاه / بلند / بلند / کوتاه / کشیده / بلند / کوتاه / کوتاه / بلند / بلند / کوتاه / بلند
چو خوبان حلّه پوشیدند درآ در باغ و پس بنگر
(مولانا)
بلند / بلند / کشیده / بلند / بلند / بلند / بلند / کشیده / کوتاه / بلند / بلند / بلند / کوتاه / بلند / بلند / بلند
کیفیت هجاهای گزینه چهارم این سؤال را در ادامه آورده‌ایم: «کوتاه / بلند / بلند / بلند / کوتاه / بلند / بلند / کشیده / کوتاه / بلند / بلند / بلند / کوتاه / بلند / بلند / بلند»
۵. در مرحله تقطیع ارکان در عروض باید چه کاری را انجام بدهیم؟
در این مرحله باید ابتدا مصراع شعر را به درستی بخوانیم و سپس همانگونه که می‌خوانیم، آن را بنویسیم.
در مرحله تقطیع ارکانی باید واژه‌های مصراع را مطابق خوانش درست، هجابندی کنیم و کوتاهی و بلندی هر هجا را نیز مشخص کنیم.
در مرحله تقطیع ارکانی، هجاهای مصراع را مطابق با هجاهای ارکان عروضی به دسته‌های سه‌تایی، چهارتایی و… تقسیم می‌کنیم.
در این مرحله، میزان هماهنگی تعداد هجاهای مصراع را با وزن‌های عروضی از پیش مشخص‌شده بررسی می‌کنیم.
۶. وزن عروضی کدام‌یک از ابیات زیر مطابق با عبارت زیر است؟
«مفعول (- – U) / مفاعلن (U – U -) / فعولن (U – -)»
گل بی رخ یار خوش نباشد
بی‌باده، بهار خوش نباشد
(حافظ)
وز غیر تو هرجا سخن آید به میان
خاطر به هزار غم پراگنده شود
(رودکی)
بکشتی سیاووش را بی‌گناه
به خاک اندر انداختی نام و جاه
(فردوسی)
کی بود سیمرغ را پروای من
بس بود فردوس عالی جای من
(عطار)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۷. قافیه و حروف اصلی و الحاقی قافیه را در کدام بیت، درست انتخاب نکرده‌ایم؟
چو بشنید این گفت‌های درشت
نهان کرد ازو روی و بنمود پشت
(فردوسی)
«درشت و پشت / حروف اصلی: -ُشت / حروف الحاقی: ندارد»
نخستین بار گفتش کز کجایی
بگفت از دار ملک آشنایی
(نظامی)
«کجایی و آشنایی / حروف اصلی: ایی / حروف الحاقی: ندارد»
گفت اول ما فرشته بوده‌ایم
راه طاعت را به جان پیموده‌ایم
(مولانا)
«بوده‌ایم و پیموده‌ایم / حروف اصلی: اود / حروف الحاقی: ه ایم»
یکی روبهی دید بی دست و پای
فروماند در لطف و صنع خدای
(سعدی)
«پای و خدای / حروف اصلی: ا / حروف الحاقی: ی»
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. کدام‌یک از شعرهای زیر می‌توانند در قالب مثنوی سروده شده باشند؟
شعری که مصراع اول آن با مصراع‌های زوج آن، هم قافیه باشند.
شعری که دومین مصراع آن با تمام مصراع‌های زوج در کل شعر، هم‌قافیه است.
شعری که هر دو مصراع از هر بیتی از آن، دارای قافیه مشترک باشند.
شعری با مصراع‌های زوج هم‌قافیه که موضوع آن داستان‌های تاریخی، تعلیمی و… باشد.
۹. منظور از اختیار شاعری «ابدال» چیست؟
تبدیل مصوت کوتاه به مصوت بلند و تبدیل مصوت بلند به مصوت کوتاه
جابه‌جا کردن هجای کوتاه و بلندی که در کنار هم قرار گرفته‌اند.
تبدیل هجای کوتاه یا کشیده در پایان مصراع به هجای بلند
تبدیل دو هجای کوتاه به یک هجای بلند یا تبدیل یک هجای بلند به دو هجای کوتاه
۱۰. وزن عروضی بیت زیر در کدام گزینه است؟
بهار آمد بهار آمد سلام آورد مستان را
از آن پیغامبر خوبان پیام آورد مستان را
(مولانا)
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن
مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعَل
مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جدول خلاصه نکات قافیه‌ها و وزن
در این مطلب از مجله فرادرس، آموزش عروض و قافیه را به‌طور جداگانه انجام دادیم و یاد گرفتیم عروض و قافیه چیست. حین آموزش، هرکدام از مفاهیم عروض و قافیه را به زبان ساده و با مثال‌های متنوع بررسی کردیم. انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید و تمرین کنید. خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکته‌های بیان شده در این مطلب را در جدول زیر آورده‌ایم اما برای یادگیری کامل این دو مبحث مهم، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. عروض و قافیه چیست؟ | مهم‌ترین ارکان شعر فارسی، عروض و قافیه هستند. |
| ۲. کاربرد عروض و قافیه | ایجاد آهنگ و موسیقی در شعر |
| ۳. عروض | علم بررسی وزن شعر فارسی |
| ۴. قافیه | واژه‌های آخر مصراع‌ها با حروف مشترک |
source