به انجام‌دهنده فعل جمله، «فاعل» گفته می‌شود. انواع فاعل در زبان عربی عبارتند از: اسم ظاهر، ضمیر بارز و ضمیر مستتر. برای مثال، در جمله «خالِدٌ یَدرُسُ العَرَبیَّةَ.» فاعل جمله ضمیر مستتر «هُوَ» است که در فعل «یَدرُسُ» قرار دارد و به «خالِدٌ» برمی‌گردد. در ادامه این مطلب از مجله فرادرس، علاوه‌بر اینکه انواع فاعل در عربی را آموزش می‌دهیم، کاربرد هرکدام را با مثال بررسی می‌کنیم. در نهایت، روش تشخیص انواع فاعل را توضیح می‌دهیم و تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این مبحث به مخاطبان ارائه می‌کنیم.

انواع فاعل در عربی

«فاعل» کلمه‌ای است که بر انجام‌دهنده فعل جمله دلالت می‌کند. در زبان عربی ۳ نوع فاعل وجود دارد که آن‌ها را در جدول زیر نشان داده‌ایم.

با دقت به جدول بالا، فاعل و انواع آن را به‌‌طور کلی یاد می‌گیرید. بااین‌حال، در بخش‌های بعدی، هرکدام از انواع فاعل در عربی را به‌‌صورت جداگانه و با مثال آموزش می‌دهیم. در فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس نیز فاعل و انواع آن به‌خوبی تدریس شده است. برای دسترسی به این فیلم آموزشی روی لینک زیر کلیک کنید.

فاعل اسم ظاهر

فاعل اسم‌های ظاهر، کلمه‌ای است که بر انجام‌دهنده فعل جمله دلالت می‌کند و در جمله نیز ظاهر می‌شود. در کادر زیر، مثالی از کاربرد فاعل اسم ظاهر را نشان داده‌ایم. در این مثال، «مَریَمٌ» فاعل جمله است چون فعل جمله (نوشتن) را انجام داده است. «مَریَمٌ» در جمله زیر کاملاً ظاهر و آشکار است. بنابراین، فاعل اسم ظاهر به شمار می‌آید.

برای آشنایی بیشتر با کاربرد فاعل اسم ظاهر، نکته‌های زیر را به خاطر بسپارید:

• فاعل اسم ظاهر همیشه بعد از فعل می‌آید.
• فاعل اسم ظاهر همیشه از نظر جنس (مذکر یا مؤنث) با فعل قبل از خود مطابقت دارد.
• فاعل اسم ظاهر از نظر شمار (مفرد، مثنی و جمع) با فعل قبل از خود مطابقت ندارد.
• فرقی ندارد فاعل اسم ظاهر مفرد، مثنی یا جمع باشد. در هر سه حالت، فعل آن به‌صورت مفرد می‌آید.

فاعل ضمیر بارز

به ضمیرهای متصل فاعلی که در انتهای فعل قرار می‌گیرند و به آن متصل می‌شوند، «فاعل ضمیر بارز» گفته می‌شود. این نوع از ضمایر متصل فقط با بعضی از فعل‌های ماضی و مضارع می‌آید. در جدول زیر، انواع ضمیر بارز را در صیغه‌های مختلف با رنگ قرمز مشخص کرده‌ایم.

فاعل ضمیر مستتر

اگر فاعل در جمله مشخص نباشد، بلکه در فعل پنهان و مستتر شده باشد، به آن «فاعل ضمایر مُستَتِر» گفته می‌شود. در کادر زیر، مثالی از کاربرد این نوع فاعل را مشاهده می‌کنید. در جمله زیر، فاعل در جمله ظاهر نشده است. فاعل در واقع ضمیر مستتر «هًوَ» است که در فعل «شَرِبَ» پنهان و مستتر شده است.

ممکن است تصور کنید در جمله بالا، انجام‌دهنده فعل، «حَنیفٌ» است. بنابراین، این کلمه فاعل جمله محسوب می‌شود. این تصور کاملاً نادرست است چون فاعل همیشه بعد از فعل می‌آید. «حَنیفٌ» قبل از فعل آمده است، پس نمی‌تواند فاعل جمله باشد. البته فاعل ضمیر مستتر، یعنی «هُوَ» به همین کلمه «حَنیفٌ» برمی‌گردد و به آن اشاره دارد.

ضمیر مستتر با چه صیغه هایی می‌ آید؟

ضمیر مستتر با فعل‌هایی به کار می‌رود که ضمیر بارز در انتهای آن‌ها نیاید. در جدول زیر، صیغه‌هایی را که دارای ضمیر مستتر هستند، مشخص کرده‌ایم.

نکته: طبق جدول بالا، فقط دو مورد از فعل‌های ماضی می‌توانند با ضمیر مستتر بیایند. درحالی‌که پنج مورد از فعل‌های ماضی می‌توانند با فاعل ضمیر مستتر به کار بروند.

فاعل، انواع آن و نحوه به‌کارگیری انواع فاعل در عربی، موضوعاتی هستند که در فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس بررسی شده‌اند.

روش پیدا کردن فاعل جمله

ساده‌‌ترین راه برای پیدا کردن فاعل جمله این است که از خودمان بپرسیم: «چه کسی فعل جمله را انجام داده است؟». هر جوابی که در پاسخ به این سؤال بگوییم، فاعل جمله است. این روش را با دقت به مثال زیر بهتر یاد می‌گیرید. برای اینکه فاعل جمله زیر را پیدا کنیم، از سؤال «چه کسی به دفترش رفت؟» استفاده می‌کنیم. در پاسخ به این سؤال باید بگوییم: «استاد.» بنابراین، فاعل جمله زیر «الأُسْتاذُ» (استاد) است.

اعراب انواع فاعل چگونه است؟

فاعل همیشه مرفوع است. البته نوع مرفوع بودن آن به نوع فاعل بستگی دارد. در جدول زیر، انواع اعراب فاعل‌ها را بیان کرده‌ایم.

برای اینکه اعراب انواع فاعل در عربی را بهتر یاد بگیرید، به این نکته‌ها توجه داشته باشید:

• اگر فاعل اسم ظاهر مفرد باشد، روی حرف  آخر آن حرکت ضمه (ـُ) قرار می‌گیرد.
• اگر فاعل اسم ظاهر مثنی باشد، انتهای آن «ـَ انِ» می‌آید.
• چنانچه فاعل اسم ظاهر جمع مذکر باشد، انتهای آن «ـُ ونَ» قرار می‌گیرد.
• اگر فاعل جمع مؤنث باشد، انتهای آن حرکت ضمه را قرار می‌دهیم. (مانند: الناجِحاتُ)
• اگر فاعل از نوع کلمه‌های مبنی (اسم اشاره، ضمایر، موصول و…) باشد، اعراب آن محلی خواهد بود.
• اگر فاعل جمله از نوع اسم‌های مقصور باشد، یعنی انتهای آن «الف مقصوره» (ـَ یٰ) قرار گرفته باشد، اعراب آن به‌‌صورت «تقدیراً مرفوع» خواهد بود. (مانند: جاءَ الفَتَیٰ)

انواع اعراب در زبان عربی را می‌تواند با مشاهده فیلم آموزش صرف ۳ فرادرس، به‌طور کامل یاد بگیرید.

روش تشخیص انواع فاعل در عربی

برای تشخیص آسان‌تر و سریع‌تر انواع فاعل در عربی، به نکته‌های زیر دقت کنید:

• تمامی فعل‌های معلوم زبان عربی حتماً دارای فاعل هستند. بنابراین، هرجا فعل معلومی دیدید، می‌توانید مطمئن باشید که آن فعل حتماً با فاعل خود آمده است.
• فاعل همیشه بعد از فعل می‌آید.
• اگر بعد از فاعل، اسمی دیدید که انتهای آن «ـُ ، ـَ انِ ، ـُ ونَ» قرار داشت. آن کلمه فاعل اسم ظاهر است.
• اگر انتهای فعل یکی از ضمیرهای متصل مرفوعی آمده بود، آن ضمیر نقش فاعل ضمیر بارز را به عهده دارد. (توجه داشته باشید که ضمایر متصل مرفوعی را با ضمایر متصل منصوبی اشتباه نگیرید.)
• اگر بعد از فعل اسم مرفوعی نیامده باشد و انتهای فعل هم ضمیر بارز قرار نگرفته باشد، فاعل آن حتماً از نوع ضمیر مستتر است.

یادگیری نقش های نحوی زبان عربی با فیلم های آموزشی فرادرس

هر کلمه‌ای که در جمله‌های عربی به کار می‌رود، نقش دستوری خاصی را در آن جمله به عهده دارد. به این نوع از نقش‌های دستوری، «نقش نحوی» گفته می‌شود. فاعل، مفعول، مبتدا، خبر و… تنها نمونه‌هایی از نقش‌های نحوی متنوع در زبان عربی هستند. برای اینکه با سایر نقش‌های نحوی این زبان، همین‌طور قواعد به‌کارگیری آن‌ها بیشتر آشنا شوید، می‌توانید از فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید.

برای یادگیری نقش‌های نحوی باید با انواع جمله‌های زبان عربی و ساختار آن‌ها هم آشنا باشید. در مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر نیز نکته‌های مهمی در مورد انواع جمله‌ها، اعراب انواع کلمه‌ها در جمله و ده‌ها نکته کاربردی دیگر در مورد صرف و نحو عربی بیان شده است. در مجله فرادرس هم تمامی مباحث انواع جمله، انواع کلمه‌ها، اعراب آن‌ها و… آموزش داده شده‌اند.

مثال انواع فاعل در عربی

با خواندن بخش‌های قبل یاد گرفتید که انواع فاعل در عربی چیست و هرکدام چگونه به کار می‌روند. در این بخش، کاربرد انواع فاعل در عربی را با مثال‌هایی از جمله‌های عربی می‌آموزید.

مثال اول

در مثال زیر، «أَب» انجام‌دهنده فعل «خَرجَ» است. بنابراین، فاعل آن به شمار می‌آید. این فاعل از نوع اسم ظاهر است.

برای اینکه کاربرد این فاعل و اعراب آن را نسبت به سایر اجزای جمله درک کنید، ترکیب جمله بالا را در ادامه آورده‌ایم:

• خَرجَ: فعل ماضی
• أَب: فاعل اسم ظاهر و مرفوع تقدیراً (چون بعد از آن ضمیر متصل «ي» آمده است.)
• ي: مضاف‌الیه و مجرور محلّاً
• مِنَ المَصْنَعِ: جارّ (مِنَ) و مجرور (المَصْنَعِ).

مثال دوم

انجام‌دهنده و فاعل فعل «یُدَرِّسُ» در جمله زیر به‌طور آشکار وجود ندارد. در واقع، فاعل آن ضمیر مستتر «هُوَ» است که در فعل «یُدَرِّسُ» پنهان شده است. توجه داشته باشید که «المُعَلُّمُ» قبل از فعل آمده است. بنابراین، فاعل جمله محسوب نمی‌شود.

ترکیب این جمله و نقش اجزای تشکیل‌دهنده آن را در ادامه نشان داده‌ایم:

• المُعَلِّمُ: مبتدا و مرفوع به اعراب ظاهری
• یُدَرِّسُ: خبر و مرفوع محلّاً ـ فعل و فاعل، ضمیر مستتر «هُوَ»
• الإِنْجِلیزیَّةَ: مفعول‌به و منصوب به اعراب ظاهری.

مثال سوم انواع فاعل در عربی

در این مثال، فاعل و انجام‌دهنده فعل به‌صورت ضمیر متصل «تَ» آمده است و به انتهای فعل «قَرَأ» چسبیده است. به این نوع فاعل، فاعل ضمیر بارز گفته می‌شود.

در ادامه، ترکیب این جمله و اجزای سازنده آن را مشخص کرده‌ایم:

• هَلْ: ادات استفهام و مبنی بر سکون
• قَرَأتَ: فعل و فاعل ضمیر بارز «تَ»
• هذا: مفعول‌به و منصوب محلّاً
• الکتابَ: مُشارٌإِلیه و منصوب به اعراب ظاهری.

مثال چهارم

در این جمله، فاعل فعل «تَنظُرُ»، کلمه «خالَة» است که به‌عنوان فاعل اسم ظاهر به کار رفته است.

در ادامه، سایر اجزای این جمله و نقش هریک از آن‌ها را نشان داده‌ایم:

• تَنظُرُ: فعل مضارع
• خالَة: فاعل و مرفوع تقدیراً
• ي: مضاف‌الیه و مجرور محلّاً
• إلَی طِفلِ: جارّ (إلَی) و مجرور (طِفلِ)
• ها: مضاف‌الیه و مجرور محلّاً

مثال پنجم

در این مثال، انتهای فعل «سافَر»، ضمیر متصل «تُ» قرار گرفته است که نقش فاعل آن را به عهده دارد. این نوع فاعل، در دسته‌ فاعل‌های ضمیر بارز قرار می‌گیرد.

ترکیب این جمله و نقش سایر اجزای آن را در ادامه مشخص کرده‌ایم:

• سافَرْتُ: فعل و فاعل ضمیر بارز «تُ»
• مَعَ أُسْرَة: جارّ (مَعَ) و مجرور (أُسْرَة)
• ي: مضاف‌الیه و مجرور محلّاً.

مثال ششم انواع فاعل در عربی

در مثال زیر، فاعل به‌صورت آشکار و محسوس نیامده است. بلکه در فعل «تَنضَجُ»، پنهان و مستتر شده است. فاعل این جمله، ضمیر مستتر «هي» است.

ترکیب جمله بالا و اعراب اجزای آن را در ادامه مشاهده می‌کنید:

• الفاکِهَةُ: مبتدا و مرفوع به اعراب ظاهری
• تَنضَجُ: خبر و مرفوع محلّاً ـ فعل و فاعل ضمیر مستتر «هي»
• عَلَی الشَجَرَةِ: جارّ (عَلَی) و مجرور (الشَجَرَةِ).

مثال هفتم

در جمله زیر، فاعل به‌صورت ضمیر بارز «ا» در انتهای فعل «یَطیرانِ» قرار گرفته است. بنابراین، نوعی فاعل ضمیر بارز به شمار می‌آید.

• الطائِرانِ: مبتدا و مرفوع به اعراب ظاهری
• یَطیرانِ: خبر و مرفوع محلّاً ـ فعل و فاعل، ضمیر بارز «ا»
• في السَّماءِ: جارّ (في) و مجرور (السَّماءِ).

مثال هشتم

در جمله زیر، اسم ظاهر «البُستانيُّ» به‌عنوان فاعل جمله آمده است. بنابراین، نوعی فاعل اسم ظاهر محسوب می‌شود.

ترکیب این جمله و اعراب اجزای آن را در ادامه بیان کرده‌ایم:

• غَرَسَ: فعل ماضی
• البُستانيُّ: فاعل و مرفوع به اعراب ظاهری
• الشَجَرَةَ: مفعول‌به و منصوب به اعراب ظاهری
• في البُستانِ: جارّ (في) و مجرور (البُستانِ).

مثال نهم

با دقت به مثال زیر متوجه می‌شویم که انتهای فعل «یَلْعَبونَ»، ضمیر «و» قرار گرفته است. همین ضمیر نقش فاعل ضمیر بارز را به عهده دارد.

ترکیب این جمله و نقش هریک از اجزای آن را در ادامه مشاهده می‌کنید.

• الأَطفالْ: مبتدا و مرفوع به اعراب ظاهری
• یَلْعَبونَ: خبر و مرفوع محلّاً ـ فعل و فاعل، ضمیر بارز «و»
• في الشّارِع: جارّ (في) و مجرور (الشّارِع)

مثال دهم انواع فاعل در عربی

در جمله زیر، فاعلی بعد از فعل نیامده است. در واقع، فاعل این جمله ضمیر مستتر «هي» است که در فعل «فَتَحَتْ» پنهان شده است.

در ادامه، ترکیب این جمله، همین‌طور نقش و اعراب اجزای آن را نشان داده‌ایم:

• التَلمیذَةُ: مبتدا و مرفوع به اعراب ظاهری (موصوف)
• الجَدیدَةُ: صفت و مرفوع به اعراب ظاهری
• فَتَحَتْ: خبر و مرفوع محلّاً ـ فعل و فاعل، ضمیر مستتر «هي»
• کِتابَ: مفعول‌به و منصوب به اعراب ظاهری
• ها: مضاف‌الیه و مجرور محلّاً.

در فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس، مثال‌های بیشتری از فاعل و انواع آن در جمله‌های عربی بررسی شده است. برای آشنایی با مثال‌های بیشتر می‌توانید به این فیلم آموزشی مراجعه کنید.

سؤالات متداول

تا اینجا مبحث فاعل و انواع آن را در عربی آموزش دادیم. در این بخش، به سؤالات متداول می‌پردازیم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.

اسم فاعل در عربی چیست؟

«اسم فاعل» یکی از انواع اسم‌های مشتق است که از فعل‌های ثلاثی مجرد و مزید ساخته می‌شود. اگر بخواهیم از فعل‌های ثلاثی مجرد، اسم‌های فاعل بسازیم، باید آن فعل را بر وزن «فاعِل» ببریم (مثل «صادِق»). برای ساخت اسم فاعل از فعل‌های ثلاثی مزید، ابتدای فعل حرف «مُ‍ـ» قرار می‌گیرد و عین‌الفعل آن نیز مکسور می‌شود (مثل «مُجاهِد»).

اسم فاعل به‌طور کلی بر مفهوم «انجام‌دهنده» دلالت دارد اما می‌تواند نقش دستوری فاعل، مفعول، صفت و… را در جمله به عهده بگیرید. با توجه به نکته‌هایی که گفتیم، به این نتیجه می‌رسیم که دو مفهوم «اسم فاعل» و «فاعل» با هم متفاوت هستند. هر اسم فاعلی لزوماً فاعل نیست و هر فاعلی هم لزوماً اسم فاعل به شمار نمی‌آید.

نشانه های فاعل در عربی چیست؟

نشانه‌های فاعل در زبان عربی عبارتند از:

• علامت رفع (ـُ ، ـَ انِ ، ـُ ونَ) در انتهای اسم.
• ضمایر متصل مرفوعی در انتهای فعل. (مانند: ذَهَبا، یَذْهَبونَ و…)

نکته: فاعل همیشه بعد از فعل می‌آید. بنابراین، کلمه مرفوعی که قبل از فعل بیاید، نمی‌تواند فاعل آن فعل باشد.

تمرین انواع فاعل در عربی

در این بخش، ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای را در مورد انواع فاعل در عربی مشاهده می‌کنید. برای جواب دادن به هر سؤال، یکی از گزینه‌ها را علامت بزنید. با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست هر سؤال نشان داده می‌شود.

تمامی سؤال‌ها، پاسخ تشریحی هم دارند که می‌توانید آن‌ها را با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ» مشاهده کنید. پس از جواب دادن به همه تمرین‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای دریافتی خودتان را در این آزمون ببینید.

جدول خلاصه انواع فاعل در عربی

در بخش‌های قبلی این مطلب از مجله فرادرس، انواع فاعل در عربی را با مثال آموزش دادیم و کاربرد هرکدام را بررسی کردیم. چکیده‌ای از نکته‌های مربوط به این مبحث را در جدول زیر آورده‌ایم.