فعل یکی از مهمترین اجزای جمله است. فعل آن واژه‌ای است که یا معنای انجام کاری می‌دهد یا حالتی را به کسی یا چیزی نسبت می‌دهد. برای مثال واژه «رفتند» در جمله «آن‌ها رفتند»، فعل است. کاربرد فعل، کامل کردن معنای جمله است . فعل در زبان فارسی از بن و شناسه ساخته می‌شود و دارای انواع مختلفی چون ماضی و مضارع، معلوم و مجهول، گذرا و ناگذر، ساده و مرکب و… است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم فعل چیست و انواع فعل از نظر زمان، ساختمان، معلوم و مجهول، گذر و ناگذر، خاص و اسنادی و… را با مثال بررسی و صرف می‌کنیم. همچنین اجزای فعل مانند بن ماضی و مضارع و شناسه‌های فعل را توضیح می‌دهیم. حذف فعل و روش شناسایی آن را نیز معرفی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها تمرین کنید.

فعل چیست؟

فعل واژه‌ای است که در انتهای جمله‌های فارسی می‌آید و با معنای انجام یک کار یا ایجاد ارتباط بین دیگر اجزای جمله، معنای جمله را کامل می‌کند. اجزای اصلی و همیشگی همه فعل‌های فارسی، بن و شناسه فعل هستند. فعل در زبان فارسی دارای انواعی مانند ماضی و مضارع، گذرا و ناگذر، معلوم و مجهول، مفرد و جمع، ساده و مرکب و… است. در ادامه، همه آن‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم و نکات مربوط به هرکدام را بررسی می‌کنیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری فعل فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

جدول اجزا و انواع فعل با مثال

در جدول زیر، انوع فعل از نظر زمان، ساختمان، گذرا و ناگذر، معلوم و مجهول، خاص و اسنادی و… را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثالی نیز قرار داده‌ایم تا بتوانید آن‌ها را با هم مقایسه کنید.

در مطلب زیر، انواع فعل فارسی را با مثال بررسی کرده‌ایم.

اجزای فعل چیست؟

فعل فارسی از بن ماضی و مضارع و شناسه‌های ماضی و مضارع ساخته می‌شود. برخی از فعل‌ها متناسب با زمان یا ساختمان خود، اجزای اضافه‌ای نیز دارند. اما اجزای اصلی و حتمی هر فعلی، بن فعل و شناسه فعل است.

• بن فعل ماضی و مضارع
• شناسه فعل ماضی و مضارع

در ادامه هر دو مورد را به طور جداگانه بررسی می‌کنیم. برای یادگیری و تشخیص بن فعل‌های ماضی و مضارع، می‌توانید فیلم آموزش رایگان بن فعل ماضی و مضارع در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

فرمول اجزای ثابت فعل

در کادر زیر، فرمول اجزای اصلی و ثابت انواع فعل را آورده‌ایم.

بن فعل چیست؟

بن فعل، بخش اصلی هر فعل است. زبان فارسی دارای دو بن ماضی و مضارع است و همه فعل‌های مختلف و با زمان‌ها و ساختارهای مختلف، از بن ماضی و مضارع ساخته می‌شوند که در این بخش، خود آن‌ها و روش‌های تشخیص آن‌ها را توضیح داده‌ایم.

• بن ماضی
• بن مضارع

در ادامه، هر دو بن ماضی و مضارع و روش تشخیص هرکدام را با مثال توضیح می‌دهیم.

بن ماضی

بن ماضی هر فعل، فعل ماضی ساده سوم شخص مفرد همان فعل یا مصدر فعل، بدون «ن» انتهای آن است. در جدول زیر، چند فعل نمونه را آورده‌ایم و روش تشخیص بن ماضی آن‌ها را نشان داده‌ایم.

بن مضارع

بن مضارع هر فعل، ساخت امر همان فعل بدون «بـ» ابتدایی آن است. در جدول زیر، روش تشخیص بن مضارع چند فعل نمونه را مشخص کرده‌ایم.

شناسه‌های فعل

شناسه‌ فعل آن جزئی است که شخص و شمار فعل را تعیین می‌کند. فعل باید با نهاد جمله مطابقت داشته باشد و تطابق فعل و نهاد از طریق همین شناسه‌ها انجام می‌شود. شناسه‌های فعل دارای دو نوع ماضی و مضارع هستند که متناسب با زمان فعل باید آن‌ها را در ساختار فعل استفاده کنیم.

شناسه ماضی

شناسه ماضی را در جدول زیر برای همه صیغه‌ها مشخص کرده‌ایم و برای هرکدام مثال نیز قرار داده‌ایم.

شناسه مضارع

شناسه مضارع صیغه‌های شش‌گانه فارسی را در جدول زیر مشخص کرده‌ایم و برای هرکدام، مثال نیز قرار داده‌ایم.

جدول انواع فعل با مثال

فعل مفرد، جمع، ماضی، مضارع، آینده، ساده، مرکب، پیشوندی، اسنادی، خاص، ناگذر، گذرا، معلوم، مجهول، اخباری، التزامی و امری انواع فعل‌ هستند. در جدول پایین برای هرکدام از این فعل‌ها مثال آورده‌ایم. در ادامه مطلب، همه را با توضیحات کامل بررسی می‌کنیم.

تا اینجا یاد گرفتیم فعل چیست و اجزای آن را با مثال بررسی کردیم. در ادامه، انواع فعل را با مثال توضیح می‌دهیم.

فعل جمع و مفرد چیست؟

فعل از نظر شخص و شمار به انواع مفرد و جمع تقسیم می‌شود. در جدول زیر، شخص و شمارهای مفرد و جمع فعل فارسی را آورده‌ایم و فعل ماضی و مضارع آن‌ها را صرف کرده‌ایم. برای یادگیری صرف فعل فارسی می‌توانید فیلم آموزش رایگان چگونه صرف کردن فعل ماضی و مضارع فرادرس را تماشا کنید.

انواع فعل از نظر ساختمان

فعل فارسی از نظر ساختمان به سه نوع ساده، مرکب و پیشوندی تقسیم می‌شود.

• فعل ساده
• فعل مرکب
• فعل پیشوندی

در ادامه، هر سه نوع ساختمان فعل را به طور جداگانه توضیح می‌‌دهیم و برای هرکدام مثال نیز می‌آوریم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری انواع فعل فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول انواع ساختمان فعل با مثال

در جدول زیر، انواع فعل از نظر ساختمان را قرار داده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثال نیز آورده‌ایم.

فعل ساده چیست؟

فعل ساده در ساختمان خود به جز بن، شناسه، برخی وندهای تصریفی مانند «می»، «بـ»، «نـ» و… هیچ جزء دیگری ندارد. یعنی کل معنای فعل ساده در همان بن فعل است و به واژه یا وند دیگری نیاز ندارد تا معنای آن کامل شود. برای مثال، فعل ساده «می‌گشتم» معنای «چرخیدن و گشتن» می‌دهد اما اگر بخواهیم فعل، معنای «بازگشتن» بدهد باید از فعل پیشوندی «برگشتم» استفاده کنیم. در جدول زیر نمونه‌هایی از فعل ساده را بررسی کرده‌ایم.

نکته: فعل‌های کمکی که در ساختار بعضی از فعل‌ها وجود دارند، تأثیری در ساختمان فعل ندارند. مانند مثال دوم در جدول بالا که فعل کمکی «نخواهم» در ساختار آن وجود دارد.

فعل مرکب چیست؟

فعل مرکب فعلی است که در ساختمان آن، علاوه بر بن فعل و شناسه و سایر وندهای تصریفی، یک واژه یا تکواژ معنادار نیز وجود دارد. یعنی معنای فعل مرکب با معنای بن فعل تفاوت دارد و در واقع، اضافه شدن واژه یا تکواژ معنادار به بن فعل، فعل جدیدی را ساخته است. برای مثال فعل ساده «زدیم» معنای «ضربه زدن» می‌دهد اما فعل مرکب «حرف زدیم» معنای «صحبت کردن» می‌دهد و کاملاً با فعل «زدیم» تفاوت دارد. به جدول زیر توجه کنید.

نکته: تکواژ معنادار یا آزاد، تکواژ یا واژه‌ای است که به تنهایی نیز معنای کامل و مستقل دارد و جدا از ساختمان سایر واژه‌ها نیز کاربرد دارد. اما تکواژ‌های موجود در ساختمان فعل‌های پیشوندی، به تنهایی کاربرد و معنای کاملی ندارند.

فعل پیشوندی چیست؟

فعل پیشوندی فعلی است که از ترکیب «تکواژ وابسته + بن فعل + شناسه» ساخته می‌شود. یعنی معنای فعل پیشوندی، از کنار هم قرار گرفتن پیشوند وابسته (معناساز) و بن فعل، ساخته می‌شود. برای مثال فعل «داشتم» فعلی ساده است و معنای «دارایی» می‌دهد اما فعل «بازداشتم» فعلی پیشوندی است و معنای «جلوگیری کردن» می‌دهد. در جدول زیر نمونه‌های دیگری از فعل پیشوندی را بررسی کرده‌ایم.

نکته: ساختمان برخی از فعل‌ها، هم پیشوندی و هم مرکب است. برای مثال فعل «به دنیا آمدند» از «به (تکواژ وابسته) + دنیا (تکواژ معنادار) + آمد (بن ماضی) + -َند (شناسه)» ساخته شده است و در ساختمان آن، هم تکواژ وابسته و هم تکواژ معنادار وجود دارد.

انواع فعل ماضی و مضارع و آینده

فعل فارسی از نظر زمان به سه دسته کلی گذشته (ماضی)، حال (مضارع) و آینده (مستقبل) تقسیم می‌شود. هرکدام از این سه دسته نیز، دارای انواعی هستند که هرکدام، ساختار مخصوص خود را دارند و در این بخش، همه را با مثال توضیح می‌دهیم.

• انواع فعل ماضی
• انواع فعل مضارع
• انواع فعل آینده

در ادامه، همه انواع زمان‌های فعل فارسی را با مثال بررسی می کنیم. قبل از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش رایگان چگونگی پیدا کردن فعل ماضی و مضارع و بن فعل آن‌ها در فرادرس، با انواع فعل از نظر زمان آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

انواع فعل ماضی

فعل ماضی یا گذشته فعلی است که انجام کار یا پذیرفتن حالتی در زمان گذشته را نشان می‌دهد. فعل ماضی دارای انواع ساده، استمراری، نقلی، التزامی، بعید، ابعد و مستمر است. در این بخش، ساختار همه را با نمونه بررسی می‌کنیم.

• ساده
• استمراری
• نقلی
• نقلی مستمر
• التزامی
• بعید
• ابعد
• مستمر

در ادامه، ساختار همه این فعل‌ها را بیان می‌کنیم و آن‌ها را صرف می‌کنیم.

ماضی ساده

فعل ماضی ساده یا مطلق فعلی است که بدون داشتن معنای استمرار یا التزام و… خبر از انجام یا عدم انجام یک کار و پذیرفتن یا نپذیرفتن یک حالت می‌دهد. در کادر زیر، فرمول ساخت ماضی ساده را آورده‌ایم.

در جدول پایین، صرف فعل ماضی ساده مثبت و منفی را قرار داده‌ایم.

ماضی استمراری

فعل ماضی استمراری، انجام و عدم کار و پذیرفتن یا نپذیرفتن حالتی در زمان گذشته و به طور پیوسته را نشان می‌دهد. در کادر زیر، فرمول ساخت ماضی استمراری را قرار داده‌ایم.

در جدول پایین، ماضی استمراری را صرف کرده‌ایم.

ماضی نقلی

فعل ماضی نقلی برای بیان انجام و عدم کار یا پذیرفتن و نپذیرفتن حالتی در گذشته صورت می‌گیرد که تأثیر آن در زمان حال نیز باقی مانده است. در کادر پایین، ساختار ماضی نقلی را آورده‌ایم.

در جدول زیر، حالت مثبت و منفی فعل ماضی نقلی را صرف کرده‌ایم.

ماضی نقلی مستمر چیست؟

فعل ماضی نقلی مستمر برای بیان در شرف انجام یا وقوع بودن عملی در گذشته به کار می‌رود. در کادر زیر، ساختار این فعل را بیان کرده‌ایم.

نکته: برای منفی کردن فعل گذشته نقلی مستمر، با صرف فعل کمکی از مصدر «داشتن» کاری نداریم و فقط به ابتدای بخش دوم فعل، «نـ» اضافه می‌کنیم.

ماضی التزامی

ماضی التزامی فعلی است که انجام یا عدم انجام کار یا پذیرفتن و نپذیرفتن حالتی در زمان گذشته را همراه با تردید، آرزو، دعا، شرط و… نشان می‌دهد. در کادر زیر، ساختار فعل گذشته التزامی را آورده‌ایم.

ماضی بعید

فعل ماضی بعید، عدم انجام یا انجام یک کار و پذیرفتن یا نپذیرفتن یک حالت را در گذشته دور (بعید) نشان می‌دهد. در کادر زیر، فرمول ساخت ماضی بعید را آورده‌ایم.

صرف ماضی بعید را در جدول زیر انجام داده‌ایم. پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش رایگان گذشته بعید در فرادرس را مشاهده کنید.

ماضی ابعد

برای بیان انجام کاری در گذشته خیلی دور از فعل ماضی ابعد استفاده می‌کنیم. فرمول ساخت این فعل را در کادر زیر آورده‌ایم.

در جدول بالا، فعل گذشته بعید را در حالت مثبت و منفی صرف کرده‌ایم.

ماضی مستمر چیست؟

ماضی مستمر یا ملموس، انجام و عدم انجام یا پذیرفتن و نپذیرفتن حالتی در گذشته را با حالت استمرار نشان می‌دهد. ساختار این فعل را در کادر زیر آورده‌ایم.

نکته: برای منفی کردن فعل ماضی مستمر، باید آن را مانند ماضی استمراری منفی صرف کنیم.

انواع فعل مضارع

افعال مضارع انجام یا عدم انجام کاری و پذیرفتن یا نپذیرفتن حالتی در زمان حال را نشان می‌دهند. این فعل دارای انواع مضارع ساده، اخباری، التزامی و مستمر است.

• ساده
• اخباری
• التزامی
• مستمر

در ادامه، فعل‌های مضارع را با مثال صرف می‌کنیم و ساختار هرکدام را توضیح می‌دهیم. برای یادگیری انواع فعل مضارع و ساخت هرکدام آن‌ها می‌توانید فیلم آموزش رایگان انواع فعل مضارع در فارسی فرادرس را مشاهده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مضارع ساده

برای بیان انجام کاری در زمان حال، بدون معنای اخباری، التزامی و استمراری، از فعل  مضارع ساده استفاده می‌کنیم. در کادر زیر، ساختار این فعل را بررسی کرده‌ایم.

مضارع اخباری

فعل مضارع اخباری خبر از انجام کار یا پذیرفتن حالتی در زمان اکنون می‌دهد. فرمول ساخت این فعل را در کادر زیر آورده‌ایم.

مضارع التزامی

از فعل مضارع التزامی برای بیان انجام کاری در زمان حال همراه با شک و تردید، آرزو و… استفاده می‌کنیم. در کادر زیر، فرمول ساخت این فعل را مشاهده کنید.

مضارع مستمر

از فعل مضارع مستمر یا ملموس برای بیان انجام کاری در حال حاضر یا بیان انجام کاری که در شروع وقوع است، استفاده می‌کنیم. ساختار فعل مضارع استمراری را در کادر پایین آورد‌ایم.

برای یادگیری این فعل، فیلم آموزش رایگان ساخت مضارع مستمر فارسی در فرادرس را تماشا کنید.

نکته: برای منفی کردن فعل مضارع مستمر، از همان فعل مضارع اخباری منفی استفاده می‌کنیم.

فعل آینده چیست؟

فعل آینده فعلی است که انجام کاری یا پذیرفتن حالتی در زمان آینده دور یا نزدیک را نشان می‌دهد. ساختار اصلی فعل مستقبل یا آینده در زبان فارسی، «صرف ماضی ساده بن کمکی «خواه» + شناسه مضارع + بن ماضی فعل اصلی» است اما ممکن است از فعل مضارع اخباری نیز در معنای فعل آینده استفاده شود.

فرمول ساخت و صرف فعل آینده

در کادر زیر، فرمول ساخت فعل آینده را آورده‌ایم.

حالا که یاد گرفتیم فعل چیست و انواع آن از نظر ساختمان و زمان را نیز بررسی کردیم، در ادامه به معرفی فعل‌های اسنادی و غیراسنادی، گذرا و ناگذر، معلوم و مجهول و… می‌پردازیم.

یادگیری فعل و انواع آن با فرادرس

تا اینجا یاد گرفتیم فعل چیست و نمونه‌هایی از انواع آن را با هم بررسی کردیم. فعل یکی از مهم‌ترین اجزای جمله‌های فارسی است و وجود یا عدم وجود نقش‌های دستوری مانند فاعل، مفعول، متمم و… در جمله، به نوع فعل آن جمله بستگی دارد. برای مثال اگر فعل جمله، خاص باشد نهاد آن از نوع فاعلی است اما اگر اسنادی باشد نهاد مسندالیه دارد. به همین دلیل، شناسایی و تشخیص نوع فعل در جمله بسیار مهم است. در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری فعل و انواع و اجزای آن مفید هستند.

همچنین برای یادگیری همه مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید مجموعه آموزش زیر را مشاهده کنید.

انواع فعل از نظر اسنادی و غیراسنادی

فعل از نظر اینکه معنای انجام کاری بدهد یا فقط بین اجزای جمله ارتباط برقرار کند، به دو نوع خاص و اسنادی تقسیم می‌شود. فعل خاص مانند فعل جمله «بچه‌ها لباس پوشیدند» بر انجام یک کار خاص دلالت می‌کند و فعل اسنادی مانند فعل جمله «بچه‌ها مهربان بودند» معنای انجام هیچ کار خاصی نمی‌دهد.

• فعل اسنادی
• فعل خاص

در ادامه، فعل اسنادی و خاص را به طور کامل و با مثال‌های بیشتری بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش رایگان مسند و فعل اسنادی در زبان فارسی در فرادرس، روش تشخیص فعل اسنادی از غیراسنادی را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

فعل اسنادی چیست؟

فعل اسنادی، فعلی است که به انجام کار خاصی دلالت نمی‌کند و فقط صفت و حالتی را به نهاد جمله نسبت می‌دهد. در واقع این فعل، واسطه و رابطی میان نهاد و مسند است و به همین دلیل به آن، فعل ربطی نیز می‌گویند. فعل‌های «است، بود، شد، گشت، گردید و…» معمولاً فعل‌های اسنادی هستند. در جدول زیر، نکته‌هایی که لازم است راجع به شناسایی فعل اسنادی بدانید را با مثال آورده‌ایم.

نکته: فعل‌های موجود در جدول بالا، معمولاً اسنادی هستند اما هیچ الزامی برای غیراسنادی بودن آن‌ها نیز وجود ندارد.

فعل خاص چیست؟

فعل خاص معنای انجام یک کار و عمل را می‌دهد. برای مثال هر فعلی که از مصدرهای «ماندن، رفتن، بردن و…» ساخته شود، فعلی خاص است. در جدول زیر، چند مثال فعل خاص آورده‌ایم و نحوه تشخیص خاص بودن آن‌ها را توضیح داده‌ایم.

نکته: تعداد فعل‌های خاص، محدودیتی ندارد و هر فعلی با معنای انجام کار و عملی خاص، می‌تواند فعل خاص و تام باشد.

انواع فعل از نظر گذرا و ناگذر

در زبان فارسی، نوع فعل، اجزای جمله را تعیین می‌کند. فعل از نظر نیاز به اجزای جمله برای کامل شدن معنای خود به دو دسته کلی ناگذر (لازم) و گذرا (متعدی) تقسیم می‌شود. فعل ناگذر فقط به فاعل نیاز دارد اما فعل گذرا بسته به معنای خود، علاوه بر فاعل به مفعول، متمم، تمیز یا ترکیبی از این نقش‌های دستوری نیاز دارد.

• فعل ناگذر یا لازم
• فعل گذرا به مفعول
• فعل گذرا به متمم
• فعل گذرا به مفعول و متمم
• فعل گذرا به مفعول و تمیز

در ادامه همه این فعل‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم و بررسی می‌کنیم.

فعل ناگذر چیست؟

فعل ناگذر یا لازم، برای کامل شدن معنای خود به چیزی جز نقش فاعلی (انجام دهنده فعل)، نیاز ندارد. در جدول زیر، نمونه‌هایی از جمله‌های دارای فعل لازم را آورده‌ایم و اجزای آن‌ها را مشخص کرده‌ایم.

فعل گذرا به مفعول چیست؟

فعل گذرا به مفعول فعلی است که علاوه بر فاعل، به جزئی به نام مفعول نیز نیاز دارد تا روی آن انجام شود. نقش مفعولی آن واژه یا گروهی است که فعل جمله روی آن انجام می‌شود. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این فعل را با هم بررسی می‌کنیم.

فعل گذرا به متمم چیست؟

برخی از فعل‌ها برای کامل شدن معنای خود به نقشی نیاز دارند که بعد از حروف اضافه می‌آید و ابهامی را از مفهوم این فعل‌ها، رفع می‌کند. به این جزء، نقش متمم می‌گوییم. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این فعل را مشاهده می‌کنید.

فعل گذرا به مفعول و متمم

فعل‌هایی که برای کامل شدن معنای خود هم به مفعول و هم به متمم نیاز دارند، گذرای به مفعول و متمم هستند. در جدول زیر، مثال‌های این نوع فعل را آورده‌ایم.

فعل گذرا به مفعول و تمیز

بعضی از فعل‌ها مانند «محسوب کردن، دانستن، به شمار آوردن و…» علاوه بر مفعول به جزء دیگری به نام مفعول نیاز دارند تا ابهام آن‌ها را برطرف کند. این جزء، تمیز است و این فعل‌ها گذرای به مفعول و تمیز هستند. مثال‌های جدول زیر را مشاهده کنید.

تا اینجا دانستیم فعل چیست و انواع آن از نظر زمان، ساختمان، گذرا بودن و… را با مثال توضیح دادیم. در ادامه، فعل معلوم و مجهول و حذف فعل و روش شناسایی آن را توضیح می‌دهیم.

انواع فعل از نظر معلوم و مجهول

فعل‌ها از نظر مشخص بودن فاعل یا نامشخص بودن فاعل به دو نوع معلوم و مجهول تقسیم می‌شوند. فاعل فعل معلوم مانند فعل «رفتند» همیشه از طریق شناسه آن قابل حدس و مشخص است. اما فاعل فعل مجهول مانند فعل «نوشته شد» مشخص نیست.

• فعل معلوم
• فعل مجهول

در ادامه، فعل معلوم و مجهول را با مثال توضیح می‌دهیم و نحوه مجهول کردن فعل را بیان می‌کنیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری روش مجهول‌سازی فعل‌های مختلف، فیلم آموزش رایگان چگونگی مجهول کردن فعل فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در فهرست زیر آورده‌ایم.

فعل معلوم چیست؟

فعل معلوم فعلی است که انجام‌دهنده آن، از خود فعل مشخص است. یعنی ساختار و معنای فعل به‌گونه‌ای است که حتی اگر فاعل در جمله وجود نداشته باشد، انجام‌دهنده آن فعل از روی خود فعل قابل تشخیص است. در جدول زیر، مثال فعل معلوم را آورده‌ایم.

نکته: تنها فعل‌های بدون شناسه در زبان فارسی، فعل ماضی سوم شخص مفرد و فعل امر دوم شخص مفرد هستند که مثال آن‌ها را در جدول بالا آورده‌ایم. فاعل این دو فعل نیز از طریق همین نداشتن شناسه، قابل شناسایی است.

فعل مجهول

فعل مجهول فعلی است که انجام‌دهنده آن از روی خود فعل مشخص نیست. یعنی ساختار فعل و معنای آن طوری است که نمی‌توانیم تشخیص دهیم چه شخص و شماری انجام‌دهنده این فعل بوده است. فعل مجهول ساختار خاصی دارد که آن را در کادر زیر آورده‌ایم.

نکته: نکته مهم در ساخت فعل مجهول این است که فقط فعل گذرا به مفعول قابل تبدیل شدن به فعل مجهول است. چون در تبدیل فعل معلوم به فعل مجهول، فاعل حذف شده و مفعول، جایگزین آن می‌شود. شناسه فعل مجهول نیز متناسب با شخص و شمار مفعول جمله، صرف می‌شود. نحوه مجهول سازی فعل را در ادامه بررسی کرده‌ایم.

مجهول کردن جمله

برای مجهول کردن جمله، مراحل جدول زیر را انجام دهید.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، فعل مجهول و روش مجهول‌سازی فعل‌ها و جمله‌های مختلف را با مثا‌ل‌های متنوعی بررسی کرده و توضیح داده‌ایم.

انواع فعل از نظر وجه

فعل فارسی دارای سه وجه اخباری، التزامی و امری است. اگر فعلی مانند فعل «رفتم» انجام قطعی فعل را بیان کند، وجه آن اخباری است. فعلی مانند «رفته باشم»، وجه التزامی دارد و انجام آن همراه با شک و تردید است. فعل‌های امر مانند «برو» نیز دارای وجه امر هستند و انجام فعل همراه با دستور یا خواهش را نشان می‌دهند.

• وجه اخباری
• وجه التزامی
• وجه امری

در ادامه، هر سه وجه فعل را با مثال توضیح می‌دهیم.

جدول فعل از نظر وجه

در جدول زیر، فعل‌های دارای وجه اخباری، التزامی و امری را با مثال مشخص کرده‌ایم.

وجه اخباری فعل چیست؟

وجه اخباری در فعل‌هایی وجود دارد که معنای آن‌ها انجام کاری به صورت قطعی را خبر می‌دهد. تمام فعل‌های فارسی به جز فعل ماضی التزامی، مضارع التزامی، مضارع ساده و فعل امر، دارای وجه اخباری هستند. در جدول زیر چند نمونه فعل دارای وجه اخباری را آورده‌ایم.

وجه التزامی فعل چیست؟

وجود وجه التزامی در فعل، یعنی انجام آن فعل همراه با شک، تردید، آرزو، شرط و… است. فعل‌های ماضی و مضارع التزامی و مضارع ساده، دارای وجه التزامی هستند. نمونه‌هایی از فعل دارای وجه التزامی را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

وجه امری فعل چیست؟

اگر معنای فعل، همراه با دستور، توصیه یا خواهش از کسی برای انجام کاری یا پذیرفتن حالتی باشد، وجه آن فعل، امری است. افعال امر در زبان فارسی دارای ساختار مشخصی هستند که آن‌ را در این بخش یاد می‌گیریم.

فرمول ساخت فعل امر

برای ساخت فعل امر کافی است از ساختار زیر استفاده کنیم.

تا اینجا یاد گرفتیم فعل چیست و چه انواعی دارد. در ادامه، حذف فعل و روش شناسایی فعل را توضیح می‌دهیم.

حذف فعل چیست؟

ممکن است فعل یک جمله به قرینه لفظی یا معنایی از جمله حذف شود. پس با وجود اینکه فعل، نقش کامل‌کنندگی معنای جمله را دارد، اما می‌تواند از جمله حذف شود. برای مثال، فعل جمله دوم عبارت «من آمدم و سهراب هم.»، به قرینه لفظی از آن حذف شده است. در این بخش، حذف فعل به قرینه لفظی و معنایی را به طور کامل و با مثال‌های بیشتر توضیح می‌دهیم.

• حذف فعل به قرینه لفظی
• حذف فعل به قرینه معنایی

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری انواع حذف فعل در ادبیات دهم، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

حذف فعل به قرینه لفظی

اگر فعل یک جمله در آن جمله وجود نداشته باشد اما خود آن فعل یا نشانه‌ای از آن، در جمله‌های قبلی یا بعدی وجود داشته باشد، فعل به قرینه لفظی حذف شده است. مثال‌های زیر را مشاهده کنید.

مثال ۱

در کادر زیر، مثال حذف فعل به قرینه لفظی را آورده‌ایم.

مثال ۲

مثالی دیگر از حذف فعل به قرینه لفظی را نیز در کادر زیر آورده‌ایم.

نکته: یکی از نکات مهم در شناسایی فعل حذف‌شده، این است که فعل در زبان فارسی همیشه از نظر شخص و شمار با نهاد (و فاعل) مطابقت دارد. بنابراین برای جایگذاری فعل حذف‌شده از جمله، باید آن‌ فعل را مطابق با شخص و شمار نهاد همان جمله صرف کنیم.

حذف فعل به قرینه معنوی

اگر فعل یک جمله بدون وجود در جمله‌های قبلی یا بعدی، در خود جمله هم وجود نداشته باشد، به قرینه معنوی از جمله حذف شده است. یعنی از طریق معنای جمله می‌توانیم فعل حذف‌شده را تشخیص دهیم و شناسایی کنیم. به چنین جمله‌هایی که فعل آن‌ها به قرینه معنایی حذف شده است، شبه‌جمله می‌گوییم زیرا بدون داشتن فعل، معنای یک جمله کامل را منتقل می‌کنند. به مثال‌های زیر توجه کنید.

مثال ۱

نمونه‌ای از حذف فعل به قرینه معنوی را در کادر زیر آورده و بررسی کرده‌ایم.

مثال ۲

در کادر زیر، مثالی دیگر از حذف فعل به قرینه معنایی را آورده‌ایم. همین تک کلمه موجود در کادر پایین، یک شبه‌جمله است.

نکته: اسم آوا یا صوت و منادا نیز، شبه جمله محسوب می‌شوند.

شناسایی فعل در شعر و نثر

برای شناسایی فعل باید به این نکته توجه کنیم که جایگاه فعل در زبان فارسی، در انتهای جمله است. پس آن واژه یا گروه واژگانی که در انتهای جمله می‌آید و معنای جمله را کامل می‌کند، فعل است. اما در برخی از نثرهای ادبی و شعرها، جایگاه فعل، متفاوت است زیرا این نوشته‌ها به شیوه‌ای بلاغی نگاشته می‌شوند.

مثال

در کادر زیر یک عبارت مطابق با شیوه معیار فارسی را آورده‌ایم و فعل‌های آن را تشخیص داده‌ایم.

شناسایی فعل در شعر

برای تشخیص فعل در شعر و نثرهای ادبی، باید ابتدا جمله، مصرع یا بیت را به شیوه عادی یعنی فارسی معیار امروز بازنویسی کنیم سپس جزء انتهایی و کامل‌کننده معنا را فعل در نظر بگیریم. در این بخش نمونه‌هایی از تشخیص فعل در شعر را بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در کادر زیر، یک بیت را آورده‌ایم و فعل آن را با مراحل جدول پایین، تشخیص داده‌ایم.

مثال ۲

در کادر زیر نیز، بیتی دیگر آورده‌ایم و روش تشخیص فعل‌های آن را نشان داده‌ایم.

نمونه سؤال فعل فارسی

حالا که یاد گرفتیم فعل چیست و انواع فعل را نیز شناختیم، می‌توانید در آزمون زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین، گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای مشاهده پاسخ‌های تشریحی سؤال‌های دارای توضیحات نیز، کافی است همین مراحل را انجام دهید. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی پس از انتخاب جواب همه سؤال‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.

جدول خلاصه نکات فعل

در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم فعل چیست و انواع فعل از نظر ماضی و مضارع، ساده و مرکب، گذر و ناگذر، معلوم و مجهول، خاص و اسنادی و… را بررسی کردیم. همچنین با اجزای فعل مانند بن فعل و شناسه فعل آشنا شدیم و انواع آن‌‌ها را شناختیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم که با پاسخ دادن به‌ آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکته‌های بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم اما برای یادگیری درست فعل، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.