معنای واژه عربی مجاز، «غیرحقیقی» است و آرایه مجاز، استفاده از واژه‌ها و عباراتی در معنای غیرواقعی آن‌ها است. برای مثال در جمله «دستم را داخل موهایم کشیدم.»، واژه «دست» مجاز از «انگشت» است زیرا نمی‌توان کل دست را داخل موها برد. معنای حقیقی و مجازی واژه‌ها در آرایه مجاز، با «علاقه» به هم مرتبط می‌شوند. علاقه بین معنای حقیقی و مجازی در این مثال، «علاقه کلیه» است زیرا کل (دست) آورده شده اما منظور، جزء (انگشتان دست) است. آرایه مجاز، متناسب با نوع علاقه به انواعی چون کلیه، جزئیه، محلیه و… تقسیم می‌شود. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم آرایه مجاز چیست و انواع مجاز را با مثال بررسی می‌کنیم. همچنین روش تشخیص مجاز، علاقه و قرینه مجاز و فرق مجاز و استعاره را با مثال‌های متنوعی توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با پاسخ به آن‌ها، میزان یادگیری خود را بسنجید.
آرایه مجاز چیست؟
آرایه مجاز، استفاده از واژه‌هایی با معنای غیرواقعی آن‌ها در شعر یا نثر است. برای مثال، «سر» در جمله «سرم را تراشیدم.» مجاز از «موهای سر» است. در آرایه مجاز، همیشه بین معنای واقعی و مجازی واژه، ارتباطی وجود دارد که به آن، «علاقه» می‌گوییم و مجاز، متناسب با نوع علاقه، به انواعی چون مجاز با علاقه جزئیه، کلیه، محلیه، لازمیه، علیه، جنس و… تقسیم می‌شود. در مجاز، نشانه‌ای برای معنای غیرحقیقی واژه دارای مجاز نیز وجود دارد که به آن قرینه می‌گوییم. در ادامه این مطلب، همه انواع مجاز را با مثال‌های متنوع بررسی می‌کنیم و فرق مجاز و استعاره را نیز توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه مجاز، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
علاقه مجاز چیست؟
علاقه یا پیوند مجاز آن ارتباطی است که بین معنای واقعی و غیرواقعی (مجازی) واژه دارای آرایه مجاز وجود دارد. علاقه‌های مجاز به انواع کلیه، محلیه، جزئیه، لازمیه، علیه، معلولیه، جنس، آلیه، تضاد، صفت و… تقسیم می‌شوند. برای مثال در جمله «مراقب زبانت باش!»، منظور از «زبان»، «حرف‌ها» است اما بین این دو معنا، علاقه و پیوند وجود دارد زیرا «حرف‌ها» به وسیله «زبان» گفته می‌شوند. برای درک بهتر علاقه مجاز، به مثال زیر توجه کنید.
مثال علاقه مجاز
در عبارت زیر، واژه «جهان» در معنایی مجازی به کار رفته است، اما بین معنای حقیقی و معنای مجازی این واژه، پیوند و علاقه‌ای وجود دارد.
«جهان خوردم و کارها راندم و عاقبت کار آدمی مرگ است.» (بیهقی)
| واژه دارای مجاز | معنای مجازی | پیوند بین معنای حقیقی و مجازی واژه |
| جهان | نعمت‌های جهان | محل وجود «نعمت‌های جهان»، «جهان» است. |
قرینه مجاز چیست؟
قرینه مجاز، آن اسم، صفت، فعل و هر نوع کلمه دیگری است که با وجود آن در جمله یا مصراع، به وجود آرایه مجاز و معنای غیرواقعی واژه دارای آرایه مجاز پی می‌بریم. با توجه به مثال زیر، منظور از قرینه مجاز را بهتر درک می‌کنید.
مثال قرینه مجاز
در جدول پایین‌تر، مجاز موجود در بیت زیر و قرینه‌ای که ما را به معنای مجازی می‌رساند را بررسی کرده‌ایم.
سینه خواهم شرحه شرحه از فراق
تا بگویم شرح درد اشتیاق
(مولانا)
| واژه دارای مجاز | معنای مجازی | قرینه برای معنای مجازی |
| سینه | انسان | می‌توانیم شرح درد اشتیاق را به «انسان» بگوییم نه به یک «سینه». |
مثال برای آرایه مجاز
تا اینجا دانستیم آرایه مجاز چیست و در این بخش، چند مثال مجاز در شعر را با هم بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در کادر زیر بیتی با آرایه مجاز را آورده‌ایم و علاقه و قرینه آن را نیز مشخص کرده‌ایم.
از آن پس برآمد به ایران خروش
پدید آمد از هر سویی جنگ و جوش
(فردوسی)
| معنای مجازی | قرینه مجاز | علاقه مجاز |
| مردم ایران | مردم ساکن در یک مکان جغرافیایی (ایران) توانایی خروشیدن دارند. | محلیه (مردم ایران در ایران هستند.) |
| مردم هر سویی | مردم ساکن هر سویی می‌توانند بجنگند نه خود مکان‌ها. | محلیه (مردم، ساکن هر سو هستند.) |
مثال ۲
در کادر زیر، یک نمونه دیگر از آرایه مجاز در شعر را با هم بررسی می‌کنیم.
نشسته برین هر دو آلوده تشت
چو خون سیاوش بسی سرگذشت
(نظامی)
| معنای مجازی | قرینه مجاز | علاقه مجاز |
| مرگ (مرگ سیاوش) | خون سیاوش، نمی‌تواند سرگذشت باشد بلکه مرگ او می‌تواند. | لازمیه (لازمه مرگ، ریختن خون است.) |
مثال ۳
در کادر زیر نمونه‌ای از مجاز با علاقه جزئیه را آورده‌ایم که شاعر جزئی را در کلام خود آورده اما منظور او، کلِ آن جزء بوده است.
سخن چون به گوش سیامک رسید
ز کردار بدخواه دیو پلید
(فردوسی)
| معنای مجازی | قرینه مجاز | علاقه مجاز |
| خود سیامک | گوش سیامک، وسیله‌ای برای شنیدن خود سیامک است. | جزئیه (جزئی از سیامک، آورده شده و منظور، کل وجود او بوده است.) |
یادگیری آرایه مجاز با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم آرایه مجاز چیست و نمونه‌هایی از آن را با قرینه و علاقه بررسی کردیم. آرایه مجاز انواع زیادی دارد و همه آن‌ها فقط یک نوع از آرایه‌های ادبی زبان فارسی هستند. در زبان فارسی، آرایه‌های لفظی و معنایی زیادی همچون تشبیه، استعاره، واج‌آرایی، لف‌ونشر، کنایه و… وجود دارند که هرکدام از آن‌ها از طریقی، معنا یا ظاهر کلام را زیباتر می‌کنند و از این طریق، ارزش ادبی آن را افزایش می‌دهند. برای اشتباه نگرفتن این آرایه‌ها با یکدیگر، باید همه آن‌ها را به درستی یاد بگیریم. به همین دلیل در این بخش برخی از فیلم‌های آموزش فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری آرایه‌های ادبی، مفید و کاربردی هستند.
همچنین برای یادگیری درست و کامل همه مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
انواع مجاز با مثال
آرایه مجاز متناسب با نوع علاقه بین معنای واقعی و معنای مجازی واژه دارای آرایه، به انواعی تقسیم می‌شود که آن‌ها را در فهرست زیر آورده‌ایم و همه را با مثال بررسی می‌کنیم.
- مجاز به علاقه کلیه
- مجاز به علاقه جزئیه
- مجاز به علاقه محلیه
- مجاز به علاقه حالیه
- مجاز به علاقه لازمیه
- مجاز به علاقه علیه
- مجاز به علاقه آلیه
- مجاز به علاقه جنس
- مجاز به علاقه تضاد
- مجاز به علاقه شباهت
- مجاز به علاقه صفت
البته علاقه‌های مجاز محدود به همین موارد نیست اما مهم‌ترین آن‌ها، همین موارد هستند و همه آن‌ها را با مثال و به‌طور جداگانه، بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی، مجاز و انواع آن را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر پایین را آورده‌ایم.
مجاز به علاقه کلیه
اگر واژه‌ای که در شعر یا نثر آمده، کلی است اما مفهوم اصلی آن در آن سخن، جزئی از آن کل باشد، آرایه مجاز به قرینه کلیه وجود دارد. به مثال زیر توجه کنید.
مثال علاقه کلیه
در مثال زیر، «دست» در بیت وجود دارد درحالی‌که جزئی از آن، یعنی انگشتان دست، می‌توانند در این مصراع معنی داشته باشند. بنابراین نوع مجاز این بیت، علاقه کلیه است.
دست در حلقه آن زلف دوتا نتوان کرد
تکیه بر عهد تو و باد صبا نتوان کرد
(حافظ)
| معنای مجازی | قرینه | علاقه |
| انگشتان دست | کل دست در میان موها نمی‌رود. | کلیه (دست، کلی است و انگشتان دست، جزئی از دست هستند.) |
مجاز به علاقه جزئیه
علاقه جزئیه، درست برعکس علاقه کلیه است. اگر بخشی از یک کل را در کلام خود استفاده کنیم اما منظور اصلی، کلی باشد، مجاز به علاقه جزئیه ساخته‌ایم. مثال زیر را مشاهده کنید.
مثال علاقه جزئیه
در کادر زیر، کلمه «دل» در ترکیب «دل عالمی» مجاز از انسان‌های عالم (دنیا) است. بنابراین در این بیت، آرایه مجاز وجود دارد.
زلفت که چو حلقه کمند افتادست
از وی دل عالمی به بند افتادست
(اوحدی)
| معنای مجازی | قرینه | علاقه |
| انسان‌های عالم | دل نمی‌تواند به بند بیفتند و انسان به بند می‌افتد. | علاقه جزئیه (دل، جزئی از انسان است.) |
مجاز به علاقه محلیه
اگر منظور ما از واژه‌ای، محل وجود آن باشد، مجاز به علاقه محلیه ساخته‌ایم. برای نمونه، واژه «خانه» در جمله «خانه را تمیز کن.»، دارای مجاز به علاقه محلیه است زیرا منظور از خانه، وسایل خانه است. مکان و محل وجود وسایل خانه نیز، خود خانه است. به مثالی که در ادامه آورده‌ایم توجه کنید.
مثال علاقه محلیه
شاعر در مثال کادر پایین، سه آرایه مجاز با علاقه محلیه ساخته است که همه را در جدول پایین‌تر، بررسی کرده‌ایم.
خروشی برآمد ز دشت و ز شهر
غم آمد جهان را از آن کار بهر
(فردوسی)
| معنای مجازی | قرینه | علاقه |
| مردم دشت | دشت نمی‌تواند بخروشد و مردم دشت می‌توانند. | محلیه |
| مردم شهر | شهر نمی‌تواند بخروشد و مردم شهر می‌توانند. | محلیه |
| مردم جهان | جهان نمی‌تواند دارای غم باشد اما انسان می‌تواند. | محلیه |
تا اینجا آموختیم آرایه مجاز چیست و انواعی از آن مانند مجاز به علاقه کلیه، جزئیه و محلیه را یاد گرفتیم. در ادامه، انوع دیگری از آن را با مثال بررسی می‌کنیم.
مجاز به علاقه حالیه چیست؟
علاقه حالیه نیز، برعکس علاقه محلیه است. یعنی اگر واژه‌ای را در سخنی به کار ببریم که معنای آن در آنجا، محل قرارگیری یا وجود آن واژه باشد، مجاز به علاقه حالیه ساخته‌ایم. به مثال زیر توجه کنید.
مثال علاقه حالیه
در جدول زیر، مثالی برای علاقه حالیه آورده‌ایم و قرینه و علاقه آن را نیز مشخص کرده‌ایم.
مِی در کف من نه که دلم بی‌تاب است
وین عمر گریزپای چون سیماب است
(خیام)
| معنای مجازی | قرینه | علاقه |
| جامِ می | خود می یک مایع است و نمی‌توان آن را در دست گذاشت. | حالیه (می آمده و منظور، جام می بوده است.) |
مجاز به علاقه لازمیه
اگر واژه‌ای در کلام باشد اما معنای آن در آن نثر یا شعر، لازم یا ملزوم آن واژه باشد، مجاز به علاقه لازمیه وجود خواهد داشت. مثال زیر را مشاهده کنید.
مثال علاقه لازمیه
در کادر و جدول زیر، مثالی از مجاز با علاقه لازمیه را توضیح داده‌ایم.
راه می‌بینم در ظلمت، من پر از فانوسم
من پر از نورم و شن
(سهراب سپهری)
| معنای مجازی | قرینه | علاقه |
| نور فانوس | «نور» موجود در سطر بعدی شعر | لازمیه (لازمه وجود نور، فانوس یا چیزی شبیه به آن است.) |
آرایه مجاز به علاقه علیه چیست؟
اگر بین یک علت و معلول، یکی از آن‌ها در کلام بیاید و منظور از آن، دیگری باشد، مجاز به علاقه علیه ایجاد شده است. به مثال زیر توجه کنید.
مثال علاقه علیه
در بیت زیر، معنای مجازی «دم زدن»، «سخن گفتن» است زیرا مصراع دوم، چنین معنایی دارد: «دل، روزی به تو نگفت: «که چرا (تیر جفا) بر جان ما انداختی.»». علاقه آن مجاز نیز، علیه است زیرا سخن گفتن، نتیجه و معلولِ دم و بازدم است.
از غمزه صد تیر جفا بر جان ما انداختی
دل با تو روزی دم نزد کاخر چرا انداختی
(مجیرالدین بیلقانی)
| معنای مجازی | قرینه | علاقه |
| سخن | جمله‌ای که بعد از «دم نزد» آمده است. | سخن، معلولِ دم زدن (علت) است. |
نکته: دو مجاز دیگر نیز در این بیت وجود دارند که آن‌ها را در جدول زیر، مشخص کرده‌ایم.
| خود واژه و معنای مجازی | قرینه | علاقه |
| دل / خود من | انسان توانایی سخن گفتن دارد نه دل انسان. | جزئیه (دل، جزئی از انسان است.) |
| روزی / هیچ زمانی | معنای کلی بیت | جزئیه (روز، جزئی از کل زمان است.) |
حالا که یاد گرفتیم آرایه مجاز چیست و انواعی از آن مانند مجاز به علاقه کلیه، محلیه، حالیه، علیه و… را با مثال بررسی کردیم. در ادامه نیز انواع دیگری را با مثال توضیح می‌دهیم.
آرایه مجاز به علاقه آلیه چیست؟
وقتی عضوی از بدن، در شعر و نثر آورده می‌شود اما منظور، کاری است که آن عضو انجام می‌دهد، مجاز به علاقه آلیه ساخته می‌شود. در ادامه، نمونه‌ای از این نوع مجاز را آورده‌ایم.
مثال علاقه آلیه
در مثال زیر، مشاهده می‌کنید که مجاز به علاقه آلیه را چگونه می‌توانیم تشخیص دهیم.
رسید وحی خدایی که گوش تیز کنید
که گوش تیز به چشم خدای‌بین کشدا
(مولانا)
| معنای مجازی | قرینه | علاقه |
| شنوایی خوب | گوش به‌تنهایی دارای توانایی نیست. | آلیه (گوش، آلت (وسیله) شنیدن است.) |
مجاز به علاقه جنس
اگر نام جنس چیزی را در کلام خود بیاوریم اما منظور ما، خود آن چیز باشد، مجاز به علاقه جنس ساخته‌ایم. به مثال زیر توجه کنید.
مثال علاقه جنس
در کادر زیر مجازی به علاقه جنس وجود دارد که قرینه و علاقه آن را در جدول زیر آورده‌ایم.
عرش توست این خاک و افلاک و کواکب گرد او
روز و شب جولان همی همواره هم زین‌سان کنند
(ناصرخسرو)
| معنای مجازی | قرینه | علاقه |
| زمین | افلاک و کواکب | جنس (جنس زمین، از خاک است.) |
مجاز به علاقه تضاد چیست؟
اگر واژه‌ای را به کار ببریم و منظور ما، دقیقاً متضاد آن باشد، مجاز به علاقه متضاد وجود دارد. برای درک بهتر این مجاز، مثال زیر را مشاهده کنید.
مثال علاقه تضاد
در جدول زیر، مجاز به علاقه تضاد را در بیت زیر، بررسی کرده‌ایم.
ناصحم گفت که جز غم چه هنر دارد عشق
گفتم ای خواجه عاقل! هنری بهتر از این؟
(حافظ)
| معنای مجازی | قرینه | علاقه |
| نادان | رد کردن سخن خواجه در بیت | تضاد (معنای نادان کاملاً با عاقل در تضاد است.) |
مجاز به علاقه شباهت
هرگاه واژه‌ای را به جای واژه دیگری به کار ببریم که با هم شباهت دارند، مجاز به علاقه شباهت وجود دارد که آرایه استعاره نیز محسوب می‌شود. به مثال زیر توجه کنید.
مثال علاقه شباهت
در بیت زیر، مجاز به علاقه شباهت وجود دارد. البته همانطور که گفتیم، هر مجاز به علاقه شباهت، آرایه استعاره نیز، است. در ادامه، این مورد را بیشتر توضیح می‌دهیم.
دلم از نرگس بیمار تو بیمارتر است
چاره کن درد کسی کز همه ناچارتر است
(فروغی بسطامی)
| معنای مجازی | قرینه | علاقه |
| چشم | بیمار (گل نرگس نمی‌تواند بیمار باشد.) | شباهت (ظاهر چشم و گل نرگس به هم شبیه است.) |
مجاز به علاقه صفت
اگر به جای آوردن یک چیز در کلام، صفتی (ویژگی) مربوط به آن را بیاوریم، مجاز به علاقه صفت ساخته‌ایم. نمونه‌ای از این نوع مجاز را در ادامه، مشاهده می‌کنید.
مثال علاقه صفت
در کادر زیر مثالی از مجاز با علاقه صفت را بررسی کرده‌ایم.
افتاده به گریه خلق، بس کن بس کن
دریا به شهید کربلایی‌ات سوگند
(ابوسعید ابوالخیر)
| معنای مجازی | قرینه | علاقه |
| حسین (ع) | «کربلایی» | صفت (شهید کربلایی، صفتی برای حسین (ع) است.) |
تا اینجا یاد گرفتیم آرایه مجاز چیست و همه انواع آن را با مثال بررسی کردیم. در ادامه مطلب، مجازهای پرکاربرد در فارسی و روش تشخیص مجاز را با مثال توضیح می‌دهیم.
مجازهای پرکاربرد
در این بخش، مجازهای پرکاربرد در ادبیات فارسی را با معنای مجازی آن‌ها آورده‌ایم تا راحت‌تر بتوانید آن‌ها را شناسایی کنید. اما باید توجه کنید که صرف وجود این واژه‌ها در شعر یا نثر، دلیل وجود مجاز در این واژه‌ها نیست و حتما باید قرینه‌ای برای معنای مجازی آن‌ها وجود داشته باشد.
برای یادگیری درست و ساده آرایه مجاز، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
جدول مجازهای پرکاربرد در ادبیات فارسی
در جدول زیر، واژه‌هایی که معمولاً دارای معنای مجازی هستند را با معنای غیرحقیقی (مجازی) آن‌ها آورده‌ایم. باز هم تأکید می‌کنیم که چنین واژه‌هایی همیشه دارای معنای مجازی نیستند و برای وجود مجاز، وجود قرینه برای معنای غیرحقیقی در جمله یا شعر، الزامی است.
| واژه | معنای مجازی |
| جهان، عالم، دنیا، شهر و… | مجاز از مردم جهان، عالم، دنیا، شهر و… |
| سر | مجاز از فکر / قصد / تصمیم / موی سر و… |
| دست | مجاز از جزئی از دست مانند انگشتان / مجاز از قدرت |
| پیمانه، جام، قدح، ساغر، پیاله و… | مجاز از شراب |
| می، شراب و… | مجاز از جام می |
| نفس، دم، دهان، زبان و… | مجاز از سخن |
| خون | مجاز از مرگ / قتل و… |
| شمشیر | مجاز از جنگ |
| دل | مجاز از خود آدم / مجاز از میل و اشتیاق |
| چشم، گوش و… | مجاز از خود آدم / مجاز از شنوایی و بینایی و… |
| جان | مجاز از خود انسان |
| چمن | مجاز از باغ و دشت و سرسبزی |
| امروز / فردا | مجاز از دنیا / مجاز از آخرت |
| خاک | مجاز از انسان / زمین / قبر |
| گل، درخت و… | مجاز از بهار |
| قلم، خامه، کلک و… | مجاز از شعر، نوشته و… |
| نگین | مجاز از انگشتر |
روش تشخیص مجاز
تا اینجا دانستیم آرایه مجاز چیست و در این بخش، روش شناسایی آن را توضیح می‌دهیم. بهترین روش تشخیص مجاز، توجه به قرینه مجاز در جمله است. یعنی اگر واژه یا عبارتی در کلام باشد که معنای حقیقی یک واژه دیگر را غیرمنطقی کند، در آن سخن مجاز وجود دراد و آن واژه یا عبارت نیز، قزینه مجاز است. در این بخش، این روش را برای تشخیص چند مثال از مجاز، بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای تشخیص مجاز، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال اول برای تشخیص مجاز
واژه «الحمد» یک واژه عربی است اما وقتی به کل این مصراع دقت کنیم، متوجه می‌شویم که منظور از آن، سوره «حمد» است که آن را «پس از مرگ» می‌خوانند. علاقه این مجاز نیز، از نوع علاقه جزئیه است.
وگر رفت و آثار خیرش نماند
نشاید پس مرگش الحمد خواند
(سعدی)
| معنای مجازی | قرینه |
| سوره «حمد» | پس از مرگ، سوره حمد را می‌خوانند. |
مثال دوم برای تشخیص مجاز
کلمه «چشمم» در بیت زیر، در معنای «خودم» به کار رفته است و نشانه‌ای که ما را به این معنا می‌رساند، فعل «نخفت» است. انسان می‌تواند بخوابد و «چشم» انسان به‌تنهایی توانایی خوابیدن (خفتن) ندارد.
ناله من خواب شبت برد و آه
چون نکنم ناله که چشمم نخفت
(کمال خجندی)
| معنای مجازی | قرینه |
| خودم | انسان می‌خوابد نه چشم انسان. |
تا اینجای مطلب بررسی کردیم آرایه مجاز چیست و انواع آن، مجازهای پرکاربرد و روش تشخیص آن را با مثال و به‌طور کامل توضیح دادیم. در ادامه، فرق مجاز و استعاره را نیز با مثال یاد می‌گیریم.
فرق مجاز و استعاره
فرق مجاز و استعاره این است که مجاز، کلی‌تر از استعاره است و در واقع، آرایه «استعاره» نوعی از مجاز است که در آن، علاقه شباهت وجود دارد. آرایه مجاز با علاقه‌های دیگری مانند علاقه محلیه، کلیه، لازمیه و… نیز ساخته می‌شود و مجاز به علاقه شباهت یا همان استعاره، تنها یکی از انواع مجاز است. از طرفی دیگر، آرایه استعاره به دلیل همین استفاده از علاقه شباهت، به آرایه تشبیه نیز نزدیک است. در ادامه، نمونه‌هایی از استعاره‌ها را بررسی می‌کنیم تا تفاوت و شباهت آن با مجاز را بهتر درک کنید.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه استعاره، فیلم آموزش رایگان آرایه استعاره در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
جدول تفاوت مجاز و استعاره
در جدول زیر، تفاوت مجاز و استعاره را آورده‌ایم. همانطور که در جدول زیر مشاهده می‌کنید، هر استعاره‌ای، مجاز است اما هر مجازی، استعاره نیست.
| مجاز | استعاره |
| کلی‌تر | نوعی از مجاز |
| مجاز با علاقه محلیه، کلیه، جزئیه، شباهت، حالیه و… | مجاز با علاقه شباهت |
| استفاده از واژه‌ای در معنای غیرحقیقی آن | استفاده از واژه‌ای در معنای غیرحقیقی آن که با معنای حقیقی‌اش شباهت دارد. |
مثال مجاز و استعاره
در کادر زیر، یک نمونه از آرایه استعاره آورده‌ایم و مجاز و استعاره در آن را به‌طور کامل بررسی کرده‌ایم.
با چشم تو یاد نرگس تر نکنم
بی لعل تو آرزوی کوثر نکنم
(ابوسعید ابوالخیر)
در جدول زیر، ارکان آرایه مجاز این واژه را آورده‌ایم.
| معنای مجازی | قرینه | علاقه |
| لب سرخ | «چشم» موجود در مصراع اول | شباهت (لعل، سنگی سرخ است که به لب شباهت دارد.) |
در جدول پایین نیز، استعاری بودن این واژه را با ارکان آن توضیح داده‌ایم.
| معنای استعاری | مشبه و مشبه‌به | علت وجود استعاره |
| لب سرخ | لب (مشبه) مانند لعل (مشبه‌به) است. | فقط یکی از ارکان مشبه و مشبه‌به در این بیت آورده شده است. |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه استعاره را با مثال‌های متنوع توضیح داده‌ایم و انواع آن را نیز معرفی کرده‌ایم.
نمونه سؤال آرایه مجاز در ادبیات
حالا که یاد گرفتیم آرایه مجاز چیست و انواع آن را با مثال شناختیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای پاسخ به سؤالات این تمرین، گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای مطالعه پاسخ‌های تشریحی سؤال‌ها نیز، کافی است همین مراحل را انجام دهید. با ثبت هر جواب درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در انتهای آزمون یعنی بعد از ثبت پاسخ همه پرسش‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، دریافت خواهید کرد.
۱. در کدام گزینه، تعریف بهتری برای آرایه مجاز وجود دارد؟
به کار بردن واژه یا عبارتی با دو معنای دور و نزدیک که هر دو معنای آن درست است.
استفاده از واژه‌ای با دو معنای دور و نزدیک که فقط معنای نزدیک آن درست است.
به کار بردن واژه‌ای در معنای غیرحقیقی خود با وجود علاقه‌ای که بین معنای واقعی و غیرواقعی آن، پیوند ایجاد می کند.
به کار بردن واژه‌ای در معنای غیرواقعی خود با وجود قرینه‌ای که ذهن را متوجه معنای نزدیک می‌کند.
۲. در کدام گزینه، واژه «دست» معنای مجازی دارد؟
مردی نبود فتاده را پای زدن
گر دست فتاده‌ای بگیری مرد
(رودکی)
زلف تو دوش به چاه آمد و آن خال سیه
اندر آویخت به دو دست در آن زلف سیاه
(فرخی سیستانی)
سپاس از جهان‌دار فریادرس
نگیرد به سختی جز او دست کس
(رودکی)
همه نامداران شدند انجمن
چو دستان و چون قارن رزم‌زن
(فردوسی)
مجازی بودن و نبودن واژه «دست» در گزینه‌های این سؤال را در فهرست پایین توضیح داده‌ایم.
- گزینه اول: «دست فتاده» در این بیت، در معنای «خود انسان فتاده» به کار رفته و دارای آرایه مجاز به علاقه جزئیه است.
- گزینه دوم: دست در این بیت معنای «انگشتان دست» دارد و این واژه دارای آرایه مجاز به علاقه کلیه است.
- گزینه سوم: «دست کس» در این بیت، به معنای «کل وجود کسی یا کسانی» است بنابراین این بیت، دارای آرایه مجاز به علاقه جزئیه است.
- گزینه چهارم: دست، جزئی از واژه «دستان» و نام یکی از پهلوانان ایرانی در شاهنامه است.
۳. در کدام گزینه، آرایه مجاز وجود ندارد؟
شبی یاد دارم که چشمم نخفت
شنیدم که پروانه با شمع گفت
(سعدی)
سفید شد چو درخت شکوفه‌دار، سرم
وزاین درخت، همین میوه‌ی غم است برم
(جامی)
ما را دِماغ جنگ و سر کارزار نیست
ورنه دل دو نیم، کم از ذوالفقار نیست
(صائب تبریزی)
«داود هیچ سخن نگفت و وی را گفتند که تو چه گویی گفت آنچه شما گفتید.» (بیهقی)
واژه‌های دارای مجاز گزینه‌های این سؤال و معنای مجازی، قرینه و علاقه آن‌ها را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- گزینه اول: «چشمم» مجاز به علاقه جزئیه از «خودم» است. / قرینه: «نخفت»
- گزینه دوم: «سرم» مجاز به علاقه محلیه از «موهای سرم» است. / قرینه: «سفید شد»
- گزینه سوم: «سر کارزار» مجاز به علاقه آلیه از «فکر و قصد کارزار» است. / قرینه: «کارزار (جنگ)» دارای سر نیست.
۴. در بیت زیر، آرایه مجاز وجود دارد؟ اگر جواب آری است، کدام گزینه درباره مجاز موجود در این بیت، درست است؟
تمام سایه‌ها را می‌کشم بر روزن مهتاب
حضورم را ز چشم شهر حاشا می‌کنم هرشب
(محمدعلی بهمنی)
«مهتاب» در این بیت، مجاز لازمیه از «نور مهتاب» است. / قرینه «روزن» در «روزن مهتاب»
در این بیت، هیچ آرایه مجازی وجود ندارد و همه واژه‌های آن در معنای حقیقی خود به کار رفته‌اند.
«چشم شهر» در این بیت، مجاز به علاقه جزئیه و محلیه از «مردم ساکن شهر» است. / قرینه: شهر دارای چشم نیست و افراد ساکن در شهر، دارای حضور هستند.
«حضورم» در این بیت، مجاز به علاقه جزئیه از «حضور من» است. قرینه: «حاشا می‌کنم»
۵. در کدام گزینه، مجاز به علاقه کلیه وجود دارد؟
سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی
تو خود آفتاب خود باش و طلسم کار بشکن
(شفیعی کدکنی)
باور مکن که من دست از دامنت بدارم
شمشیر نگسلاند پیوند مهربانان
(سعدی)
دست مکش به موی او، مات مشو به روی او
تا نکشد به خون دل، دامن دیده تو را
(فروغی بسطامی)
رودکی چنگ بر گرفت و نواخت
باده‌انداز کو سرود انداخت
(رودکی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. کدام گزینه درباره تفاوت مجاز به علاقه محلیه و حالیه، درست است؟
اگر آنچه در کلام آمده، محل یک چیز باشد و منظور گوینده کلام از آن، خود آن چیز باشد، مجاز به علاقه محلیه خواهیم داشت.
اگر معنای اصلی یک واژه در کلامی، محل وجود یا وقوع آن واژه باشد، آرایه مجاز به علاقه محلیه وجود خواهد داشت.
اگر به جای به کار بردن یک واژه در کلام، حالت و صفتی مربوط به آن واژه را به کار ببریم، مجاز به علاقه حالیه ساخته‌ایم.
مجاز به علاقه محلیه، نوعی از آرایه مجاز و مجاز به علاقه حالیه، نوعی از آرایه استعاره است.
۷. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، آرایه مجاز به علاقه تضاد وجود دارد؟
دست از سر ما بردارید و ما را راحت بگذارید.
آن دوست دانشمندت را ببین که چه کار احمقانه‌ای انجام می‌دهد.
صورت چون ماهت را به جهان نشان بده تا نور آن، همه عالم را روشن کند.
نرگس خمارش را از چشم‌های من پنهان می‌کرد.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. علاقه و قرینه مجاز موجود در عبارت زیر، در کدام گزینه درست آمده است؟
معلم در حالی‌که در کلاس راه می‌رفت، می‌گفت: «همه روستا باید برای مبارزه با ظلم، تلاش کنند.»
واژه «معلم» در این عبارت، مجاز از «همه معلم‌ها» است. / علاقه: جزئیه / قرینه: «همه روستا»
«کلاس» در این عبارت، مجاز به قرینه محلیه از «دانش‌آموزان کلاس» است. / قرینه: «راه می‌رفت» و «می‌گفت»
«ظلم» در این عبارت، مجاز از «عدم وجود ظلم» است. / علاقه: تضاد / قرینه: تلاش برای مبارزه با ظلم
«همه روستا» مجاز از «همه افراد ساکن در روستا» است. علاقه: محلیه / قرینه: تلاش برای مبارزه با ظلم از توانایی‌های انسان است نه «روستا»
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹. در کدام گزینه از گزینه‌های زیر، مجازی به علاقه جزئیه وجود دارد؟
با زاهدان خشک مکن گفتگوی عشق
شمشیر چوب را جگر کارزار نیست
(صائب تبریزی)
ز طمع خدمت او شد رونده تیغ و قلم
یکی به دست مبارز دگر به دست دبیر
(عنصری)
هم از امروز سخن باید گفت
که خبر داشت که فردایی هست
(پروین اعتصامی)
گو به پیراهن مشو ایمن که مکافاتی هست
لاجرم خون سیاوش طلبد کیخسرو
(آشفته شیرازی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. در کدام گزینه، فرق مجاز و استعاره را آورده‌ایم؟
این دو، آرایه‌های متفاوتی هستند و هیچ شباهت یا وجه اشتراکی با هم ندارند.
آرایه استعاره نوعی از آرایه مجاز است که علاقه آن، شباهت است. یعنی بین معنای حقیقی و غیرحقیقی آن، شباهت وجود دارد.
آرایه مجاز، نوعی استعاره است و آرایه استعاره به آرایه تشبیه نیز شباهت دارد.
هر دو آرایه مجاز و استعاره، نوعی تشبیه هستند که یا مشبه یا مشبه‌به در آن وجود دارد.
جدول خلاصه نکات آرایه مجاز در ادبیات فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس، یاد گرفتیم آرایه مجاز چیست و روش تشخیص مجاز را با مثال بررسی کردیم. همچنین توضیح دادیم علاقه و قرینه مجاز چیست و انواع مجاز بر اساس نوع علاقه آن‌ها را با مثال، بیان کردیم. فرق استعاره و مجاز را با مثال توضیح دادیم و در پایان مطلب نیز سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با پاسخ دادن به آن‌ها تمرین کنید و میزان یادگیری خود را افزایش دهید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکته‌های بیان شده در این مطلب را آورده‌ایم. البته برای یادگیری کامل این مبحث، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. آرایه مجاز | به کار بردن واژه‌ای در معنای غیرحقیقی آن با وجود علاقه و پیوندی میان این دو معنا و وجود قرینه‌ای در جمله که ما را به معنای غیرحقیقی نزدیک کند. |
| ۲. علاقه مجاز | نوع ارتباطی که بین معنای حقیقی و غیرحقیقی واژه وجود دارد. |
| ۳. قرینه مجاز | واژه یا عبارتی که ذهن را به سوی معنای غیرحقیقی واژه دارای مجاز، می‌برد. |
| ۴. چند نوع از مجاز | مجاز به علاقه کلیه: به کار بردن یک کل در معنای جزئی از آن کل |
| مجاز به علاقه جزئیه: به کار بردن یک جزء در معنای کل آن | |
| مجاز به علاقه محلیه: به کار بردن محل قرارگیری چیزی در معنای خود آن چیز | |
| مجاز به علاقه آلیه: به کار بردن عضوی از بدن به معنای کاری که آن عضو انجام می‌دهد. | |
| ۵. فرق مجاز و استعاره | استعاره نوعی مجاز است. (هر مجاز با علاقه شباهتی، استعاره نیز است.) |
source