هورمون‌ها پیام‌رسان‌های شیمیایی بدن هستند که توسط سلول‌ها و غدد خاصی ساخته و از طریق گردش خون به بخش‌ها مختلف بدن فرستاده می‌شوند. غدد مختلف بدن هورمون‌های متعددی را سنتز می‌کنند که هر کدام از آن‌ها فعالیت‌های خاص خود را دارند، بعضی هورمون‌ها باعث افزایش سرعت فرآیندهای مختلفی می‌شوند و بعضی دیگر با مهار فعالیت‌های به خصوصی به بدن در تنظیم هومئوستازی خود کمک می‌کنند. با توجه به این توضیحات می‌توان گفت که شناخت انواع هورمون ها برای درک بهتر بسیاری از فعالیت‌های بدن ضروری است. بنابراین در این مطلب از مجله فرادرس به سراغ کسب اطلاعات بیشتر راجع به انواع هورمون ها، فعالیت‌ها و غدد ترشح‌کننده آن‌ها می‌رویم.

جدول انواع هورمون ها

حضور هورمون‌ها در بدن به تنظیم بسیاری از فعالیت‌ها مانند رشد و نمو، متابولیسم، تعادل الکترولیت‌های بدن و تولید مثل کمک می‌کند. غدد متفاوتی در وجود دارند که انواع مختلف هورمون‌های مورد نیاز بدن را سنتز می‌کنند.

برای مثال هیپوتالاموس هورمون‌های متنوع ترشحی و مهاری می‌سازد که هیپوفیز را برای تنظیم روند ترشح هورمون‌های آن هدف قرار می‌دهند. هورمون‌های هیپوفیز نیز روی غدد مختلف بدن اثر می‌گذارند تا ترشح هورمون‌های هر کدام از آن‌ها تحت کنترل باشد.

با توجه به این توضیحات می‌توان حدس زد که برای شناخت کامل انواع هورمون ها بهتر است که هورمون‌های هر غده را مورد بررسی قرار دهیم. در جدول زیر با معرفی غده‌های مختلف بدن، هورمون‌های سنتزشده در آن غده را نیز نام می‌بریم.

انواع هورمون های هیپوتالاموس

هیپوتالاموس بخش بسیار پیچیده‌ای در مغز است و محل غده هیپوتالاموس زیر تالاموس و بالای غده هیپوفیز قرار دارد. وظیفه اصلی هیپوتالاموس حفظ هومئوستازی بدن است و برای انجام این بخش از وظایف خود، هورمون‌های متفاوتی سنتز و ترشح می‌کند. دو دسته سلول عصبی در هیپوتالاموس قرار دارند که به ساخت هورمون مشغول هستند.

یک دسته از این سلول‌ها آکسون‌های طویلی دارند که بخش خلفی هیپوفیز را تشکیل داده‌اند و هورمون‌هایی که در هیپوتالاموس ساخته می‌شوند را به هیپوفیز خلفی (هیپوفیز پیشین) منتقل می‌کنند تا در آن‌جا به جریان خون ترشح شوند. هورمون‌های این بخش شامل این دو مورد هستند.

• هورمون آنتی‌دیورتیک یا وازوپرسین
• اکسی‌توسین

دسته دیگری از هورمون‌های هیپوتالاموس که به کمک جریان خون خود را به هیپوفیز قدامی می‌رسانند، هورمون‌های آزادکننده و هورمون‌های مهارکننده هستند. این هورمون‌ها با اثرگذاری روی هیپوفیز، تولید هورمون‌های اثرگذار روی غدد جنسی، تیروئید، قشر فوق کلیه، هورمون رشد و پرولاکتین را تنظیم می‌کنند. در ادامه هورمون‌های هیپوتالاموس را نام می‌بریم و سپس در این بخش به معرفی انواع هورمون های آن می‌پردازیم.

• هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین
• هورمون آزادکننده هورمون رشد
• سوماتواستاتین
• هورمون آزادکننده گنادوتروپین
• هورمون آزادکننده تیروتروپین
• هورمون آزادکننده پرولاکتین

«هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین» (Corticotrophin-Releasing Hormone | CRH) توسط بخشی از هیپوتالاموس که با نام «هسته پاراونتیکولار» (Paraventricular Nucleus) شناخته می‌شود، ساخته و به جریان خون ترشح می‌شود. CRH فعالیت‌های زیادی در بدن دارد که اصلی‌ترین آن‌ها به راه انداختن محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-فوق کلیه است.

این محور باعث ترشح هورمون آدرنوتروپیک از هیپوفیز می‌شود و دلیل نام‌گذاری آن به صورت «هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین» نیز به همین دلیل است. هورمون آدرنوتروپیک به کمک خون خود را به غده فوق کلیه می‌رساند و سلول‌های این غده را برای تولید و ترشح کورتیزول تحریک می‌کند. این هورمون بر بخش‌های مختلف مغز نیز اثرگذار است و می‌تواند باعث بروز نتایج زیر شود.

• از بین بردن اشتها
• افزایش اضطراب
• افزایش حافظه
• توجه انتخابی

این موارد به همراه یکدیگر باعث تعیین شدت پاسخ بدن به شرایط استرس‌زا می‌شوند. در زمان بارداری نیز CRH افزایش می‌یابد، زیرا جفت با تولید CRH قصد افزایش تولید کورتیزول را دارد.

هورمون آزادکننده گنادوتروپین

«هورمون آزادکننده گنادوتروپین» (Gonadotrophin-Releasing Hormone | GnRH) توسط نورون‌های خاصی در مغز ساخته و ترشح می‌شود. این هورمون توسط رگ‌های خونی بسیار ظریفی از هیپوتالاموس به هیپوفیز می‌روند و باعث تحریک ترشح دو هورمون می‌شوند.

•  هورمون محرکه فولیکولی (FSH)
• هورمون لوتئینه‌کننده (LH)

ترشح و آزادسازی این دو هورمون از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است که در ادامه به موارد اصلی آن‌ها اشاره می‌کنیم.

• اثرگذاری روی تخمدان‌ها و بیضه‌ها باعث شروع و حفظ فعالیت‌های مربوط به تولید مثل می‌شوند.
• FSH و LH سطح هورمون‌های تولیدشده توسط غدد جنسی را تنظیم می‌کنند.
• تولید اسپرم در مردان را کنترل می‌کنند.
• بلوغ و آزادسازی تخمک را در چرخه قاعدگی زنان کنترل می‌کنند.

هورمون آزادکننده هورمون رشد

«هورمون آزادکننده هورمون رشد» (Growth Hormone-Releasing Hormone | GHRH) یکی از هورمون‌های هیپوتالاموس است که فعالیت اصلی آن تحریک غده هیپوفیز برای تولید و ترشح «هورمون رشد» (GH) است. سپس هورمون رشد با انجام فعالیت‌های گسترده خود میزان متابولیسم و رشد بدن را کنترل می‌کند. هورمون رشد با تحریک کبد برای تولید «فاکتور رشد شبه‌انسولینی ۱» (IGF-1) تسلط کامل‌تری روی رشد و متابولیسم بدن به دست می‌آورد.

هورمون آزادکننده هورمون رشد علاوه بر تحریک ترشح هورمون رشد، روی موارد زیر نیز اثرگذار است.

• خواب
• غذای دریافتی توسط بدن
• حافظه

فعالیت GHRH برای افزایش ترشح هورمون رشد، مخالف فعالیت هورمون دیگر هیپوتالاموس است که مهارکننده ترشح هورمون رشد است. در بخش‌های بعدی با این هورمون که «سوماتواستاتین» نام دارد، بیشتر آشنا می‌شویم.

سوماتواستاتین

سوماتواستاتین (Somatostatin) هورمونی است که بافت‌های زیادی در بدن آن را تولید و ترشح می‌کنند، اما بیشترین میزان ترشح آن را در سیستم عصبی و دستگاه گوارش می‌بینیم. این هورمون گستره وسیعی از فعالیت‌های فیزیولوژی بدن را تنظیم و موارد زیر را مهار می‌کنند.

علاوه بر فعالیت هورمونی، سوماتواستاتین در سیستم عصبی به عنوان انتقال‌دهنده عصبی نیز فعالیت دارد. سوماتواستاتین ترشح شده از هیپوتالاموس، مهارکننده ترشح دو دسته از انواع هورمون های هیپوفیز است.

• هورمون رشد
• هورمون محرک تیروئيد

سوماتواستاتین قادر به مهار فعالیت‌های انسولین و گلوکاگون نیز هست، اما سوماتواستاتینی که روی این دو هورمون اثرگذار است توسط پانکراس تولید می‌شود.

هورمون آزادکننده پرولاکتین

«هورمون آزادکننده پرولاکتین» (Prolactin-Releasing Peptide | PrRP) هورمونی پپتیدی است که توسط هیپوتالاموس ساخته و به جریان خون ترشح می‌شود. این هورمون در بین پستانداران ژنی بسیار حفاظت‌شده دارد و برای تنظیم فرآیند‌های فیزیولوژیکی متفاوتی که در ادامه نام می‌بریم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• تحریک ترشح پرولاکتین
• پاسخ به استرس
• تنظیم اشتها
• تعدیل درد
• فعالیت قلبی-عروقی
• فعالیت‌های تولید مثلی

هورمون آزادکننده تیروتروپین

«هورمون آزادکننده تیروتروپین» (Thyrotropin-Releasing Hormone | TRH) یکی از کوچک‌ترین هورمون‌های بدن است که تنها از کنار هم قرارگیری ۳ آمینواسید ساخته می‌شود. این هورمون را هسته پاراونتیکولار در هیپوتالاموس می‌سازد و به خون آزاد می‌کند تا روی غده هیپوفیز اثر بگذارد.

فعالیت TRH تنظیم ساخت و ترشح هورمون محرک تیروئید از هیپوفیز است. عمر هورمون TRH طولانی نیست و تنها در حد دو دقیقه فرصت دارد که خود را به وسیله گردش خون از هیپوتالاموس به هیپوفیز رسانده و این غده را تحریک کند.

TRH علاوه بر اثرگذاری روی ترشح هورمون محرک تیروئيد، می‌تواند هیپوفیز را برای تولید و ترشح پرولاکتین نیز تحریک کند. TRH حتی می‌تواند به جز فعالیت هورمونی، به عنوان یک انتقال‌دهنده عصبی نیز در دستگاه عصبی به کار گرفته شود، برای مثال تزریق TRH روی هوشیاری و کاهش اشتها اثر می‌گذارد.

تا این بخش، تعدادی از هورمون‌های هیپوتالاموس را به عنوان انتقال‌دهنده عصبی نیز معرفی کردیم. در صورتی که تمایل به کسب اطلاعات کامل‌تر راجع به ناقل‌های عصبی و تفاوت آن‌ها با هورمون‌ها دارید، مطالعه مطلب «انتقال دهنده عصبی چیست؟ – هر آنچه باید بدانید به زبان ساده» از مجله فرادرس را به شما پیشنهاد می‌دهیم.

هورمون آنتی‌دیورتیک یا وازوپرسین

«هورمون آنتی‌دیورتیک» (Anti-Diuretic Hormone |ADH) که آن را با عنوان «وازوپرسین» نیز می‌شناسیم، در تنظیم حجم خون و میزان الکترولیت‌های آن، به ویژه سدیم، نقش بسیار مهمی دارد. نقش اولیه این هورمون تنظیم اسمولالیته خون است.

این هورمون توسط نورون‌های خاصی در هیپوتالاموس ساخته می‌شود و در پایانه آکسونی این نورون‌ها ذخیره می‌شود تا در صورت نیاز به جریان خون ترشح شود. هورمون آنتی‌دیورتیک با اثرگذاری روی کلیه‌ها و عروق خونی به تنظیم فشار خون کلیه می‌کند. اما مهم‌ترین فعالیت این هورمون تنظیم حجم خون به وسیله کاهش میزان دفع آب از کلیه‌ها است. بنابراین با بازجذب هر چه بیشتر آب، غلظت ادرار و میزان از دست دادن آب افزایش می‌یابد.

هر چه میزان هورمون آنتی‌دیورتیک بالاتر باشد، رگ‌ها دچار انقباض و تنگ‌شدگی می‌شوند و این موضوع نیز فشار خون را افزایش می‌دهد.

سطح هورمون آنتی‌دیورتیک چطور کنترل می‌شود؟

ترشح ADH از هیپوفیز پیشین (خلفی) توسط تعدادی از عوامل مختلف تنظیم می‌شود که در ادامه آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

• کاهش حجم یا فشار خون: این شرایط در زمان‌هایی مثل کم‌آبی بدن یا خون‌ریزی رخ می‌دهد و توسط شناساگرهایی که در قلب و رگ‌های خونی بزرگ قرار دارند، شناسایی می‌شود. این شناساگرها را با عنوان «بارورسپتورها» (Baroreceptors) می‌شناسیم. بارورسپتورها در این شرایط ترشح ADH را تحریک می‌کنند.
• افزایش غلظت نمک‌ها در خون: در شرایطی که غلظت نمک‌های خون افزایش می‌یابند، مانند زمانی که کم آب می‌خوریم یا در یک روز تابستانی عرق می‌کنیم، هورمون آنتی‌دیورتیک ترشح می‌شود. افزایش غلظت نمک‌های خون توسط نورون‌های خاصی در هیپوتالاموس به نام «اسمورسپتور» (Osmoreceptor) شناسایی می‌شود. اسمورسپتورها در صورت نیاز، ترشح ADH از هیپوفیز پیشین را تحریک می‌کنند.
• تشنگی، اسهال، استفراغ و درد: زمانی که بدن در هر یک از این شرایط نام برده قرار دارد نیز ADH ترشح می‌شود تا حجم خون را در شرایط پراسترس حفظ کند.
• الکل: الکل مانع ترشح ADH می‌شود و به همین دلیل پس از استفاده از الکل افزایش تولید ادرار و به دنبال آن کم‌آبی بدن را شاهد خواهیم بود.

با توجه به این توضیحات می‌توان نتیجه‌گیری کرد که تنظیم ترشح این هورمون در شرایط مختلف اهمیت بسیار بالایی برای بدن دارد.

عوارض میزان بیش از حد هورمون آنتی‌دیورتیک

میزان بالای ADH باعث می‌شود که کلیه‌ها مقدار بسیار زیادی آب را در بدن نگه‌ دارند، به این شرایط «نشانگان ترشح نابجای هورمون ضدادراری» (Syndrome of Inappropriate Anti-Diuretic Hormone secretion | SIADH) می‌گوییم. این سندروم باعث رقیق شدن خون و به دنبال آن کاهش غلظت نمک‌های خون می‌شود. عواملی که در ادامه نام می‌بریم توانایی افزایش سطح ADH را دارند.

• عارضه جانبی بعضی داروها
• بیماری‌های ریوی، قفسه سینه، هیپوتالاموس یا هیپوفیز
• بعضی تومورها (به ویژه سرطان ریه)

عوارض میزان پایین هورمون آنتی‌دیورتیک

میزان کم ADH باعث می‌شود که دفع آب از کلیه‌ها بسیار زیاد باشد، بنابراین حجم ادرار افزایش می‌یابد که باعث کم‌آبی و کاهش فشار خون می‌شود. میزان پایین ADH می‌تواند نشانه‌ای از بروز یک اختلال یا آسیب در هیپوتالاموس یا هیپوفیز یا «پرنوشی» (Polydipsia) باشد.

اکسی توسین

اکسی‌توسین هورمونی است که در هیپوتالاموس ساخته و توسط هیپوفیز خلفی (پیشین) به جریان خون آزاد می‌شود. ترشح اکسی‌توسین به فعالیت نورون‌های هیپوتالاموس بستگی دارد و در زمان فعال شدن این سلول‌ها شاهد آزادسازی اکسی‌توسین به خون هستیم. اکسی‌توسین دو فعالیت اصلی در بدن دارد که در ادامه از آن‌ها بیشتر صحبت می‌کنیم.

• انقباضات رحم در حین زایمان
• تولید شیر و شیردهی

اکسی‌توسین در زمان زایمان باعث افزایش تولید پروستاگلاندین‌ها می‌شود که به افزایش انقباضات رحم کمک می‌کنند. اکسی‌توسین در مردان نیز وجود دارد و به انتقال اسپرم و تولید تستسترون توسط بیضه‌ها کمک می‌کند.

اکسی‌توسین در مغز به عنوان یک انتقال‌دهنده عصبی فعالیت‌های متفاوتی را به پیش می‌برد و به دلیل تاثیری که روی روابط احساسی دارد به آن «هورمون عشق» نیز می‌گویند.

سطح اکسی‌توسین چطور کنترل می‌شود؟

تولید و ترشح اکسی‌توسین توسط بازخورد مثبت تنظیم می‌شود که یکی از روش‌های کنترل سطح هورمون‌ها است. در این تنظیم، ترشح هورمون به عنوان محرکی برای تولید هرچه بیشتر همان هورمون عمل می‌کند.  برای مثال در زمان زایمان شاهد اتفاقات زیر هستیم.

• با شروع انقباضات رحم، اکسی‌توسین ترشح می‌شود و باعث انقباضات بیشتر می‌شود.
• افزایش انقباضات رحم و میزان اکسی‌توسین باعث تولید و ترشح مقدار بیشتری اکسی‌توسین می‌شوند.
• شدت و تعداد انقباضات افزایش می‌یابند.
• ترشح اکسی‌توسین با به دنیا آمدن نوزاد متوقف می‌شود.

فرآیند خودتنظیمی مثبت هورمون اکسی‌توسین در زمان شیردهی نیز اتفاق می‌افتد و باعث افزایش شیر مادر می‌شود.

انواع هورمون‌ های هیپوفیز

هیپوفیز غده‌ای کوچک است که دو بخش قدامی و خلفی دارد. هیپوفیز قدامی به وسیله رگ‌های خونی کوتاهی با مغز ارتباط برقرار می‌کند، اما هیپوفیز خلفی از امتداد آکسون‌های هیپوتالاموس تشکیل شده‌ است و هورمون‌های خود را تحت فرمان مغز به صورت مستقیم به خون ترشح می‌کند.

ترشح هورمون‌های هیپوفیز توسط هورمون‌های آزادکننده یا مهارکننده هیپوتالاموس تنظیم می‌شود. در ادامه انواع هورمون های ساخته شده توسط هیپوفیز قدامی را معرفی می‌کنیم، سپس درد این بخش با هر کدام از آن‌ها بیشتر آشنا خواهیم شد.

• هورمون رشد
• هورمون آدرنوکورتیکوتروپین
• هورمون محرک تیروئید
• پرولاکتین
• LH
• FSH

هر یک از این هورمون‌ها توسط سلول‌های خاصی در هیپوفیز سنتز و ترشح می‌شوند. البته هورمون‌های FSH و LH توسط یک نوع سلول‌ ساخته می‌شوند. بین بخش‌های هیپوفیز خلفی و قدامی ناحیه‌ای وجود دارد که به آن «هیپوفیز میانی» می‌گوییم. سلول‌های این ناحیه هورمون «هورمون تحریک‌کننده ملانوسیت» ترشح می‌کنند. هورمون‌های مربوط به هیپوفیز خلفی را در بخش انواع هورمون های هیپوتالاموس معرفی کردیم، بنابراین در این بخش به بررسی هورمون‌های هیپوفیز میانی و هیپوفیز قدامی می‌پردازیم.

هورمون رشد

هورمون رشد توسط هیپوفیز قدامی ساخته و به خون ترشح می‌شود، این هورمون برای افزایش رشد کودکان روی بسیاری از بخش‌های بدن تاثیرات خود را اعمال می‌کند. اما فعالیت هورمون رشد به کودکی و نوجوانی محدود نمی‌شود، این هورمون در بزرگسالان باعث رشد نمی‌شود اما ساختار و متابولیسم طبیعی بدن را حفظ می‌کند؛ به عنوان مثال هورمون رشد به حفظ سطح گلوکز خون کمک می‌کند.

سطح هورمون رشد چطور کنترل می‌شود؟

ترشح هورمون رشد به صورت پیوسته نیست، این هورمون ترشح ضربانی دارد و هر ۳ الی ۵ ساعت یک‌بار ترشح می‌شود. این روند نیز توسط دو هورمون آزاد شده توسط هیپوتالاموس کنترل می‌شود که در ادامه آن‌ها را نام می‌بریم.

• هورمون آزادکننده هورمون رشد: غده هیپوفیز را برای ترشح هورمون رشد تحریک می‌کند.
• سوماتواستاتین: از ترشح هورمون رشد جلوگیری می‌کند.

سطح هورمون رشد در زمان خواب، استرس، ورزش و میزان پایین گلوکز در خون، افزایش می‌یابد. البته باید توجه داشت که در زمان بلوغ نیز شاهد افزایش سطح هورمون رشد هستیم. کاهش ترشح هورمون رشد در شرایط زیر تجربه خواهد شد.

• در هنگام بارداری
• بالا بودن میزان سطح هورمون رشد یا هورمون رشد شبه‌انسولین در خون

عوارض میزان بیش از حد هورمون رشد

میزان بالای هورمون رشد منجر به رشد زیاد و غیرطبیعی بدن می‌شود. در بزرگسالان میزان بیش از حد هورمون رشد برای مدت زمان طولانی منجر به شرایطی می‌شود که آن را با عنوان «آکرومگالی» (Acromegaly) می‌شناسیم. بیماران مبتلا به آکرومگالی دست‌ها و پاهایی بزرگ و صورتی با ویژگی‌های غیرطبیعی دارند. اندام‌های درونی این بیماران نیز بزرگ تر از حد معمول است و این موضوع باعث ایجاد مشکلات جدی مانند فشار خون بالا، دیابت و بیماری‌ قلبی می‌شود. در ۹۹ درصد بیماران علت بروز بیماری وجود تومور در غده هیپوفیز است که باعث افزایش تولید هورمون رشد توسط این هورمون شده است.

افزایش بیش از حد هورمون رشد در کودکان پدیده‌ای نادر است اما ممکن است پیش از پایان بازه زمانی رشد قدی آن‌‌ها این افزایش اتفاق بیفتد و منجر به رشد زیاد استخوان‌ها و قد بلند و غیرطبیعی کودک شود. به این شرایط «غول‌پیکری» (Gigantism) می‌گوییم.

عوارض میزان پایین هورمون رشد

میزان بسیار پایین و ناکافی هورمون رشد باعث رشد کم کودکان می‌شود. در بزرگسالان نیز علائم متفاوتی دارد که در ادامه آن‌ها را ذکر می‌کنیم.

• کاهش حس شادابی
• افزایش میزان چربی بدن
• افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی
• ضعیف شدن قلب، ماهیچه‌ها و استخوان‌ها

امکان دارد که میزان هورمون رشد از بدو تولد به دلیل عوامل ناشناخته پایین باشد، اما می‌توان در ژنتیک یا آسیب به غده هیپوفیز دلیل این اتفاق را پیگیری کرد.

کمبود هورمون رشد در بزرگسالان ممکن است به دلیل آسیب‌های مغزی، تومور هیپوفیز یا آسیب به غده هیپوفیز برای مثال در حین جراحی یا رادیوتراپی سرطان، رخ بدهد. بهترین روش درمانی در این شرایط تزریق این هورمون است.

هورمون آدرنوکورتیکوتروپین

«هورمون آدرنوکورتیکوتروپین» (adrenocorticotropic Hormone | ACTH) توسط سلول‌های خاصی در هیپوفیز قدامی تولید و به صورت متناوب به جریان خون ترشح می‌شود. سطح این هورمون‌ در صبح‌ها، پس از بیدار شدن از خواب بالا است و در طول روز دچار کاهش می‌شود، به همین ترتیب شب‌ها شاهد پایین‌ترین سطح ACTH هستیم. با توجه به این توضیحات می‌توان گفت که ترشح هورمون آدرنوکورتیکوتروپین چرخه شبانه‌روزی دارد.

گیرنده این هورمون در سلول‌های غده فوق کلیه بیان می‌شود، بنابراین با رسیدن ACTH به این سلول‌ها به کمک جریان خون، غده فوق کلیه برای تولید بیشتر کورتیزول تحریک می‌شود و سطح کورتیزول خون افزایش می‌یابد. ACTH قادر به افزایش تولید ترکیبات شیمیایی است که باعث افزایش هورمون‌های دیگری مثل آدرنالین و نورآدرنالین می‌شوند.

سطح ACTH چطور کنترل می‌شود؟

برای کنترل سطح ACTH همکاری بین هیپوتالاموس، هیپوفیز و غده آدرنال وجود دارد که آن را با نام «محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-فوق کلیه» (hypothalamic–Pituitary–Adrenal Axis) می‌شناسیم. در حقیقت این محور مسئول کنترل سطح ACTH، CRH و کورتیزول است. اطلاعات مربوط به این محور را در بخش هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین بیشتر توضیح داده‌ایم.

عوارض میزان بیش از حد ACTH

اثرات حاصل از میزان بالای ACTH به طور معمول با افزایش سطح کورتیزول خود را نشان می‌دهند. دلیل افزایش ACTH می‌تواند به مواردی مربوط باشد که در ادامه معرفی می‌کنیم.

•  بیماری کوشینگ رایج‌ترین دلیل افزایش ACTH است که به دلیل یک نوع تومور غیرسرطانی در غده هیپوفیز ایجاد می‌شود.
• در شرایط نادری ممکن است که یک تومور خارج از غده هیپوفیز، ACTH تولید و ترشح کند.
• آسیب به غده فوق کلیه نیز می‌تواند باعث افزایش ACTH بشود، زیرا کورتیزولی ساخته نمی‌شود که سطح این هورمون را تنظیم کند.
• «هیپرپلازی مادرزادی آدرنال» که نوعی بیماری ژنتیکی است.

توجه داشته باشید که بیماری کوشینگ با سندروم کوشینگ متفاوت است و بیماری کوشینگ یکی از دلایل متعدد ایجاد سندروم کوشینگ است.

عوارض میزان پایین ACTH

میزان پایین سطح ACTH می‌تواند به دلایل متفاوتی ایجاد شود که در ادامه سه مورد از آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

• سندروم کوشینگ که به دلیل تومور آدرنال یا مصرف طولانی مدت داروهای استروئيدی ایجاد شده باشد. در این شرایط با وجود پایین بودن ACTH، میزان کورتیزول بالاست.
• شرایطی مانند «کم‌کاری هیپوفیز» (Hypopituitarism) که روی  غده هیپوفیز اثر می‌گذارند.
• مسائلی مثل جراحی هیپوفیز یا رادیودرمانی نیز می‌توانند این مشکل را ایجاد کنند.

میزان بسیار پایین ACTH می‌تواند به فعالیت ضعیف غده فوق کلیه منجر شود، زیرا میزان تولید کورتیزول به مقدار کافی نخواهد بود.

هورمون محرک تیروئید

«هورمون محرک تیروئيد» (Thyroid Stimulating Hormone | TSH) توسط غده هیپوفیز ساخته و به جریان خون ترشح می‌شود. این هورمون با رسیدن به غده تیروئید قادر به تحریک ساخته هورمون‌های تیروئيدی، یعنی تیروکسین (T4) و تری‌یدوتیرونین (T3) توسط این غده است. ترشح این دو هورمون غده تیروئيد برای مواردی که در ادامه آورده‌ایم، ضروری هستند.

• حفظ نرخ متابولیسم بدن
• فعالیت قلب و دستگاه گوارش
• کنترل ماهیچه‌ها
• رشد مغز
• فعالیت استخوان‌ها

سطح هورمون محرک تیروئيد چطور کنترل می‌شود؟

هورمون محرک تیروئید طبق یک سلسله مراتب هورمونی که شروع آن از هیپوتالاموس در مغز است، کنترل می‌شود. هیپوتالاموس با آزادسازی هورمون آزادکننده تیروتروپین غده هیپوفیز را تحریک می‌کند تا هورمون محرک تیروئید را ساخته و آزاد کند.

هر دو غده هیپوتالاموس و هیپوفیز به میزان حضور هورمون‌های تیروئیدی در جریان خون حساس هستند و برای پاسخ به تغییرات سطح این هورمون‌ها میزان ترشح TRH از هیپوتالاموس و TSH از هیپوفیز را تنظیم می‌کنند؛ به این ترتیب فعالیت غده تیروئید نیز تنظیم خواهد شد.

برای مثال تصور کنید که میزان هورمون‌های تیروئيدی در جریان خون بسیار بیش‌تر از شرایط عادی است، در این موقعیت هیپوتالاموس ترشح TRH را کاهش می‌دهد. با کاهش سطح TRH، از میزان TSH خون نیز کاسته می‌شود که نتیجه آن تحریک کمتر غده تیروئید است. این فرآیند به بدن کمک می‌کند که میزان هورمون‌های تیروئيدی را به سطح مناسب برگرداند.

در صورت پایین بودن غیرطبیعی سطح هورمون‌‌های تیروئیدی نیز این مسیر به صورت برعکس پی گرفته می‌شود، یعنی میزان TRH و TSH تولید شده افزایش می‌یابد تا غده تیروئید برای تولید هرچه بیشتر هورمون‌های خود تحریک شود.

عوارض میزان بیش از حد هورمون محرک تیروئید

به طور معمول با کم شدن میزان فعالیت غده تیروئيد، هیپوفیز TSH بیشتری برای تحریک غده تیروئید تولید می‌کند؛ بنابراین ریشه میزان بالای TSH در سلامت تیروئید نهفته است و با درمان‌های دارویی که قادر به افزایش میزان هورمون‌های تیروئیدی هستند، می‌توان مقدار TSH خون را به سطح طبیعی خود برگرداند.

تحت شرایط دیگری مانند بروز مشکلاتی در غده هیپوفیز یا اختلالات ژنتیکی خاصی ممکن است TSH بیش از حد مورد نیاز بدن تولید شود. با بروز اختلال در هیپوفیز این غده قادر به پاسخ‌گویی درست به سطح هورمون‌های تیروئیدی در خون نخواهد بود و فارغ از سطح این هورمون‌ها TSH را تولید و ترشح می‌کند و به این ترتیب غده تیروئید بیش از حالت عادی تحریک شده و هورمون‌های خود را به خون ترشح می‌کند.

عوارض میزان پایین هورمون محرک تیروئيد

به طور معمول میزان پایین هورمون محرک تیروئید نتیجه فعالیت بیش از حد غده تیروئید است که آن را با نام «پرکاری تیروئید» (Hyperthyroidism) می‌شناسیم. با تولید میزان بالای هورمون‌های تیروئیدی، غده هیپوفیز آزادسازی TSH را کاهش می‌دهد.

در صورتی که میزان فعالیت هیپوفیز تحت شرایطی مانند شکل‌گیری تومور در این غده یا انجام جراحی روی هیپوفیز، کاهش یابد؛ شاهد پایین آمدن سطح TSH خون خواهیم بود که نتیجه آن کاهش فعالیت تیروئید و میزان هورمون‌های این غده است.

پرولاکتین

«پرولاکتین» (Prolactin) یکی از هورمون‌های غده هیپوفیز است که بیش از صد فعالیت را در بدن به پیش می‌برد اما مهم‌ترین وظایف پرولاکتین را می‌توان دو موردی دانست که در ادامه آورده‌ایم.

• تحریک تولید شیر در پستانداران پس از تولد نوزاد
• رشد پستان‌ها در حین بارداری

با توجه به گستردگی فعالیت‌های پرولاکتین می‌توان آن‌ها را در چند گروه مختلف دسته‌بندی کرد.

تولید این هورمون در انسان تنها محدود به هیپوفیز قدامی نمی‌شود و در نقاط دیگری از بدن نیز تولید و ترشح می‌شود. در ادامه از بخش‌های مختلف تولیدکننده پرولاکتین نام می‌بریم.

• «سلول‌های لاکتوتروف» (Lactotroph cells) در غده هیپوفیز
• رحم
• سیستم ایمنی
• مغز
• پستان‌ها
• پروستات
• پوست
• بافت چربی

سطح پرولاکتین چطور کنترل می‌شود؟

یکی از اصلی‌ترین روش‌های تنظیم سطح پرولاکتین استفاده از انتقال‌دهنده عصبی دوپامین است که توسط هیپوتالاموس تولید و ترشح می‌شود. با افزایش آزادسازی دوپامین میزان ترشح پرولاکتین کاهش می‌یابد، این هورمون می‌تواند باعث افزایش آزادسازی دوپامین بشود، بنابراین می‌توان گفت که یک مکانیسم خودتنظیمی منفی در مورد پرولاکتین وجود دارد.

یکی دیگر از تنظیم‌کنندگان سطح پرولاکتین، استروژن است که می‌تواند باعث افزایش تولید و ترشح پرولاکتین از غده هیپوتالاموس شود. بنابراین می‌توان انتظار داشت که در در حین چرخه قاعدگی که استروژن در بالاترین سطح خود است، افزایش میزان پرولاکتین نیز رخ بدهد. همچنین در حین بارداری و پس از آن نیز با توجه به نیاز بدن به تولید شیر، میزان استروژن و پرولاکتین بدن بالا است.

علاوه بر دوپامین و استروژن هورمون‌های دیگری نیز می‌توانند باعث افزایش یا کاهش سطح پرولاکتین بدن شوند که در ادامه چند نمونه از آن‌ها را ذکر می‌کنیم.

• هورمون آزادکننده تیروتروپین
• اکسی‌توسین
• هورمون آنتی دیورتیک

عوارض میزان بیش از حد پرولاکتین

به شرایطی که میزان پرولاکتین بدن بیش از حد مورد نیاز است «هایپرپرولاکتینمی» (Hyperprolactinaemia) می‌گوییم که از موارد زیر ازجمله دلایل رایج بروز آن هستند.

• بارداری
• داروهای کاهنده فعالیت دوپامین
• تومور خوش‌خیم غده هیپوفیز
• فعالیت پایین تیروئید

پرولاکتین بالا می‌تواند علائمی مانند تولید شیر بدون نیاز به تولید آن و اختلال در چرخه قاعدگی داشته باشد. در حقیقت افزایش سطح پرولاکتین می‌تواند میزان هورمون‌های جنسی مانند استروژن و تستسترون را کاهش بدهد.

عوارض میزان پایین پرولاکتین

پایین بودن میزان پرولاکتین در بدن در شرایط نادری مانند اختلال در عملکرد غده هیپوفیز پس از عمل جراحی رخ می‌دهد.

LH

«هورمون لوتئینه‌کننده» (Luteinising Hormone | LH) یکی دیگر از انواع هورمون‌ های گنادوتروپین است که توسط سلول‌های بخش قدامی غده هیپوفیز ساخته و ترشح می‌شود. این هورمون برای تنظیم فعالیت بیضه‌ها در مردان و تخمدان‌های زنان ضروری است. LH در مردان سلول‌های خاصی در بیضه‌ها را تحریک می‌کند تا تستسترون بسازند که در فرآیند تولید اسپرم و ایجاد صفات مردانه در بدن موثر است.

هورمون لوتئینه‌کننده در دو نیمه چرخه قاعدگی زنان نقش‌های متفاوتی را بازی می‌کند. در هفته اول و دوم چرخه قاعدگی این هورمون برای تحریک فولیکول تخمدان لازم است تا هورمون جنسی زنانه، یعنی استرادیول تولید شود. حدود روز چهاردهم چرخه، افزایش ناگهانی سطح LH باعث پاره شدن فولیکول و آزادسازی اووسیت بالغ از تخمدان می‌شود.

در روزهای باقی‌مانده از چرخه (هفته دوم و سوم) از بقایای فولیکول تخمدان، جسم زرد ساخته می‌شود. LH با تحریک جسم زرد باعث ساخته شدن پروژسترون می‌شود که برای مراحل ابتدایی بارداری ضروری است.

سطح LH چطور کنترل می‌شود؟

ترشح LH از هیپوفیز قدامی توسط «محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-گناد» (Hypothalamic-Pituitary-Gonadal Axis) تنظیم می‌شود. مولکولی به نام «کیس‌پپتین» (Kisspeptin) هیپوتالاموس را برای ترشح هورمون آزادکننده گنادوتروپین تحریک می‌کند. سپس GnRH با اثرگذاری روی هیپوفیز باعث ترشح LH و FSH می‌شود. LH با استفاده از جریان خون خود را به غدد جنسی می‌رساند و باعث تنظیم ترشح هورمون‌های این غدد و تولید اسپرم در مردان یا تخمک در زنان می‌شود.

ترشح هورمون از غدد جنسی می‌تواند روی ترشح کیس‌پپتین و GnRH به نحوی اثر بگذارد که میزان ترشح LH کاهش یابد. در صورتی که میزان هورمون‌های مترشحه از غدد جنسی کاهش یابد، این مسیر به صورت برعکس پی گرفته می‌شود تا شاهد افزایش این هورمون‌ها باشیم.

میزان بیش از حد LH

میزان بالای LH می‌تواند نشانه‌ای از باردار نبودن باشد. با توجه به این که ترشح LH به شدت توسط محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-گناد تنظیم می‌شود، میزان بالای LH می‌تواند نشان‌دهنده کاهش استروئید‌های جنسی تولید شده در تخمدان یا بیضه باشد.

میزان پایین LH

میزان بسیار پایین LH نیز می‌تواند به ناباروری هم در مردان و هم در زنان منتهی شود، زیرا میزان طبیعی LH برای فعالیت تخمدان و بیضه ضروری است.

FSH

«هورمون محرک فولیکولی» (Follicle Stimulating Hormone | FSH) جزو دسته هورمون‌های گنادوتروپین است که توسط غده هیپوفیز ساخته و ترشح می‌شوند. FSH برای تغییرات دوران بلوغ و عملکرد تخمدان‌ها و بیضه‌ها ضروری است.

در زنان این هورمون رشد فولیکول‌های تخمدان را پیش از آزادسازی سلول تخمک از یکی از فولیکول‌ها، تحریک می‌کند، همچنین تولید استرادیول توسط تخمدان را افزایش می‌دهد. FSH در مردان با اثرگذاری روی سلول‌های خاصی در بیضه، محرکی برای تولید اسپرم است.

سطح FSH چطور کنترل می‌شود؟

در بخش مربوط به LH با محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-گناد آشنا شدیم، تنظیم ترشح FSH نیز تحت کنترل این محور قرار دارد. در زنان با رسیدن به انتهای چرخه قاعدگی، میزان FSH کاهش می‌یابد. این افت FSH  توسط هیپوتالاموس تشخیص داده می‌شود و به این ترتیب شاهد افزایش ترشح GnRH و به دنبال آن FSH و LH از هیپوفیز هستیم. در چرخه قاعدگی تغییرات زیادی در سطح FSH رخ می‌دهد که در ادامه آن‌ را به طور خلاصه توضیح می‌‌دهیم.

• نیمه اول چرخه قاعدگی (فاز فولیکولی): افزایش سطح FSH
• پس از تخمک‌گذاری: تشکیل جسم زرد از باقی‌مانده فولیکول و افزایش سطح پروژسترون
• انتهای چرخه: از بین رفتن جسم زرد و کاهش تولید پروژسترون

هورمون تحریک‌کننده ملانوسیت

«هورمون تحریک‌کننده ملانوسیت» (Melanocyte-Stimulating Hormone | MSH) نامی است که برای اشاره به دسته‌ای از هورمون‌های پپتیدی تولید شده در پوست، غده هیپوفیز و هیپوتالاموس به کار می‌رود. تولید این هورمون در پوست و هیپوفیز در پاسخ به «اشعه فرابنفش» (Ultraviolet Radiation) افزایش می‌یابد و فعالیت اصلی آن تولید رنگدانه در اندام‌های زیر است.

هورمون‌های پینه‌آل

غده پینه‌آل در بخش میانی مغز واقع شده است و بیشتر به خاطر ترشح هورمون ملاتونین به جریان خون و مایع مغزی شناخته می‌شود. هورمون ملاتونین وظیفه تنظیم ساعت روزانه بدن (سیرکادین) را برعهده دارد و به عنوان «هورمون خواب» نیز شناخته می‌شود. حالا که با انواع هورمون های هیپوتالاموس و هیپوفیز آشنا شدیم، در این بخش قصد داریم که ملاتونین را معرفی و بررسی کنیم.

ملاتونین

«ملاتونین» (Melatonin) هورمونی است که الگوی ترشح شبانه‌روزی دارد و بیشترین میزان ترشح آن در شب اتفاق می‌افتد. تمام سلول‌های بدن گیرنده ملاتونین را دارند؛ بنابراین با ترشح این هورمون تمام اندام‌های بدن متوجه شروع شب و فرا رسیدن زمان خواب می‌شوند.

الگوی ترشح ملاتونین در فصل‌های مختلف نیز متفاوت است، به طوری که در طول پاییز و زمستان که شب‌های بلندتری داریم، ملاتونین بیشتر ترشح می‌شود. با توجه به تاثیرات این هورمون بر به خواب رفتن، به ملاتونین «هورمون خواب» نیز می‌گویند.

هورمون‌های غده تیروئید

غده تیروئید که شکلی شبیه به یک پروانه دارد، در بخش جلویی گردن، زیر سیب گلو واقع شده است و دو بخش دارد. این غده مسئول ساخت هورمون‌هایی است که موارد زیر را تنظیم می‌کنند.

• نرخ متابولیسم بدن
• رشد و نمو
• دمای بدن
• فعالیت ماهیچه‌ها و سیستم گوارشی
• رشد مغز
• حفظ شرایط استخوان‌ها

فعالیت بهینه غده تیروئيد به میزان یُد دریافتی این غده از رژیم غذایی وابسته است. سلول‌های سازنده هورمون‌های تیروئیدی برای دریافت و جذب ید از جریان خون به شدت اختصاصی‌سازی شده‌اند. تنظیم فعالیت تیروئيد توسط هیپوتالاموس و هیپوفیز انجام می‌شود و به این ترتیب شاهد تشکیل یک محور به نام «محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-تیروئيد» هستیم که به ترتیب هورمون‌ها زیر را ترشح می‌کنند.

1. TRH
2. TSH
3. هورمون‌های غده تیروئید

ما در بخش‌های قبل به واسطه آشنایی با انواع هورمون های هیپوتالاموس و هیپوفیز با TRH و TSH آشنا شده‌ایم، بنابراین در این بخش از این مطلب از مجله فرادرس قصد داریم به هورمون‌های تیروئید یعنی T3 ،T4 و کلسی‌تونین بپردازیم.

تیروکسین (T4)

تیروکسین هورمون اصلی غده تیروئید است. از لحاظ فعالیت می‌توان گفت که T4 فرم کم‌تر فعال هورمون‌ تیروئید است و بیش‌تر آن به فرم فعال که به آن «تری‌یدوتیرونین» (T3) می‌گوییم تبدیل می‌شود. تبدیل T4 به T3 توسط بافت هدف این هورمون‌ها مانند اندام‌هایی که در ادامه نام می‌بریم، صورت می‌گیرد.

هورمون‌های تیروئیدی نقشی حیاتی در بدن دارند، در ادامه تعدادی از فعالیت‌های آن‌ها را نام می‌بریم.

• تنظیم سرعت متابولیسم بدن
• تپش قلب
• فعالیت‌های گوارشی
• کنترل ماهیچه‌ها
• رشد مغز
• حفظ استخوان‌ها

مقدار تیروکسین چطور کنترل می‌شود؟

تنظیم تولید و ترشح هورمون‌های تیروئیدی توسط سیستم‌های بازخوردی اتفاق می‌افتد که در طی آن فعالیت هیپوتالاموس، هیپوفیز و غده تیروئید تنظیم می‌شوند. هیپوتالاموس با ترشح هورمون آزادکننده تیروتروپین (TRH) غده هیپوفیز را تحریک می‌کند تا «هورمون محرک تیروئید» (TSH) را تولید و ترشح کند. TSH نیز با اثرگذاری روی غده تیروئید، تولید هورمون‌های تیروئيدی (T4 و T3) را تحریک می‌کند.

این سیستم تولید هورمون‌ها توسط مکانیسم‌های بازخوردی به اثرات هورمون‌ها تنظیم می‌شود. میزان بالای هورمون‌های تیروئیدی باعث به راه افتادن سیستم بازخورد منفی می‌شود که در نتیجه آن شاهد کاهش  تولید و ترشح TRH از هیپوتالاموس و TSH از هیپوفیز هستیم. بازخورد منفی به بدن این امکان را می‌دهد که سطح هورمون‌های تیروئيدی را در مقدار بهینه برای پیشبرد فعالیت‌های آن‌ها نگه دارد.

عوارض میزان بیش از حد تیروکسین

میزان بیش از حد طبیعی تیروکسین می‌تواند دلایل متفاوتی از قبیل التهاب غده تیروئید یا پرکاری تیروئید داشته باشد. در جدول زیر با علائم حاصل از افزایش سطح T4 آشنا می‌شویم.

عوارض میزان پایین تیروکسین

کاهش تولید تیروکسین توسط غده تیروئید را به عنوان «کم‌کاری» تیروئید می‌شناسیم که می‌تواند به دلایل زیر ایجاد شود.

•  بیماری‌های خودایمنی
• دریافت کم ید
• مواد شیمیایی
• استفاده از بعضی داروها

با توجه به اهمیت هورمون‌های تیروئید در فرآیندهای متابولیسمی بدن، کمبود این هورمون باید پیگیری و درمان شود.

تری‌یدوتیرونین (T3)

تری‌یدوتیرونین شکل فعال هورمون تیروئید است. حدود ۲۰ درصد T3 از خود غده تیروئید به جریان خون ترشح می‌شود، ۸۰ درصد باقی‌مانده، حاصل تبدیل تیروکسین به T4 در اندام‌های هدف مانند کبد و کلیه‌ها است.

فعال‌سازی هورمون‌های تیروئیدی در بافت‌های مختلف بدن مانند کبد، مغز و کلیه‌ها به وسیله آنزیم‌هایی به نام «Deiodinases» انجام می‌شود. این آنزیم‌ها تیروکسین (T4) را به تری‌یدوتیرونین (T3) تبدیل می‌کنند و به این ترتیب ۸۰ درصد T3 بدن ساخته می‌شود.

مقدار تری‌یدوتیرونین چطور کنترل می‌شود؟

برای تنظیم هورمون‌های تیروئیدی از مکانیسم بازخورد منفی استفاده می‌شود که هیپوتالاموس، غده هیپوفیز و تیروئید در آن دخیل هستند. این فرآیند را با جزئیات بیشتر در بخش مربوط به تیروکسین توضیح داده‌ایم. عوارض افزایش یا کاهش این هورمون نیز مشابه با T4 است که کمی بالاتر آن‌ها را بررسی کردیم.

کلسی‌تونین

کلسی‌‌تونین هورمونی است که در انسان‌ها توسط «سلول‌های پارافولیکولی» (Parafollicular Cells) ساخته می‌شود، این سلول‌ها که بیشتر با نام «سلول‌های C» شناخته می‌شوند در غده تیروئید قرار دارند؛ بنابراین کلسی‌تونین توسط غده تیروئید ساخته و ترشح می‌شود.

این هورمون در تنظیم میزان کلسیم و فسفات خون نقش دارد و عملکرد آن مخالف فعالیت هورمون پاراتیروئید است، زیرا می‌تواند سطح کلسیم خون را کاهش دهد. این هورمون فعالیت‌ها خود را به کمک دو روش متفاوت انجام می‌دهد که در ادامه آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

• مهار فعالیت استئوکلاست‌ها که سلول‌های استخوان‌خوار هستند. با تخریب بافت استخوان، کلسیم وارد جریان خون می‌شود، بنابراین مهار فعالیت استئوکلاست‌ها می‌تواند ترشح کلسیم به خون را کاهش بدهد. البته باید در نظر داشت که تاثیر کلسی‌تونین بر این سلول‌ها کوتاه‌مدت است.
• کلسی‌تونین بازجذب کلسیم توسط کلیه‌ها را نیز کاهش می‌دهد، به این ترتیب کلسیم توسط ادرار دفع شده و سطح آن در خون پایین می‌آید.

سطح کلسی‌تونین چطور کنترل می‌شود؟

ترشح کلسی‌تونین مانند هورمون پاراتیروئیدی توسط سطح کلسیم خون تعیین می‌شود. به دنبال افزایش سطح کلسیم خون، میزان ترشح کلسی‌تونین نیز افزایش پیدا می‌کند و با کاهش میزان کلسیم، شاهد کاهش ترشح کلسی‌تونین نیز هستیم. هورمون سوماتواستاتین نیز می‌تواند ترشح کلسی‌تونین را مهار کند.

یادگیری بیوشیمی با فرادرس

زیست‌شناسی و شیمی دو علمی هستند که ارتباط بسیار نزدیکی با یکدیگر دارند، به همین دلیل در مطالعات زیست‌شناسی نقش مسائل مربوط به شیمی را به هیچ عنوان نمی‌توان نادیده گرفت. تا اینجای این مطلب از مجله فرادرس با بخشی از انواع هورمون ها که گروهی از مولکول‌های زیستی هستند، آشنا شدیم. بسیاری از مطالعات مربوط به مولکول‌های زیستی به ویژه مسائل مرتبط با ساختار و فعالیت هر مولکول در شاخه مطالعات بیوشیمی جا می‌گیرد.

در ادامه تعدادی از فیلم‌های آموزشی مرتبط با بیوشیمی که توسط فرادرس تولید و منتشر شده‌اند را به شما معرفی می‌کنیم.

فرادرس در زمینه بیوشیمی و روش‌های مورد استفاده در مطالعات بیوشیمیایی دوره‌های متنوعی تهیه و منتشر کرده است که می‌توانید با بازدید از صفحه مجموعه فیلم‌های آموزش بیوشیمی اطلاعات کامل‌تری در مورد آن‌ها به دست بیاورید.

هورمون غده پاراتیروئید

هورمون پاراتیروئید توسط چهار غده کوچک پاراتیروئید ساخته می‌شود که در گردن، پشت غده تیروئید قرار دارند. این هورمون مقدار کلسیم خون را تنظیم می‌کند. به خصوص فعالیت آن را زمانی می‌بینیم که کلسیم خون پایین باشد و برای رفع این مشکل با اثرگذاری روی استخوان‌ها، کلیه‌ها و روده، میزان این یون را در خون افزایش می‌دهد. نحوه اثرگذاری این هورمون روی هدف‌های خود را در ادامه توضیح می‌دهیم.

• استخوان‌ها: هورمون پاراتیروئید آزادسازی کلسیم از ذخایر بزرگ کلسیم در استخوان‌ها را تحریک می‌کند. این موضوع تخریب استخوان‌ها را افزایش و میزان تشکیل استخوان‌های جدید را کاهش می‌دهد.
• کلیه‌ها: هورمون پاراتیروئید میزان دفع کلسیم به وسیله ادرار را کاهش می‌دهد، همچنین قادر به تحریک تولید ویتامین D فعال توسط کلیه‌ها است.
• روده: هورمون پاراتیروئید به صورت غیرمستقیم با اثرگذاری روی متابولیسم ویتامین D، باعث افزایش جذب کلسیم در روده‌ها می‌شود.

مطالعه آناتومی بدن انسان به درک بهتر اثر هورمون‌ها بر بافت‌ها و اندام‌های هدف کمک می‌کند، زیرا آناتومی علمی است که به بررسی ساختار داخلی و خارجی بدن انسان می‌پردازد. برای یادگیری سریع‌تر و بهتر این موضوع، فیلم آموزش آناتومی عمومی بدن انسان را به شما پیشنهاد می‌کنیم. لینک این دوره در کادر زیر درج شده است.

سطح هورمون پاراتیروئید چطور کنترل می‌شود؟

اصلی‌ترین روش تنظیم تولید و ترشح هورمون پاراتیروئید مکانیسم بازخورد منفی است. به این صورت که میزان پایین کلسیم خون باعث تحریک ترشح این هورمون می‌شود، سپس با افزایش میزان کلسیم از ترشح بیشتر این هورمون جلوگیری می‌شود.

عوارض میزان بیش از حد هورمون پاراتیروئید

با بالا رفتن میزان ترشح هورمون پاراتیروئید، غلظت کلسیم در خون نیز افزایش می‌یابد که به این شرایط «هایپرکلسمی» (Hypercalcaemia) می‌گویند.

عوارض میزان پایین هورمون پاراتیروئید

میزان بسیار پایین هورمون پاراتیروئيد در خون را «هیپوپاراتیروئیدیسم» (Hypoparathyroidism) می‌گوییم که منجر به کاهش شدید کلسیم خون می‌شود و باید درمان شود.

انواع هورمون های غدد فوق کلیه

در بدن انسان دو غده فوق کلیه وجود دارد که هر کدام از آن‌ها در قسمت فوقانی هر کلیه قرار دارد. در هر غده دو بخش که در ادامه توضیح می‌دهیم، وجود دارد.

• بخش بیرونی که به آن «قشر فوق کلیه» (Adrenal Cortex) می‌گوییم.
• بخش درونی که به آن «مدولای فوق کلیه» (Adrenal Medulla) می‌گوییم.

برای آشنایی بیشتر و بهتر با غده فوق کلیوی و ساختار آن، مطالعه مطلب «غده فوق کلیوی و هورمون‌های آن — به زبان ساده» از مجله فرادرس را پیشنهاد می‌کنیم.

بخش‌های مختلف فوق کلیه هورمون متفاوتی را سنتز و ترشح می‌کنند که فعالیت‌های متنوعی را تحت کنترل خود دارند، بنابراین در این بخش با مهم‌ترین انواع هورمون های پانکراس آشنا می‌شویم.

آلدسترون

آلدسترون هورمونی استروئيدی است که توسط قشر فوق‌ کلیه ساخته می‌شود و نقشی اصلی در تنظیم فشار خون دارد. این هورمون با اثر روی کلیه‌ها و کولون (روده بزرگ) میزان بازجذب سدیم به جریان خون و میزان دفع پتاسیم به ادرار را افزایش می‌دهد. آلدسترون باعث بازجذب آب به همراه سدیم نیز می‌شود و به این ترتیب حجم خون و به دنبال آن فشار خون افزایش می‌یابند.

سطح آلدسترون چطور کنترل می‌شود؟

تعدادی از هورمون‌ها فعالیت‌های خود را به صورت گروهی انجام می‌دهند. آلدسترون یکی از همین هورمون‌ها است که در «سامانه رنین-آنژیوتانسین-آلدسترون» (Renin–Angiotensin–Aldosterone System) حضور دارد. زمانی که به دلیل از دست دادن خون یا کاهش شدید فشار خون، میزان جریان جریان خون به کلیه کاهش یابد، سامانه رنین-آنژیوتانسین-آلدسترون فعال می‌شود.

رنین آنزیمی است با به راه انداختن مجموعه‌ای از واکنش‌ها باعث تولید «آنژیوتانسین ۲» (Angiotensin II) می‌شود. آنژیوتانسین ۲ نیز ترشح آلدسترون را تحریک می‌کند. با آزادسازی آلدسترون بازجذب نمک و آب به جریان خون در کلیه افزایش می‌یابد، نتیجه این افزایش نیز بالا رفتن حجم خون، بازیابی میزان نمک و فشار خون است.

عوارض میزان بیش از حد آلدسترون

رایج‌ترین دلیل افزایش بیش از حد آلدسترون، تولید زیاد این هورمون به خاطر تشکیل توده کوچکی در غده فوق کلیه است. علائم مشاهده شده در این شرایط شامل موارد زیر است.

• افزایش فشار خون
• میزان پایین پتاسیم در خون
• افزایش غیرعادی حجم خون

با توجه به میزان جدیت این علائم، در صورت مشاهده آن‌ها باید به پزشک مراجعه کرد.

عوارض میزان پایین آلدسترون

کمبود سطح آلدسترون در شرایط بسیار نادری رخ می‌دهد که به آن «بیماری آدیسون» (Addison’s Disease) می‌گوییم. در این بیماری فعالیت عمومی غده فوق کلیه از دست می‌رود که نتیجه آن فشار خون پایین، کاهش سطح هوشیاری و افزایش سطح پتاسیم خون است.

کورتیزول

کورتیزول یک هورمون استروئیدی و یکی از گلوکوکورتیکوئيد‌هایی است که در قشر غده فوق کلیه ساخته و به خون ترشح می‌شود. تقریبا تمام سلول‌های بدن گیرنده‌های کورتیزول را بیان می‌کنند، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که کورتیزول فعالیت‌های متنوعی را در بدن کنترل می‌کند که در ادامه آن‌ها را نام می‌بریم.

• کنترل سطح قند خون و تنظیم متابولیسم
• فعالیت ضدالتهابی
• تحت تاثیر قرار دادن حافظه و ساخت خاطرات
• کنترل تعادل آب و الکترولیت‌های بدن
• اثرگذاری روی فشار خون
• کمک به نمو جنینی

سطح کورتیزول چطور کنترل می‌شود؟

سطح کورتیزول خون در طول روز تغییر می‌کند ولی به طور کلی می‌توان گفت که میزان کورتیزول، صبح‌ها پس از بیدار شدن از خواب بالا است و در طول روز کاهش می‌یابد. برای افرادی که شب کار هستند، این الگو برعکس است، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که سطح کورتیزول خون به الگوی خواب و بیداری و فعالیت روزانه بستگی دارد. علاوه بر میزان طبیعی روزانه، بدن در پاسخ به استرس میزان ترشح کورتیزول را افزایش می‌دهد تا قادر به پاسخ‌گویی درست نسبت به شرایط باشد.

کنترل ترشح کورتیزول توسط همکاری بین سه ناحیه از بدن صورت می‌گیرد که در ادامه آن‌ها را نام می‌بریم.

• هیپوتالاموس
• غده هیپوفیز
• غده فوق کلیه

به این همکاری سه‌گانه «محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-فوق کلیه» می‌گویند. زمانی که سطح کورتیزول خون پایین است، گروهی از سلول‌ها در هیپوتالاموس مغز شروع به ترشح هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین می‌کنند. CRH با تحریک هیپوفیز باعث ترشح هورمون آدرنوکورتیکوتروپین به خون می‌شود.

افزایش سطح ACTH روی غدد فوق کلیوی اثر می‌گذارد، سپس کورتیزول بیشتری سنتز و به خون ترشح می‌شود. افزایش سطح کورتیزول خون باعث توقف ترشح CRH از هیپوتالاموس و ACTH از هیپوفیز می‌شود. در نتیجه میزان ACTH کاهش می‌یابد و سطح کورتیزول نیز به دنبال آن کاهش پیدا می‌کند.

عوارض میزان بیش از حد کورتیزول

میزان بالای کورتیزول به مدت طولانی منجر به وضعیتی می‌شود که آن را با نام «سندروم کوشینگ» (Cushing’s Syndrome) می‌شناسیم. بروز سندروم کوشینگ می‌تواند دلایل متعددی مانند توموری که میزان ترشح هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH) را افزایش داده است یا استفاده از بعضی داروهای خاص ایجاد شود. در ادامه علائم رایج این بیماری را معرفی می‌کنیم.

• افزایش وزن ناگهانی به خصوص در ناحیه صورت، سینه و شکم که با دست‌ها و پاهای لاغر فرد همخوانی ندارد.
• فشار خون بالا
• صورت برافروخته و گرد
• تغییرات پوستی
• ضعف عضلات
• تغییرات خلق و خو که خود را به صورت اضطراب، افسردگی یا تندخویی نشان می‌دهد.
• افزایش تجربه حس تشنگی و میزان دفع ادرار
• کاهش میل جنسی در زنان
• بی‌نظمی قاعدگی، به طوری که قاعدگی به تاخیر می‌افتد.

علاوه بر موارد فوق ارتباطات زیادی بین افزایش کورتیزول یا تنظیم ناکارآمد این هورمون با شرایط روحی-روانی خاصی مانند اضطراب و افسردگی وجود دارد. برای آشنایی با علائم افسردگی و درمان‌شناختی رفتاری  مشاهده فیلم آموزش رایگان درمان شناختی-رفتاری افسردگی که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، پیشنهاد می‌دهیم.

عوارض میزان پایین کورتیزول

میزان بسیار پایین کورتیزول امکان دارد به دلیل بروز مشکلی در غده هیپوفیز یا غدد فوق کلیوی ایجاد شود که این موضوع منجر به بیماری آدیسون می‌شود. علائم این بیماری که شامل موارد زیر است، به طور معمول به تدریج ظاهر می‌شوند.

• خستگی
• سرگیجه و سبکی سر
• کاهش وزن
• ضعف عضلات
• تغییرات خلق و خو
• تیره شدن بخش‌هایی از پوست

در صورتی که این علائم جدی گرفته نشوند و درمان‌های مناسب انجام نشوند این بیماری می‌تواند زندگی افراد را به خطر بندازد.

آدرنالین

آدرنالین و نورآدرنالین دو پیام‌ٰسان شیمیایی هستند که توسط بخش مدولای فوق کلیه ساخته می‌شوند و با یکدیگر در ارتباط تنگاتنگی دارند. این دو پیام‌رسان شیمیایی علاوه بر نقش هورمونی خود به عنوان انتقال‌دهنده عصبی نیز فعال هستند.

بازه فعالیت‌های آدرنالین بسیار گسترده است اما این فعالیت‌ها به نوع سلولی بستگی دارد که این هورمون روی آن اثر گذاشته است؛ با این حال می‌توان فعالیت نهایی این هورمون را آماده کردن بدن برای پاسخ جنگ و گریز در شرایط استرس‌زا دانست. در ادامه تعدادی از فعالیت‌های کلیدی آدرنالین برای آماده‌سازی بدن نام می‌بریم.

• افزایش ضربان قلب
• افزایش فشار خون
• افزایش حجم ورودی هوا به ریه‌ها
• افزایش اندازه مردمک چشم
• کاهش حس درد
• افزایش قدرت بینایی، شنوایی و دیگر حس‌های پنجگانه
• کاهش سرعت هضم
• افزایش جریان خون به سمت ماهیچه‌ها
• تغییر متابولیسم بدن برای افزایش اکسیژن، گلوکز و مواد مغزی موجود در خون (به ویژه برای رفع نیاز مغز)

نورآدرنالین بیشتر از نورون‌ها سیستم عصبی سمپاتیک و به مقدار کمی از غده فوق‌کلیه، به صورت مداوم ترشح می‌شود. اما ترشح آدرنالین تنها در شرایط استرس ناگهانی یا مزمن افزایش می‌یابد.

سطح آدرنالین چطور کنترل می‌شود؟

به صورت کلی آدرنالین با فعال شدن نورون‌هایی ترشح می‌شود که با غده فوق کلیه در ارتباط هستند. این سلول‌های عصبی در شرایط استرس‌زا، فوق کلیه را برای ترشح آدرنالین در یک فرآیند بسیار سریع که کمتر از چند دقیقه طول می‌کشد، تحریک می‌کنند. با پایان تنش، میزان تحریک‌های ایجاد شده توسط نورون‌ها کاهش می‌یابد و فوق کلیه نیز آدرنالین کمتر آزاد می‌کند.

در شرایط استرس‌زا علاوه بر فعالیت آدرنالین، شاهد افزایش میزان ‌ACTH و به دنبال آن کورتیزول هستیم. کورتیزول در زمان استر‌س‌های طولانی مدت در تغییر متابولیسم نقش پررنگ‌تری نسبت به آدرنالین دارد.

عوارض میزان بیش از حد آدرنالین

تولید بیش از حد آدرنالین اتفاقی رایج است، زیرا سبک زندگی انسان به نحوی است که روزانه به طور ناگهانی در معرض شرایط استرس‌زا قرار می‌گیرد و نیاز به پاسخ درست بدن به این موقعیت‌ها دارد، اما با ادامه‌دار شدن شرایط استرس‌زا، تولید و ترشح آدرنالین، نورآدرنالین و کورتیزول نیز ادامه پیدا می‌کند و علائم زیر در فرد دیده می شود.

• افزایش فشار خون
• سردرد
• افزایش وزن

عوارض میزان پایین آدرنالین

میزان بسیار پایین آدرنالین شرایطی نادر است، زیرا ۹۰ درصد نورآدرنالین بدن توسط سیستم عصبی ساخته می‌شود و نورآدرنالین عملکردی مشابه با آدرنالین دارد.

انواع هورمون های پانکراس

پانکراس غده‌ای بزرگ در حفره شکمی است که طول حدود ۱۵ سانتی‌متر است. این غده دو وظیفه مهم دارد که در ادامه آن دو را توضیح می‌دهیم.

• تولید شیره گوارشی
• تولید هورمون‌های تنظیم‌کننده سطح گلوکز خون

مهم‌ترین هورمون‌های پانکراس «انسولین» و «گلوکاگون» هستند که توسط سلول‌های اندوکرین این اندام تولید و ترشح می‌شوند. این سلول‌ها در دسته‌هایی کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند که به آن‌ها «جزایر لانگرهانس» می‌گوییم. تا اینجای این مطلب از مجله فرادرس با انواع هورمون های تعدادی از غدد بدن آشنا شدیم، در ادامه این بخش به سراغ هورمون‌های پانکراس خواهیم رفت.

انسولین

انسولین هورمونی است که توسط سلول‌های بتا در جزایر لانگرهانس پانکراس تولید و به خون ترشح می‌شود. این هورمون تاثیرات زیادی بر بدن دارد اما فعالیت اصلی آن را می‌توان کنترل شیوه استفاده بدن از کربوهیدرات‌های دریافتی از بعضی غذاها دانست. کربوهیدرات‌های مختلف در بدن به مونوساکاریدهای ساختاری خود تجزیه می‌شوند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها گلوکز است. انسولین روی میزان جذب گلوکز توسط اندام‌هایی که در ادامه نام می‌بریم اثر می‌گذارد.

• ماهیچه‌ها
• کبد
• چربی

بدون انسولین سلول‌ها قادر به استفاده از گلوکز به عنوان سوخت سلولی خود نیستند و برای تامین نیاز خود به کمک روش‌های دیگری مانند استفاده از لیپیدها هستند. انسولین نقش‌های متابولیسمی دیگری مانند متوقف‌سازی تجزیه پروتئین و چربی نیز دارد.

سطح انسولین چطور کنترل می‌شود؟

وظیفه اصلی انسولین در بدن، تسهیل ورود گلوکز به درون سلول‌ها است و به این روش میزان گلوکز موجود در خون را در سطح طبیعی خود حفظ می‌کند. غلظت انسولین در مردم عادی به دقت تنظیم می‌شود تا بین غذای دریافتی و نیازهای متابولیسمی بدن تعادل برقرار شود.

پس از غذا خوردن سطح گلوکز خون افزایش می‌یابد و این تغییر سطح باعث ترشح انسولین می‌شود تا با استفاده از فعالیت انسولین میزان جذب گلوکز توسط سلول‌های ماهیچه و بافت چربی بالا رود. در هنگام قرارگیری فرد در شرایط استرس‌زا بدن نیاز به گلوکز دارد، بنابراین آدرنالین فعالیت انسولین را مهار می‌کند تا غلظت گلوکز خون پایین نیاید.

در صورتی که تمایل دارید اطلاعات کامل‌تر و بهتری در مورد انسولین، مکانسیم عمل و راه‌های کاهش ترشح آن به دست آورید، مطالعه مطلب «انسولین چیست؟ — همه چیز درباره هورمون انسولین» از مجله فرادرس را به شما توصیه می‌کنیم.

گلوکاگون

گلوکاگون یکی از هورمون‌های اثرگذار روی سطح قند خون است. این هورمون توسط سلول‌های آلفای جزایر لانگرهانس تولید می‌شود که در پانکراس (لوزالمعده) قرار دارند. سلول‌های آلفا در مجاورت سلول‌های بتا قرار دارند که انسولین را تولید و ترشح می‌کنند.

وظیفه گلوکاگون در بدن، جلوگیری از کاهش شدید گلوکز خون (قند خون) است و برای انجام این وظیفه به روش‌های مختلفی روی کبد اثر می‌گذارد که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شویم.

• تحریک گلیکوژنولیز: گلوکاگون باعث تحریک تبدیل گلیکوژن ذخیره شده در کبد به گلوکز و آزادسازی آن به جریان خون می‌شود.
• تحریک گلوکونئوژنز: گلوکاگون مسیرهای سنتز گلوکز از پیش‌سازهای غیرکربوهیدراتی مثل آمینواسیدها یا اسید‌های چرب را به راه می‌اندازد تا گلوکز سنتز شده وارد جریان خون شود.
• کاهش مصرف گلوکز توسط کبد: با کاهش مصرف گلوکز توسط سلول‌های کبدی، کبد قادر خواهد بود تا حد ممکن گلوکز به جریان خون آزاد کرده و میزان قند خون را در حد طبیعی خود حفظ کند.

گلوکاگون قادر به تاثیرگذاری روی بافت چربی برای تحریک تجزیه ذخیره چربی و آزادسازی اسیدهای چرب به خون نیز هست.

سطح گلوکاگون چطور کنترل می‌شود؟

گلوکاگون همکاری نزدیکی با انسولین برای کنترل سطح قندخون دارد، اما فعالیت این دو هورمون به طور کامل مخالف یکدیگر است؛ به طوری که گلوکاگون از کاهش شدید قندخون جلوگیری می‌کند، در صورتی که انسولین با افزایش بیش از حد گلوکز مقابله می‌کند. ترشح گلوکاگون توسط عوامل زیر تحریک می‌شود.

• میزان پایین گلوکز خون
• غذاهای غنی از پروتئین
• آدرنالین

با افزایش گلوکز خون و کربوهیدرات موجود در هر وعده غذایی، از ترشح گلوکاگون جلوگیری می‌شود.

عوارض میزان بیش از حد گلوکاگون

نوعی تومور نادر در پانکراس می‌تواند باعث ترشح بیش از حد گلوکاگون بشود و نتایج زیر را به دنبال داشته باشد.

• دیابت شیرین
• کاهش وزن
• «ترومبوز سیاهرگی» (Venous Thrombosis)
• زخم‌های پوستی خاص

عوارض میزان پایین گلوکاگون

بیشتر موارد گزارش شده از میزان پایین گلوکاگون به کودکان مربوط است که منجر به پایین بودن میزان گلوکز خون می‌شود و بدون استفاده گلوکاگون به شکل دارو قابل حل نیست.

انواع هورمون های تخمدان

تخمدان‌ها اندام‌های تولید مثل زنانه هستند. در بدن هر زن دو تخمدان وجود دارد که مسئول آزادسازی تخمک و تولید هورمون‌های تولید مثلی هستند که در ادامه آن‌ها را نام می‌بریم.

• استروژن
• پروژسترون
• آندروژن‌ها

فعالیت تخمدان‌ها توسط هورمون‌های زیر تنظیم می‌شود.

• «هورمون آزادکننده گنادوتروپین» (GnRH) از هیپوتالاموس
• LH و FSH از هیپوفیز

LH و FSH از طریق جریان خون خود را به تخمدان‌ها می‌رسانند و چرخه قاعدگی را تنظیم می‌کنند. در این بخش از این مطلب از مجله فرادرس قصد آشنایی با انواع هورمون های تخمدان‌ها را داریم و به دو هورمون اصلی یعنی پروژسترون و استروژن می‌پردازیم. شناخته‌شده‌ترین آندروژن، تستسترون است که به دلیل اهمیت بیشتر آن در مردان در بخش هورمون‌های بیضه به این هورمون خواهیم پرداخت.

پروژسترون

پروژسترون هورمونی است که در نیمه دوم چرخه قاعدگی توسط تخمدان‌ها تولید و ترشح می‌شود. این هورمون نقشی کلیدی در فعالیت بدن دارد که در ادامه ضمن نام بردن از آن‌ها، به طور مختصر توضیحات لازم را ارائه می‌کنیم.

• چرخه قاعدگی: با آزاد شدن تخمک از تخمدان‌ها (در حدود روز ۱۴ چرخه قاعدگی) بقایای فولیکول تخمدان ساختاری را ایجاد می‌کند که آن را با نام «کورپوس لوتئوم» (Corpus Luteum) یا «جسم زرد» می‌شناسیم. جسم زرد پروژسترون و به میزان کمتر استرادیول ترشح می‌کند تا پروژسترون بدن را برای بارداری احتمالی آماده کند. در صورتی که لقاح رخ ندهد، جسم زرد تجزیه می‌شود و تولید پروژسترون نیز کاهش می‌یابد تا چرخه قاعدگی جدیدی به راه بیفتد.
• حفظ بارداری در مراحل اولیه: در صورتی که لقاح اتفاق بیفتد و تخمک بارور شود، پروژسترون رشد رگ‌های خونی تغذیه‌کننده جفت را تحریک می‌کند. علاوه بر آن این هورمون سطح داخلی رحم را برای آزادسازی مواد مغذی مورد نیاز رویان تحریک می‌کند. پس از این مرحله پروژسترون بافت رحم را برای لانه‌گزینی تخمک بارورشده آماده می‌کند تا رحم بتواند مراحل اولیه حضور رویان در بافت خود را پشت سر بگذارد.

پروژسترون در مراحل بعدی بارداری نیز نقش بسیار مهمی برعهده دارد، این هورمون در رشد جنین نقش بسیار مهمی دارد، بنابراین در حین بارداری تا زمان تولید نوزاد، شاهد افزایش سطح این هورمون هستیم.

سطح پروژسترون چطور کنترل می‌شود؟

تشکیل جسم زرد که تولیدکننده اصلی پروژسترون است، به وسیله موجی از LH تولید شده توسط هیپوفیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد. این اتفاق به طور معمول در حدود روز چهاردهم چرخه قاعدگی رخ می‌دهد و آزادسازی تخمک از رحم و تشکیل جسم زرد از فولیکول را تحریک می‌کند.

در صورتی که بارداری رخ ندهد، جسم زرد تجزیه می‌شود و سطح پروژسترون کاهش می‌یابد. با کاهش سطح پروژسترون بافت رحم تضعیف شده و با ورود به مرحله خون‌ریزی قاعدگی، بافت رحم فرو می‌ریزد تا چرخه قاعدگی جدید شروع شود.

اگر لقاح رخ دهد و تخمک با طی کردن تقسیمات اولیه به رویان تبدیل شود، سلول‌های احاطه‌کننده رویان اولیه هورمونی به نام «گنادوتروپین جفتی انسان» را ترشح می‌کنند که به دلیل تشابه ساختار شیمیایی با LH می‌تواند به گیرنده‌های این هورمون روی جسم زرد متصل شود و تجزیه آن را به تاخیر بیاندازد. باقی‌ماندن جسم زرد به معنی ادامه یافتن فرآیند تولید پروژسترون تا زمان تشکیل جفت است.

عوارض میزان بیش از حد پروژسترون

میزان بالای پروژسترون شرایط خطرناکی را ایجاد نمی‌کند، زیرا بدن در طی بارداری میزان بسیار بالایی از پروژسترون را تولید می‌کند؛ اما اگر افزایش میزان پروژسترون به دلیل داروهای درمانی باشد ممکن است خطر ابتلا به سرطان سینه افزایش یابد.

عوارض میزان پایین پروژسترون

در صورتی که میزان پروژسترون بسیار پایین‌تر از حد طبیعی باشد، امکان دارد خون‌ریزی قاعدگی بسیار شدیدتر از شرایط طبیعی رخ بدهد. کاهش پروژسترون در حین بارداری نیز می‌تواند به سقط یا زایمان زودرس منجر شود، بنابراین ممکن است که برای مادرانی که در خطر زایمان زودرس قرار دارند، پروژسترون به صورت یک داروی سنتزشده تجویز شود تا بارداری حفظ شود.

استرادیول

«استرادیول» (Oestradiol) نوعی هورمون استروئیدی است که از کلسترول مشتق می‌شود و قوی‌ترین هورمون در بین سه هورمون خانواده استروژن‌ها است. به طور کلی استروژن‌ها شامل این ۳ هورمون هستند.

1. استرون (E1)
2. استرادیول (E2)
3. استریول (E3)

استرادیول اصلی‌ترین استروژنی است که در بدن زنان وجود دارد و فعالیت‌های متنوعی را نیز تحت کنترل دارد. کلیدی‌ترین وظیفه این هورمون، بلوغ و حفظ سیستم تولید مثل زنان است. با افزایش سطح استرادیول خون در حین چرخه قاعدگی، به دلیل رشد فولیکول‌ها در تخمدان، سطح LH نیز افزایش می‌یابد. افزایش سطح LH باعث بلوغ تخمک و آماده‌سازی آن برای لقاح می‌شود.

وظیفه دیگر استرادیول افزایش ضخامت دیواره رحم به منظور لانه‌گزینی تخمک بارور شده است. این هورمون باعث رشد بافت پستان‌ها و افزایش تراکم استخوان‌ها و غضروف‌ها نیز می‌شود. پیش از یائسگی، بخش اعظم استرادیول بدن توسط تخمدان‌ها ساخته می‌شوند و سطح این هورمون در طول چرخه قاعدگی دچار افت و خیز می‌شود. در ادامه جزئیات تغییرات سطح این هورمون را توضیح می‌دهیم.

• بیشترین سطح استرادیول: در مرحله آزادسازی تخمک (حدود روز ۱۲ الی ۱۴ چرخه قاعدگی)
• کمترین سطح استرادیول: در مرحله خون‌ریزی قاعدگی (روزهای اول تا پنجم چرخه قاعدگی)

با افزایش سن، سطح استرادیول در زنان کاهش می‌یابد و با کاهش شدید تولید این هورمون، یائسگی رخ می‌دهد. در اوایل بارداری، جسم زرد مسئول ساخت استرادیول است، سپس با ادامه یافتن بارداری جُفت مسئول ساخت استرادیول می‌شود.

استرادیول در مردان نیز از طریق ایجاد تغییراتی در تستسترون ساخته می‌شود، اما میزان آن بسیار کمتر از سطح این هورمون در زنان است. استرادیول در مردان برای تولید اسپرم ضروری است.

سطح استرادیول چطور کنترل می‌شود؟

ترشح استرادیول توسط محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-گناد کنترل می‌شود. به این ترتیب که هیپوتالاموس با ترشح GnRH، هیپوفیز را برای ترشح LH و FSH تحریک می‌کند و اثرگذاری این دو هورمون روی سلول‌های اطراف هر تخمک، باعث رشد فولیکول می‌شوند. با افزایش اندازه فولیکول، سلول‌های احاطه‌کننده تخمک شروع به ترشح استرادیول می‌کنند. پس از آزادسازی تخمک، جسم زرد شروع به ترشح استرادیول و پروژسترون می‌کند تا رحم آماده لانه‌گزینی شود.

عوارض میزان بیش از حد استرادیول

در صورتی که یک زن تحت درمان دارویی نباشید، بعید است که میزان استرادیول بیش از حد طبیعی خود شود. در مورد مردان نیز ممکن است در صورت بروز بیماری‌های کبدی و چاقی، میزان این هورمون به آرامی افزایش پیدا کند.

عوارض میزان پایین استرادیول

استرادیول برای رشد استخوان‌ها ضروری است، بنابراین در زنانی که کاهش سطح استرادیول را تجربه می‌کنند، امکان بروز پوکی استخوان وجود دارد. همچنین میزان پایین این هورمون می‌تواند شروع قاعدگی در دخترانی که در دوران بلوغ هستند را به تاخیر بیاندازد.

انواع هورمون های بیضه

«بیضه‌ها» یا «غدد جنسی مردانه» مسئول تولید اسپرم‌ و هورمون‌های جنسی، به خصوص تستسترون هستند. از دیگر انواع هورمون‌ های تولید شده توسط بیضه‌ها می‌توان به استرادیول اشاره کرد که در بخش هورمون‌های زنانه به دلیل نقش پررنگ‌تری که در زنان دارند، به این هورمون پرداختیم.

تستسترون

تستسترون هورمونی است که توسط «غده‌های جنسی» (Gonads) یعنی تخمدان در زنان و بیضه‌ها در مردان، تولید می‌شود. غدد فوق کلیه نیز توانایی تولید مقدار کم تستسترون را در هر دو جنس دارند. این هورمون یک آندروژن است، آندروژن‌ها بروز خصوصیات مردانه را تحریک می‌کنند؛ بنابراین میزان تستسترون در مردان بسیار بیشتر از زنان است. این مقدار بالای تستسترون در مردان نتایجی دارد که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

• تشکیل اندام‌های جنسی داخلی و خارجی مردانه در حین رشد دوران جنینی
• تولید اسپرم در دوران بزرگسالی

علاوه بر این دو، تستسترون وظایف دیگری نیز در بدن دارد.

• مخابره پیام ساخت سلول‌های خونی جدید
• اطمینان از قدرت و استحکام عضلات و استخوان‌ها در حین بلوغ و پس از آن
• افزایش میل جنسی در مردان و زنان

تستسترون مسئول بسیاری از تغییراتی است که پسرها در حین بلوغ تجربه می‌کنند. در ادامه این تغییراتی که حاصل فعالیت تستسترون هستند را معرفی می‌کنیم.

• افزایش قد
• رشد موهای بدن
• افزایش اندازه آلت تناسلی، بیضه‌ها و پروستات
• تغییر در رفتار جنسی

این هورمون می‌تواند ترشح LH و FSH را نیز تنظیم کند. برای انجام این تغییرات تستسترون در اکثر مواقع به آندروژن دیگری به نام «دی‌هیدروتستسترون» تبدیل می‌شود. تستسترون در زنان توسط تخمدان‌ها و غدد فوق کلیه تولید می‌شود و اکثر تستسترون تولید شده در تخمدان به هورمون جنسی زنانه (استرادیول) تبدیل می‌شود.

سطح تستسترون چطور کنترل می‌شود؟

تولید تستسترون به منظور حفظ سطح این هورمون در خون به شدت تنظیم می‌شود. با این وجود، غلظت تستسترون صبح‌ها در بیشترین مقدار خود است و در طول روز کاهش می‌یابد. هیپوتالاموس و هیپوفیز با استفاده از هورمون آزادکننده گنادوتروپین و LH می‌توانند میزان سنتز و ترشح تستسترون از غدد جنسی را تنظیم کنند.

با افزایش سطح تستسترون خون، مکانیسم بازخورد منفی به راه می‌افتد تا هیپوتالاموس و هیپوفیز ترشح هورمون‌های خود را به منظور افت سطح تستسترون کاهش دهند.

عوارض میزان بیش از حد تستسترون

تاثیرات میزان بالای تستسترون به دو عامل سن و جنسیت مرتبط است. میزان بالای تستسترون در مردان بالغ منجر به بیماری نمی‌شود اما میزان غیرطبیعی و بالای این هورمون در کودکان پسر می‌تواند باعث بلوغ زودرس و در دخترها منجر به تغییرات غیرعادی در ناحیه تناسلی شود. در هر دو جنسیت اگر سطح تستسترون بیش از حد طبیعی باشد، ممکن است فرد علاوه بر تجربه بلوغ زودرس، نابارور هم شود.

در زنان سطح بالای تستسترون می‌تواند نشانه‌ای از سندروم تخمدان پلی‌کیستیک (PCO) باشد که خود را با علائمی مانند افزایش موهای بدن، ریزش موهای سر، بم شدن صدا و غیره نشان می‌دهد.

عوارض میزان پایین تستسترون

در صورتی که در حین رشد جنین میزان تستسترون کاهش پیدا کند، خصوصیات مردانه به طور کامل ایجاد نمی‌شوند. اگر این کاهش در دوران بلوغ تجربه شود، رشد مورد نیاز در این دوران یا با سرعت آهسته‌ انجام می‌شود یا به طور کامل متوقف می‌شود. بنابراین بررسی عوارض میزان پایین تستسترون نیز باید با در نظر گرفتن سن و جنسیت افراد انجام شود.

در مردان بالغ، میزان پایین تستسترون می‌تواند علائم زیر را در پی داشته باشد.

• کاهش توده عضلانی
• از دست دادن موهای بدن
• نازک و چروکیده شدن پوست
• تغییران خلق‌ و خو
• افزایش چربی بدن
• کاهش میل جنسی
• کاهش تمرکز، حافظه و خواب

به طور معمول با افزایش سن، سطح تستسترون در مردان کاهش می‌یابد که می‌تواند تبعاتی از قبیل موارد فوق را به همراه داشته باشد.

انواع هورمون های اندام‌های دیگر بدن

تولید و ترشح هورمون‌ها تنها مختص به غدد درون‌ریز که اندام‌هایی تخصص یافته هستند، نیست. اندام‌های دیگری مانند کبد، پوست، کلیه‌ها، معده و غیره نیز در کنار فعالیت‌های اصلی خود می‌توانند هورمون‌های خاصی را بسازند و به جریان خون ترشح کنند.

در این بخش قصد معرفی این هورمون‌ها و یکی از شناخته شده‌ترین انواع هورمون هایی را داریم که در محلی غیر از غدد درون‌ریز بدن ساخته می‌شود.

• کبد: آنژیوتانسین
• کلیه: اریتروپویتین
• معده: گاسترین
• بافت چربی: لپتین
• پوست: ویتامین D

از بین انواع هورمون های فوق در این بخش تنها به معرفی ویتامین D خواهیم پرداخت.

ویتامین D

در حقیقت ویتامین D یک هورمون است که برای جذب کلسیم و فسفات در روده‌ها ضروری است. این هورمون به صورت عمده توسط پوست در پاسخ به نور خورشید ساخته می‌شود اما می‌توان آن را از مواد غذایی مصرفی نیز به دست آورد. در صورتی که رژیم غذایی سالمی را دنبال کنیم، حدود ۱۰ درصد ویتامین D مورد نیاز را می‌توان از این طریق جذب کرد.

کبد و کلیه‌ها، ویتامین D را به هورمون فعال تبدیل می‌کنند که به آن «کلسی‌تریول» (Calcitriol) می‌گوییم. نام دیگر کلسی‌تریول «۱ و ۲۵ دی‌هیدروکسی‌ویتامین D» است. ویتامین D فعال اهداف متفاوتی دارد که در ادامه آن‌ها را مطرح می‌کنیم.

• روده: افزایش جذب کلسیم
• کلیه: کاهش دفع کلسیم
• استخوان: تغییر فعالیت سلول‌های استخوانی

با توجه نقش ویتامین D در استخوان‌ها باید گفت که این هورمون برای تشکیل استخوان‌های جدید در کودکان و بزرگسالان اهمیت زیادی دارد.

سطح ویتامین D چطور کنترل می‌شود؟

کاهش غلظت کلسیم خون توسط غده پاراتیروئيد تشخیص داده می‌شود و در پاسخ به آن هورمون پاراتیروئید ترشح می‌شود. هورمون پاراتیروئید باعث افزایش فعالیت آنزیمی می‌شود که ویتامین D فعال یا همان کلسی‌تریول را تولید می‌کند. پس از افزایش کلسیم و ویتامین D، غده پاراتیروئید فعالیت خود را کاهش می‌دهد و سطح هورمون پاراتیروئید پایین می‌آید. با وجود این توضیحات و ماهیت فعالیت ویتامین D می‌توان گفت که تولید این هورمون توسط سه عامل تنظیم می‌شود.

1. کلسیم
2. فسفات
3. کلسی‌تریول

عوارض میزان بیش از حد ویتامین D

میزان بسیار بالای ویتامین D اتفاق نادری محسوب می‌شود اما در صورتی که فردی بیش از حد مورد نیاز بدن، ویتامین D داشته باشد، ممکن است که سطح کلسیم خون افزایش پیدا کند که این موضوع می‌تواند علائمی ازجمله موارد زیر را به همراه داشته باشد.

• حالت تهوع و استفراغ
• یبوست
• خستگی
• گیجی
• افسردگی
• سردرد
• ضعف عضلانی
• نیاز بیشتر به دفع ادرار
• احساس تشنگی

عوارض میزان پایین ویتامین D

پایین بودن سطح ویتامین D بسیار رایج است و دلایل متفاوتی نیز می‌تواند داشته باشد که در ادامه تعدادی از آن‌ها را نام می‌بریم.

• تغییر سبک زندگی
• عدم استفاده از نور خورشید
• بیماری‌های روده، کبد و کلیه

میزان بسیار پایین ویتامین D منجر به کاهش شدید کلسیم خون می‌شود و به این ترتیب نمی‌توان میزان کلسیم مورد نیاز برای حفظ سلامت استخوان‌ها را تامین کرد.