شعر فارسی از نظر قالب و از نظر سبک‌های ادبی، دارای انواعی است. برای مثال، قالب‌های مثنوی، غزل، رباعی، مسمط، قصیده و… از قالب‌های مشهور شعر فارسی هستند که قافیه و وزن عروضی در هرکدام از آن‌ها، وضعیت متفاوتی دارند. سبک‌های خراسانی، عراقی، هندی، بازگشت و شعر نو نیز، سبک‌های شعری مختلف هستند که هرکدام از آن‌ها دارای ویژگی‌های ادبی، زبانی و فکری متفاوتی هستند. در این مطلب از مجله فرادرس، انواع شعر فارسی را با مثال بررسی می‌کنیم. همچنین قالب شعرهای مختلف و سبک های ادبی مختلف را با مثال معرفی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردهایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
انواع شعر فارسی
شعر فارسی از نظر قالب به انواعی چون مثنوی، غزل، چهارپاره، شعر نو و… تقسیم می‌شود و از نظر سبک‌های ادبی، به سبک خراسانی، عراقی، هندی، بازگشت ادبی و سبک نو تقسیم می‌شود. قالب‌ها مربوط به نحوه قرارگیری بیت‌ها و قافیه‌ها و همچنین وزن عروضی بیت‌ها هستند. سبک‌های ادبی نیز مشخصات فکری، ادبی و زبانی شعرها را مشخص می‌کنند. هم قالب‌های شعری و هم سبک‌های ادبی، متناسب با گذشت زمان دچار تغییرات زیادی شده‌اند. در این مطلب همه این موراد را با مثال توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری انواع شعر فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
جدول انواع شعر فارسی با توضیح
در جدول زیر انواع شعر فارسی از نظر قالب و سبک را معرفی کردهایم و توضیحی خلاصه درباره هرکدام از آن‌ها آوردهایم تا با آن‌ها بیشتر آشنا شوید.
| انواع شعر | توضیح |
| قالب شعر مثنوی | هر دو مصرع هر بیت قافیه دارند و قافیه هر بیت با ابیات دیگر متفاوت است. |
| قالب شعری غزل | ابیات پنج تا دوازده‌تایی / مصرع اول و مصرع‌های زوج، هم‌قافیه هستند. |
| قالب شعری قصیده | ابیات حداقل شانزده‌تایی / مصرع اول و مصرع‌های زوج، هم‌قافیه هستند. |
| قالب شعر دوبیتی | دارای چهار مصرع / هم‌قافیه بودن مصرع اول با مصرع‌های دوم و چهارم |
| قالب شعر رباعی | دارای چهار مصرع که مصرع اول با مصرع‌های دوم و چهارم هم‌قافیه است. / وزن متفاوت با دوبیتی |
| قالب شعری چهارپاره | شعری شامل چندین دوبیتی / مصرع‌های زوج هر دو بیتی، هم‌قافیه هستند. |
| قالب شعری قطعه | مصرع‌های زوج، هم‌قافیه هستند. |
| قالب شعری مسمط | شعری شامل چند رشته که مصرع آخر همه رشته‌ها با هم، هم‌قافیه هستند. |
| قالب ترکیب بند | شامل چند خانه و بعد از هر خانه، بیتی با قافیه متفاوت می‌آید. |
| قالب ترجیع بند | شامل چند خانه و بعد از هر خانه، یک بیت تکراری آورده می‌شود. |
| قالب مفرد | تک بیتی / شعری شامل یک بیت (دو مصرع) |
| قالب شعری مستزاد | غزلی که واژه، عبارت یا جمله‌ای کوتاه به انتهای هر مصرع آن اضافه شده است. |
| شعر آزاد | قافیه نامنظم / وزن عروضی با ارکان کم و زیاد |
| شعر سپید | قافیه نامنظم / بدون وزن عروضی و دارای آهنگ درونی |
| شعر موج نو | بدون قافیه / بدون وزن عروضی و آهنگ / دارای زبان شاعرانه |
| سبک خراسانی | زبان و فکر و آرایه‌های ساده |
| سبک عراقی | افزایش واژه‌های عربی / واقع‌گرایی / افزایش آرایه‌های ادبی |
| سبک هندی | ورود زبان عوام به شعر / تمرکر بر معنا نه ظاهر / آرایه تلمیح |
| سبک بازگشت ادبی | بازگشت به سبک خراسانی (و عراقی) و دوری از سبک هندی |
| سبک شعر نو | ایجاد تغییرات در فرم و محتوای شعر، در سه مرحله |
تا اینجا با انواع شعر فارسی آشنا شدیم. در ادامه مطلب، ابتدا اجزای شعر را با مثال معرفی می‌کنیم و پس از آن، هرکدام از قالب‌ها و سبک‌های شعری را با مثال و به طور جداگانه بررسی می‌کنیم.
اجزای شعر فارسی
شعر دارای اجزای سازنده‌ای است که در اینجا با آن‌ها آشنا می‌شویم تا در ادامه بتوانیم انواع شعر را بهتر بشناسیم. اجزا یا عناصر شعر را در فهرست زیر آوردهایم.
- مصرع
- بیت
- قافیه
- ردیف
- وزن
در ادامه، هرکدام از این ارکان را با مثال توضیح می‌دهیم و آن‌ها را برای شعر نمونه پایین، مشخص می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش رایگان روش‌های تشخیص ردیف و قافیه در فرادرس، این دو عنصر مهم در شعر را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این اموزش را در کادر زیر آوردهایم.
ساقیا برخیز و در ده جام را
خاک بر سر کن غم ایام را
ساغر می بر کفم نه تا ز بر
برکشم این دلق ازرق‌فام را
(حافظ)
مصرع شعر فارسی
مصرع کوچک‌ترین قسمت از شعر است. برای مثال، شعر نمونه در کادر بالا دارای چهار مصرع است.
بیت
بیت کوچک‌ترین واحد شعر است که از دو مصرع تشکیل شده است. پس شعر بالا دارای دو بیت است.
قافیه شعر فارسی
قافیه، واژه‌هایی با حروف مشترک در انتهای مصرع‌های یک شعر هستند. نحوه قرارگیری قافیه در اشعار مختلف با توجه به قالب آن‌ها متفاوت است. وجود قافیه در تمام قالب‌های شعر فارسی به جز اشعار نو، الزامی است. در جدول زیر، قافیه‌های موجود در شعر نمونه بالا را آوردهایم.
| مصرع‌ها | قافیه هر مصرع |
| اول | جام |
| دوم | ایام |
| سوم | ندارد |
| چهارم | ازرق‌فام |
ردیف شعر فارسی
اگر یک واژه با ظاهر و معنای یکسان در انتهای مصرع‌های یک بیت و بعد از قافیه بیاید، شعر ما دارای ردیف است. وجود ردیف در اشعار کهن و نوی فارسی الزامی نیست. اگر ظاهر واژه‌های انتهایی مصرع‌ها یکسان باشد اما در معنا تفاوت داشته باشند، آن واژه‌ها، قافیه هستند نه ردیف. ردیف شعر نمونه‌ای که در این بخش آوردهایم، حرف «را» است.
وزن شعر فارسی
وزن عروضی، جزء جدانشدنی و غیرقابل حذف همه قالب‌های شعری کلاسیک و برخی انواع شعر نو است. آنچه موسیقی و آهنگی دلنشین در اشعار ایجاد می‌کند، وزن عروضی است. اوزان عروضی مشخصی در شعر فارسی وجود دارند که شاعران باید شعر خود را مطابق با آن‌ها می‌سرودند. یعنی باید واژه‌های شعر خود را طوری انتخاب کنند و آن‌ها طوری در کنار هم قرار دهند که کمیت و کیفیت هجاهای آن‌ها مانند کمیت و کیفیت هجاهای آن وزن‌های عروضی باشد. در ضمن، کل مصرع‌های یک شعر باید در یک وزن عروضی خاص سروده شوند. وزن عروضی شعر بالا، مطابق با بررسی جدول زیر، «فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» است.
| هجاهای مصرع اول | خط عروضی |
| سا | – (فا) |
| قِ | U (عِ) |
| یا | – (لا) |
| بر | – (تُن) |
| خی | – (فا) |
| زُ | U (عِ) |
| دَر | – (لا) |
| دِه | – (تُن) |
| جام | – U (فا عِ) |
| را | – (لُن) |
انواع شعر فارسی از نظر قالب
تا اینجا انواع شعر فارسی از نظر قالب و سبک را با توضیحی کوتاه شناختیم. در این بخش انواع قالب شعری را به طور جداگانه و با مثال بررسی می‌کنیم و وضعیت قافیه و وزن عروضی هرکدام از آن‌ها را نیز توضیح می‌دهیم.
- مثنوی
- غزل
- قصیده
- رباعی
- دوبیتی
- چهارپاره
- قطعه
- مسمط
- ترکیب بند
- ترجیع بند
- مفرد
- مستزاد
- انواع شعر نو
در ادامه تمام موارد فهرست بالا را توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس، با انواع قالب شعری فارسی آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
قالب شعر مثنوی
در مثنوی، هر بیت قافیه متفاوت با بیت دیگر دارد و هر دو مصرع بیت نیز قافیه دارند. از مهم‌ترین اشعار فارسی که در قالب مثنوی سروده شده‌اند، «شاهنامه فردوسی»، «مثنوی معنوی»، «مثنوی حدیقة الحیقة» و «خمسه نظامی» هستند. در این بخش، شکل قالب شعری مثنوی و مضمون و وزن آن را با مثال بررسی می‌کنیم.
شکل قالب مثنوی
شکل قرارگیری قافیه در قالب مثنوی را در تصویر زیر مشخص کردهایم.
موضوع مثنوی
به طور کلی این قالب شعری به دلیل نوع قافیه، بیشتر برای سرودن داستان‌های بلند استفاده می‌شده و می‌شود. زیرا شاعر می‌تواند قافیه هر بیت را عوض کند و محدودیت کمتری برای رعایت قافیه دارد بنابراین می‌تواند شعر طولانی‌تری بسراید. پس داستان‌های عارفانه، عاشقانه، تاریخی، اساطیری و… از بیشترین مضامین قالب مثنوی هستند.
| انواع مضمون مثنوی | مثال |
| حماسی و تاریخی | «شاهنامه» فردوسی |
| عاشقانه یا صوفیانه | «خسرو و شیرین» و «لیلی و مجنون» نظامی |
| آموزه‌های عرفانی | «منطق‌الطیر» عطار / «مثنوی معنوی» مولانا |
| مطالب تعلیمی و اخلاقی | «بوستان» سعدی |
وزن مثنوی
مثنوی‌های فارسی در وزن‌های عروضی مختلفی سروده شده‌اند. در جدول زیر، پرکاربردترین وزن‌های مثنوی را آوردهایم و برای هرکدام، نمونه‌ای نیز گذاشته‌ایم.
| وزن‌های پرکاربرد مثنوی | مثال |
| فعولُن فعولُن فعولُن فَعَل | بینداخت رستم کیانی کمند سر ابرش آورد ناگه به بند (فردوسی) |
| مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل | ز مهترزادگان ماه‌پیکر بود در خدمتش هفتاد دختر (نظامی) |
| فاعلاتُن فاعلاتُن فاعلُن | در زمین مردمان خانه مکن کار خود کن کار بیگانه مکن (مولانا) |
قالب شعری غزل
مصرع اول و مصرع‌های زوج غزل، هم‌قافیه هستند و تعداد ابیات این قالب شعری به طور معمول، پنج تا دوازده بیت است. مضمون این قالب شعری نیز عاشقانه و عارفانه است. از مشهورترین غزلیات فارسی می‌توانیم به «غزلیات حافظ» و «غزلیات سعدی» اشاره کنیم. در این بخش با شکل قالب غزل و موضوع و وزن آن، آشنا می‌شویم.
شکل غزل
در تصویر زیر، شکل قالب غزل را مشخص کردهایم.
موضوع غزل
از قالب غزل، ابتدا برای بیان مضامین عاشقانه و به خصوص عشق زمینی و معشوق، استفاده می‌شده است. بعد از ورود مضامین اخلاقی و عارفانه به شعر فارسی، مضمون غزلیات نیز حاوی مضامین عارفانه و عشق آسمانی شد.
| انواع مضمون غزل | شاعر سرآمد |
| غزل عاشقانه | سعدی |
| غزل عارفانه | مولانا |
| غزل تلفیقی (ترکیب عشق و عرفان) | حافظ |
وزن غزل
غزل در وزن‌های عروضی متنوعی سروده شده و می‌شود. در جدول زیر برخی از وزن‌های غزل را با مثال آوردهایم. می‌توانید موضوعات این سه بیت نمونه را نیز با یکدیگر و با جدول بالا، مقایسه کنید.
| وزن‌های غزل | مثال |
| مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعِلُن | دارم امید عافیتی از جناب دوست کردم جنایتی و امیدم به عفو اوست (حافظ) |
| مفعولُ مفاعلُن فَعولُن | زهر از قِبَل تو نوشدارو فحش از دهن تو طیبات است (سعدی) |
| مستفعلُن مستفعلُن مستفعلُن مستفعلُن | بر آسمان و بر هوا صد ره پدید آید تو را بر آسمان پران شوی هر صبحدم همچون دعا (مولانا) |
تا اینجا انواع شعر فارسی مانند مثنوی و غزل را شناختیم و در ادامه، دیگر قالب‌های شعر فارسی مانند قصیده، رباعی، دوبیتی و… را توضیح می‌دهیم.
قالب شعری قصیده
قصیده اولین قالب شعر فارسی است که به تقلید از ادبیات عرب، شکل گرفته است. قافیه مصرع اول قالب قصیده با قافیه مصرع‌های زوج، یکی است و تعداد ابیات آن، معمولاً پانزده تا پنجاه بیت است. موضوع آن نیز مدح پادشاه یا حاکمان بوده است. تفاوت قصیده و غزل در بیشتر بودن تعداد ابیات قصیده و تفاوت مضمون مدحی قصیده با مضمون عاشقانه و عارفانه غزل است. در این بخش با شکل قصیده، موضوع و وزن آن آشنا می‌شویم و نمونه‌هایی از آن را بررسی می‌کنیم.
شکل قصیده
شکل قالب قصیده را در تصویر زیر با نحوه قرارگیری قافیه مشخص کردهایم.
موضوع قصیده
محور اصلی قصیده، ممدوح است. یعنی شخصی که شاعر به قصد مدح کردن او، شعر می‌سراید. نام این قالب شعری نیز به همین دلیل، قصیده است. پس مضمون اصلی قصیده، توصیف و ستایش ویژگی‌های پادشاهان و حاکمان و دلاوری‌های راستین یا دروغین آن‌ها است. در کادر زیر نمونه‌ای از یک قصیده فارسی را آوردهایم که «فرخی سیستانی» در مدح «محمود غزنوی» و و فتح «سومنات» به دست او سروده است.
یمین دولت شاه زمانه با دل شاد
به فال نیک کنون سوی خانه روی نهاد
بتان شکسته و بتخانه‌ها فکنده ز پای
حصارهای قوی برگشاده لاد از لاد
(فرخی سیستانی)
قالب شعر رباعی
رباعی شعری است که کل آن، از چهار مصرع (ربع) تشکیل شده است که هر چهار مصرع آن نیز با هم، هم قافیه هستند. این شعر در یک وزن عروضی خاص سروده می‌شود. «خیام» و «عطار» مشهورترین رباعی‌سرایان فارسی هستند. در این بخش، شکل قالب رباعی و موضوع و وزن آن را با مثال توضیح می‌دهیم.
شکل رباعی
نحوه قرارگیری قافیه در رباعی را در شکل زیر، مشاهده می‌کنید. البته در برخی از رباعی‌ها، مصرع سوم، قافیه ندارد.
موضوع رباعی
رباعی نیز مانند بسیاری از قالب‌های شعری دیگر، متناسب با زمان، دچار تحول شد. مضامین اصلی رباعی را در جدول زیر آوردهایم و برای هرکدام از آن‌ها مثالی نیز قرار داده‌ایم.
| مضامین رباعی | مثال |
| عاشقانه | با آنکه دلم از غم هجرت خون است شادی به غم توام ز غم افزون است اندیشه کنم هرشب و گویم یا رب هجرانْش چنین است، وصالش چون است؟ (رودکی) |
| صوفیانه | از کفر و ز اسلام برون صحراییست ما را به میان آن فضا سوداییست عارف چو بدان رسید سر را بنهد نه کفر، نه اسلام و نه آنجا جاییست (مولانا) |
| فلسفی | نیکی و بدی که در نهاد بشر است شادی و غمی که در قضا و قدر است با چرخ مکن حواله کاندر ره عقل چرخ از تو هزار بار بیچاره‌تر است (خیام) |
وزن رباعی
رباعی باید در وزن «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل» سروده شود. یعنی اگر شعری چهارمصرعی در وزن دیگری سروده شود، دیگر رباعی نیست. در کادر زیر، این وزن عروضی را به خط عروضی نوشته‌ایم تا بتوانید رباعی را شناسایی کنید.
_ _ U U _ _ U U _ _ U U _
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری وزن عروضی و تشخیص آن، فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی در فرادرس را تماشا کنید.
قالب شعر دوبیتی
شعر دوبیتی نیز مانند رباعی از دو بیت یا چهار مصرع تشکیل شده است و تفاوت آن با رباعی در وزن عروضی است. «باباطاهر» مشهورترین دوبیتی‌سرای فارسی است. در این بخش، قافیه دوبیتی و وزن و موضوع آن را با مثال بررسی می‌کنیم.
شکل دوبیتی
نحوه قرارگیری قافیه و تعداد بیت‌های قالب دوبیتی را در تصویر زیر آوردهایم.
موضوع دوبیتی
دوبیتی‌ها دارای مضامین غنایی هستند. یعنی شاعر در آن‌ها به بیان موضوعات عاشقانه، فراق، هجران، عرفان، یار و… می‌پردازد. در کادر زیر نمونه‌ای از این نوع شعر را آوردهایم.
اگر دل دلبر و دلبر کدام است
وگر دلبر دل و دل را چه نام است
دل و دلبر به هم آمیته وینم
ندونم دل که و دلبر کدام است
(باباطاهر)
وزن دوبیتی
وزن دوبیتی، مهم‌ترین وجه تمایز این قالب شعری و عامل اصلی تفاوت دوبیتی و رباعی است. وزن دوبیتی، باید «مفاعیلُن مفاعیلُن فعولُن» باشد. در کادر زیر، این وزن را به خط عروضی نوشته‌ایم.
قالب شعری چهارپاره
شعر چهارپاره از چندین دو بیتی با قافیه‌های متفاوت اما مرتبط از نظر معنایی ساخته می‌شود. مصرع‌های زوج هر دوبیت از چهارپاره، قافیه یکسان دارند. در این بخش با شکل قالب چهارپاره آشنا می‌شویم و نمونه‌های آن را بررسی می‌کنیم.
شکل چهارپاره
تصویر چهارپاره را در شکل زیر آوردهایم. البته ممکن است همه مصرع‌های دوبیتی‌های سازنده چهارپاره، دارای قافیه باشند یا شکلی دیگر داشته باشند اما رایج‌ترین شیوه قرارگیری قافیه در چهارپاره، مانند تصویر زیر است.
نمونه چهارپاره
در کادر زیر، بخشی از یک چهارپاره را آوردهایم.
نیاید از شما در هیچ حالی
وگر مانید بس بی آب و دانه
نه فریادی و نه قیلی و قالی
به جز دلکش سرود عاشقانه
فرود آیید ای یاران از آن بام
کف اندر کف‌زنان و رقص رقصان
نشیند از بر این سطح آرام
که اینجا نیست جز من هیچ انسان
(ملک‌الشعرا بهار)
تا اینجا، انواع شعر فارسی مانند غزل، قصیده، مثنوی، رباعی، دوبیتی و… را شناختیم و در ادامه، قالب‌های دیگری چون قطعه، مسمط، ترکیب بند و شر نو را بررسی می‌کنیم.
قالب شعری قطعه
قطعه قالبی شعری است که فقط مصرع‌های زوج آن قافیه دارند. گویی این شعر، قطعه‌ای از یک قصیده است و نام آن نیز به همین دلیل انتخاب شده است. «انوری» و «پروین اعتصامی» از مشهورترین قطعه‌سرایان فارسی هستند. در این بخش، شکل قالب قطعه و موضوع و وزن آن را با مثال بررسی می‌کنیم.
شکل قطعه
شکل قرارگیری قافیه در قطعه را در تصویر زیر مشاهده می‌کنید.
موضوع قطعه
از قالب قطعه برای بیان مطالب اخلاقی، تعلیمی، مناظره، نامه‌نگاری، تقاضا و… استفاده می‌شود. در کادر زیر نمونه‌ای از این قالب شعری را آوردهایم.
بلبل آهسته به گل گفت شبی
که مرا از تو تمنایی هست
من به پیوند تو یک‌رای شدم
گر تو را نیز چنین رایی هست
گفت فردا به گلستان باز آی
تا ببینی چه تماشایی هست
(پروین اعتصامی)
در مطلب زیر از مجله فرادرس، قالب قطعه را با مثال‌های متنوعی توضیح داده‌ایم.
قالب شعری مسمط
مسمط از چندین رشته ساخته می‌شود که مصرع پایانی همه رشته‌ها در کل شعر، هم‌قافیه هستند. هر رشته از مصرع‌های سه تا شش‌تایی ساخته می‌شود و قافیه هر رشته با رشته‌های دیگر متفاوت است. در ادامه، شکل این قالب و مثالی از آن را آوردهایم.
شکل مسمط
در تصویر زیر، نحوه قرارگیری قافیه در قالب مسمط را آوردهایم. البته تصویر زیر، یک مسمط مثلث است. یعنی کل مصرع‌های هر رشته (به علاوه مصرع بند)، سه عدد هستند. این مصرع‌ها می‌توانند تا شش عدد باشند.
مثال مسمط
در کادر زیر نمونه‌ای از شعر مسمط را آوردهایم تا با آن بیشتر آشنا شوید.
چه آرزوها که بود بر دل
تو رفتی و جمله رفت در گل
ز خرمن عمر من چه حاصل
چه دیدم این داغ ناگهان را
صنوبری را که پروریدم
ز تیشه‌ی کین بریده دیدم
ز نیشکر زهر غم چشیدم
ز شاخ گل خار جان‌ستان را
(غروی اصفهانی)
قالب شعر ترکیب بند
ترکیب بند از چند خانه ساخته می‌شود که بین هر خانه، یک بیت با قافیه متفاوت می‌آید و هر خانه، قافیه متفاوت با دیگر خانه‌ها دارد. به بیت میانی خانه‌های ترکیب بند، بیت بند یا ترکیب می‌گویند. در این بخش، شکل ترکیب بند و نمونه‌ای از آن را بررسی می‌کنیم.
شکل ترکیب بند
در تصویر زیر، نحوه قرارگیری بیت‌ها و قافیه‌های بیت‌های ترکیب بند را آوردهایم.
مثال ترکیب بند
در کادر زیر مثالی از ترکیب بند را آوردهایم.
سوز در مغز استخوان دارم
چه عجب آتشی به جان دارم
من نه روئین‌تنم نه رستم زال
ار چه هر هفته هفت‌خوان دارم
…
شد کنارم چو جویبار از اشک
دامنم رشک لاله‌زار از اشک
دوش پروانه‌ای رسید از در
پیشتر زانکه شب رسد به سحر
خویشتن را به شعله بی‌پروا
آنچنان زد که باد بر آذر
…
شمع سر تا به پا بسوزد تن
بی‌خبر زین که چون بسوزم من
…
(بلند اقبال)
قالب شعر ترجیع بند
ترجیع بند مانند ترکیب بند، از چند خانه ساخته می‌شود اما بعد از هر خانه، یک بیت تکراری در کل شعر تکرار می‌شود. در ادامه، شکل این قالب و مثالی از آن را آوردهایم.
شکل ترجیع بند
در تصویر زیر، حالت قرارگیری ابیات و قافیه‌های ترجیع بند را آوردهایم.
مثال ترجیع بند
در کادر زیر مثال ترجیع بند را آوردهایم.
ای دل ز جفای دیده یاد آر
زان اشک به ره چکیده یاد آر
…
غافل منشین که بخت یار است
هشیار نشین که وقت کار است
یک چند شد از جفای اشرار
بنیاد بقای ما نگونسار
…
غافل منشین که بخت یار است
هشیار نشین که وقت کار است
…
(ملاک الشعرا بهار)
قالب مفرد
قالب مفرد همان قالب تک بیتی است. یعنی کل شعر، یک بیت (دو مصرع) است. ممکن است این بیت دارای قافیه باشد یا نباشد. در ادامه شکل مفرد و مثال آن را بررسی می‌کنیم.
شکل مفرد
در تصویر زیر، وضعیت بیت‌ها و قافیه‌های تک بیتی را مشخص کردهایم. البته این در صورتی است که تک بیت، دارای قافیه باشد.
مثال مفرد
در کادر زیر، نمونه‌ای از تک‌بیتی قافیه‌دار را آوردهایم.
بس قامت خوش که زیر چادر باشد
چون باز کنی مادر، مادر باشد
(سعدی)
در کادر زیر نیز مثال تک بیتی بدون قافیه را آوردهایم. وزن عروضی این دو مصراع یکی است.
پای ملخی نزد سلیمان بردن
زشت است ولیکن هنر است از موری
(سعدی)
قالب شعری مستزاد
اگر در پایان هر مصرع از شعری مانند رباعی، غزل، قطعه و… واژه یا عبارتی کوتاه و در وزن همان مصرع بیاوریم، شعر مستزاد ساخته‌ایم. در این بخش نمونه‌ای از این قالب شعری را بررسی می‌کنیم.
شکل مستزاد
شکل مستزاد را در تصویر زیر آوردهایم. جایگاه قافیه را در این شکل مشخص نکرده‌ایم زیرا نحوه قرارگیری قافیه در مستزاد هر قالب شعری، مطابق با همان قالب است.
نمونه مستزاد
در کادر زیر نمونه‌ی از شعر مستزاد را آوردهایم.
یک غمزه نمودی به خلیل از تو در افتاد
اندر دل آتش
گلزار بهشت از جگر نار برآمد
آتش چو جنان شد
تا مهر جمال رخ خوب تو تجلی
کرد از پس پرده
موسی ز پی دیدن دیدار برآمد
بر طور روان شد
(شاه نعمت‌الله ولی)
انواع قالب شعر نو
شعر نو از نظر قالب و محتوا با اشعار کهن فارسی تفاوت دارد. نیما یوشیج، آغازگر این جریان شعری بود. شعر نو دارای سه نوع است که هرکدام از آن‌ها دارای ویژگی‌های خاصی هستند. در جدول زیر، انواع شعر نو را با مشخصات آن‌ها آوردهایم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری شعر نو و انواع آن، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
| انواع شعر نو | توضیح | شاعران |
| آزاد | دارای قافیه نامنظم و ارکان عروضی نامنظم | نیما یوشیج، سهراب سپهری |
| سپید | دارای قافیه نامنظم و آهنگ درونی | احمد شاملو |
| موج نو | بدون قافیه و بدون وزن و آهنگ | احمدرضا احمدی و بیژن الهی |
انواع شعر نو را در مطلب زیر توضیح داده‌ایم.
یادگیری انواع شعر فارسی در فرادرس
تا اینجا با انواع شعر فارسی آشنا شدیم و انواع سبک‌ها و قالب‌های آن را بررسی کردیم. شعرهای فارسی علاوه بر تنوع در قالب و سبک ادبی، دارای مشخصات دیگری چون ردیف، قافیه، وزن عروضی و… هستند که یادگیری آن‌ها برای شناسایی هرکدام از انواع شعر، لازم است زیرا همین عوامل هستند که انواع شعر را می‌سازند. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آوردهایم که در یاددهی انواع شعر و ویژگی‌های آن‌ها کاربردی و مفید هستند.
همچنین برای یادگیری همه مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
انواع سبک های شعر فارسی
تا اینجا انواع شعر فارسی از نظر قالب را به طور کامل شناختیم اما شعرها از نظر سبک‌های ادبی نیر تفاوت دارند. سبک‌های ادبی متناسب با گذشت زمان تغییر کرده‌اند و شعرها در هر سبک ادبی، ویژگی‌های زبانی، فکری و ادبی متفاوتی دارند. در این بخش، همراه با یادگیری مشخصات هرکدام از این سبک‌های ادبی، با تغییرات شعر فارسی از ابتدا تا دوران معاصر نیز آشنا می‌شویم. سبک‌های ادبی شعر فارسی را در فهرست زیر آوردهایم.
- سبک خراسانی
- سبک عراقی
- سبک هندی
- سبک بازگشت ادبی
- سبک شعر نو
در ادامه، هرکدام از این سبک‌ها را با مثال معرفی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس، با مشخصات و نمونه‌های سبک خراسانی آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
سبک خراسانی
سبک خراسانی اولین سبک ادبی در زبان فارسی است که از اواسط قرن سوم تا اواخر قرن پنجم در فضای شعر فارسی حاکم بوده است. این سبک به طور کلی و از نظر زبان و آرایه‌های ادبی و… ساده‌تر از سبک‌های ادبی بعدی است. مشهورترین شاعران سبک خراسانی، «رودکی»، «فردوسی»، «عنصری»، «فرخی سیستانی» و «ناصرخسرو» هستند. در این بخش، ویژگی‌های این سبک و مشخصات فکری، ادبی و زبانی آن را توضیح می‌دهیم.
مختصات زبانی سبک خراسانی
زبان شعر سبک خراسانی ساده، روان و طبیعی است. در اشعار این دوره، از برخی واژه‌های فارسی استفاده شده که امروزه در زبان فارسی کاربردی ندارند.
مختصات فکری سبک خراسانی
شعر سبک خراسانی واقع‌گرا است و طبیعت و شادی و نشاط و مضامینی این‌چنین را بیان می‌کند. در شعر این دوره، شاعران به ایران پیش از اسلام علاقه و توجه بیشتری دارند و دانش آن‌ها نیز در این زمینه بیشتر است. به همین دلیل در این اشعار، شاهان و قهرمانان کهن ایرانی نسبت به معارف اسلامی، نمود بیشتری دارند.
مختصات ادبی سبک خراسانی
قالب‌های شعری رایج در این سبک به ترتیب، قصیده، رباعی، مثنوی و غزل هستند. آرایه‌ها و صنایع ادبی اشعار در این سبک، کم است و آرایه‌های موجود نیز، بیشتر زبانی هستند نه معنایی. یعنی آرایه‌هایی چون موازنه، اشتقاق، انوع سجع، لف و نشر، انواع جناس و… در این دوره رواج داشته‌اند.
سبک عراقی
سبک عراقی از اواخر قرن ششم تا قرن نهم هجری بر فضای شعر فارسی حاکم بوده است. این سبک نسبت به سبک خراسانی، پیچیده‌تر و دشوارتر است. مشهورترین شاعران سبک عراقی، «عطار»، «مولانا»، «سعدی»، «خواجوی کرمانی»، «جامی» و «حافظ» هستند. در ادامه، مختصات ادبی، فکری و زبانی سبک عراقی را بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری مشخصات سبک عراقی و بررسی نمونه‌های آن، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
مختصات زبانی سبک عراقی
زبان سبک عراقی از واژه‌های سبک خراسانی که واژه‌های کهن فارسی بودند فاصله گرفت و بسامد لغات عربی در آن نسبت به سبک خراسانی بسیار بیشتر شد.
مختصات فکری سبک عراقی
اندیشه غالب در این سبک، عشق و عرفان است. عشق و معشوق در اشعار این دوره، برخلاف سبک خراسانی، جایگاه بالایی دارند. عرفان نیز در سبک عراقی از حالت پند و اندرز سبک خراسانی خارج شد و مسائل عرفانی جدید وارد آن شدند. همچنین شعر این سبک، غیرواقع‌گرا است و توجه آن، بیشتر به درون انسان است نه بیرون و جهان پیرامون.
مختصات ادبی سبک عراقی
پرکاربردترین قالب شعری در سبک عراقی، غزل است. استفاده از آرایه‌های ادبی نیز در این دوره زیاد می‌شود و برخی از صنایع ادبی بی‌سابقه در زبان فارسی، در اشعار این دوره، راه پیدا می‌کنند.
تا اینجا انواع شعر فارسی از نظر سبک را شناختیم و مشخصات سبک خراسانی و عراقی را توضیح دادیم. در ادامه، سبک‌های هندی، بازگشت و شعر نو را معرفی می‌کنیم.
سبک هندی
سبک هندی یا اصفهانی یا صفوی از اوایل قرن یازدهم تا اواسط قرن دوازدهم در شعر فارسی رواج داشت. در این دوره به دلیل بی‌توجهی صفویان به شعر و شاعری، شعر از دربار خارج شد و عامه مردم شروع به سرایش شعر کردند. این اتفاق تأثیرات زیادی بر سبک شاعری داشت که در ادامه، آن‌ها را توضیح می‌دهیم. مشهورترین شاعران سبک هندی نیز، «کلیم کاشانی»، «صائب تبریزی» و «بیدل دهلوی» هستند. در ادامه، مختصات ادبی، فکری و زبانی سبک هندی را با مثال بررسی کردهایم.
مختصات زبانی سبک هندی
در این دوره، محدوده شعر از دربار و خواص جامعه فراتر رفت و مردم عامی جامعه نیز به شعر روی آوردند. بر اثر همین تغییر، زبان شعر نیز متفاوت شد و واژه‌ها و اصطلاحات عوام به شعرها راه پیدا کرد.
مختصات فکری سبک هندی
در این دوره توجه و اندیشه شاعران بر معنای کلام است نه ظاهر آن. در واقع شاعر در این دوره، از زبان و هرچیز دیگری برای بیان معنا استفاده می‌کند.
مختصات ادبی سبک هندی
پرکاربردترین قالب شعری این دوره، غزل است. تمرکز سبک هندی بر معنا و روابط معنایی پیچیده است بنابراین آرایه‌های ادبی به جز به صورت طبیعی و تصادفی در اشعار این دوره رواج چندانی ندارند. پر بسامدترین آرایه این دوره، آرایه تلمیح است و آرایه‌های کنایه، تشبیه و استعاره نیز در اشعار این دوره وجود دارند.
سبک بازگشت ادبی
بازگشت ادبی سبکی است که از اواخر قرن دوازدهم تا قرن سیزدهم رواج داشت. شاعران این دوره، سبک ادبی قبل از خود یعنی سبک هندی را انحطاط ادبی می‌دانستند بنابراین تصمیم گرفتند نوعی بازگشت به سبک خراسانی داشته باشند تا از این طریق، ارزش ادبی شعر و ادبیات را بالا ببرند. آن‌ها در این راه، به اشعار «رودکی»، «انوری»، «منوچهری»، «فردوسی»، «نظامی»، «مولانا»، «سعدی» و «حافظ»، بیشتر از دیگر شاعران توجه داشتند. در ادامه، مختصات ادبی، فکری و زبانی سبک بازگشت ادبی را بررسی کردهایم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری مشخصات شعر سبک بازگشت، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
مختصات زبانی سبک بازگشت
در ابتدای شکل‌گیری سبک بازگشت، زبان شاعران، تقلیدی نادرست از زبان سبک خراسانی بود اما بعد از آن و با پیشرفت شاعران سبک بازگشت، آن‌ها توانستند زبان شاعران قدیمی را به درستی زنده کنند. در واقع، زبان دوره اول سبک بازگشت، خام و زبان دوره دوم آن، پخته است.
مختصات فکری سبک بازگشت
شاعران این سبک، علاوه بر تقلید ظاهر کلام شاعران خراسانی، مضامین شعر آن‌ها را نیز تقلید می‌کردند. یعنی موضوع قصاید این شاعران همان توصیف طبیعت و مدح ممدوح بود یا موضوع غزل‌های آنان، همان عشقی بود که پیش از آن‌ها حافظ و سعدی بیان کرده بودند. شاعران این سبک، تعالیم اخلاقی و عرفان را نیز مانند شاعران پیش از خود بیان می‌کردند. البته شاعران سبک بازگشت، فقط تحت تأثیر شعر و شاعران سبک خراسانی نبودند و خواه‌ناخواه از کل شاعران پیش از خود تأثیر می‌گرفتند. در واقع تمرکز آن‌ها فقط دوری از سبک هندی بود.
مختصات ادبی سبک بازگشت
مانند سبک خراسانی، پرکاربردترین قالب‌های شعری سبک بازگشت نیز قصیده و غزل هستند. در دوره اول بازگشت، غزل بیشتر مورد توجه بود و شاعران، غزلیات خوبی را متأثر از سعدی، حافظ یا هر دو، می‌سرودند. در دوره دوم بازگشت، قصیده بیشتر رایج بود و برخی شاعران، قصیده ساده و برخی دیگر، قصیده مصنوع می‌گفتند.
سبک شعر نو
سبک نو یا شعر نو نخستین سبکی بود که تغییراتی جدی در فرم و محتوای تمام سبک‌های ادبی پیش از خود ایجاد کرد. این سبک ، پس از جنبش مشروطه شکل گرفت و شاعران و ادیبان آن زمان به دنبال ایجاد تغییراتی اساسی در شعر و ادب فارسی بودند. مهم‌ترین ویژگی این سبک نیز دور شدن از قواعد کلاسیک شعر فارسی مانند وزن و قافیه است. البته این تغییرات یکباره و سریع اتفاق نیفتادند بلکه به مرور و طی سه مرحله رخ دادند.
| انواع شعر در سبک نو | تغییرات |
| جریان آزاد یا نیمایی | پایبند به قافیه و وزن عروضی اما کوتاه و بلند کردن مصرع‌ها و استفاده نامنظم از قافیه |
| جریان سپید یا شاملویی | پایبند به قافیه نامنظم و عدم پایبندی به وزن عروضی / استفاده از آهنگ درونی |
| جریان موج نو | عدم پایبندی به وزن عروضی و قافیه / صرفاً بیانی شاعرانه و خیال‌انگیز |
نمونه سؤال انواع شعر فارسی
حالا که انواع شعر فارسی را یاد گرفتیم و قالب‌ها و سبک‌های مختلف شعر فارسی را شناختیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این آزمون، گزینه درست مورد نظر خود در هر پرسش را انتخاب کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای تماشای توضیحاتِ سؤال‌های دارای پاسخ تشریحی، کافی است همین مراحل را انجام دهید. با انتخاب هر پاسخ درست، یک امتیاز می‌گیرید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی پس از ثبت جواب همه پرسش‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، خواهید دید.
۱. قالب شعر کدام‌یک از گزینه‌های زیر، مثنوی است؟
تو آن ابری که ناساید شب و روز
ز باریدن چنانچون از کمان تیر
نباری بر کف دلخواه جز زر
چنانچون بر سر بدخواه جز بیر
(دقیقی)
روان را با خرد در هم سرشتم
وزآن تخمی که حاصل بود کشتم
فرح‌بخشی دراین ترکیب پیداست
که نغز شعر و مغز جان اجزاست
(حافظ)
دلا در عشق تو صد دفترستم
که صد دفتر ز کونین از برستم
منم آن بلبل گل ناشکفته
که آذر در ته خاکسترم
(باباطاهر)
بر صورت ذرات جهان گشت پدیدار
آن یار نهانی
در پرده ما و تو نهان است رخ یار
در عین عیانی
(اسیری لاهیجی)
هر چهار مصرع موجود در بیت‌های گزینه دوم این سؤال، دو به دو، هم‌قافیه هستند و این نشانه قالب مثنوی است.
۲. کدام‌یک از گزینه‌های زیر بخشی از یک غزل است؟
خجسته سیامک یکی پور داشت
که نزد نیا جاه دستور داشت
گرامایه را نام هوشنگ بود
تو گفتی همه هوش و فرهنگ بود
(فردوسی)
خدایگان بزرگ آفتاب ملک زمن
امام عصر خداوند خسرو ذوالمن
یمین دولت و دولت بدو قوی ز شرف
امین ملت و ملت بدو تهی ز فتن
(عنصری)
چو من ز سوز غمت جان کس نمی‌سوزد
که عشق خرمن اهل هوس نمی‌سوزد
در آتشم من و این مشت استخوان برجاست
عجب که سینه ز سوز نفس نمی‌سوزد
(رهی معیری)
سراینده‌ای پیش داننده‌ای
فغان کرد از جور خون‌خواره دزد
که از نظم و نثرم دو گنجینه بود
ربود از سرایم ستم‌کاره دزد
(رهی معیری)
نحوه قرارگیری قافیه در گزینه دوم و سوم این سؤال به گونه‌ای است که هر دو این گزینه‌ها می‌توانند در قالب غزل یا قصیده سروده شده باشند اما تفاوت در مضمون این دو شعر است که قالب شعری آن‌ها را مشخص می‌کند. به فهرست زیر توجه کنید.
- گزینه دوم: مضمون مدحی و قالب قصیده
- گزینه سوم: مضمون عاشقانه و غزل
۳. کدام گزینه درست است؟
تفاوت اصلی رباعی و دوبیتی در موضوع آن‌ها است.
رباعی از چندین دوبیتی ساخته می‌شود اما قالب دوبیتی فقط شامل دو بیت است.
اگر شاعر، چند دوبیتی به‌هم‌پیوسته و دارای وحدت موضوع را بسراید، شعر خود را در قالب رباعی سروده است.
تفاوت اصلی دوبیتی و رباعی در وزن عروضی آن‌ها است.
۴. در کدام گزینه، شعری با قالب قطعه وجود دارد؟
به کرم پیله شنیدم که طعنه زد حلزون
کا کار کردن بی‌مزد، عمر باختن است
پی هلاک خود ای بی‌خبر چه می‌کوشی
هر آنچه ریشته‌ای عاقبت تو را کفن است
(پروین اعتصامی)
عاقلی دیوانه‌ای را داد پند
کز چه بر خود می‌پسندی این گزند
می‌زنند اوباش کویت سنگ‌ها
می‌دوانندت ز پی فرسنگ‌ها
(پروین اعتصامی)
ای پیک غم برگو چه شد بیمار ما را
دلدار ما را
آن نوجوان ناتوان بینوا را
بی‌آشنا را
(غروی اصفهانی)
کنج غم هست اگر بزم طرب جایم نیست
هست خون دل اگر باده به مینایم نیست
به سراپای تو ای سرو سهی قامت من
کز تو فارغ سر مویی به سراپایم نیست
(رهی معیری)
قالب شعری گزینه‌های این سؤال را در فهرست زیر آوردهایم.
- گزینه اول: قطعه
- گزینه دوم: مثنوی
- گزینه سوم: مستزاد
- گزینه چهارم: غزل
۵. کدام گزینه درست است؟
وجود ردیف در همه اشعار فارسی الزامی است و جایگاه آن در انتهای مصرع و بعد از قافیه است.
نحوه قرارگیری قافیه و موضوع و محتوا، قالب‌های شعری مختلف فارسی را ایجاد کرده است.
قافیه جزئی ضروری در اشعار فارسی است و وجود آن در همه انواع شعر حتی انواع شعر نو نیز اجباری است.
شعر فارسی از نظر قالب‌های شعری در طول زمان دچار تغییرات زیادی در مضمون یا شکل نشده است.
۶. در کدام گزینه شعری در قالب مفرد وجود دارد؟
در پرده اسرار کسی را ره نیست
زین تعبیه جان هیچ‌کس آگه نیست
جز در دل خاک هیچ منزلگه نیست
می خور که چنین فسانه‌ها کوته نیست
(خیام)
تا به عشق تو سر در آوردم
سر به دیوانگی برآوردم
(بابافغانی)
ای همه هستی همه هستی تویی
غیر تو کو تا که درآید دویی
صورت و معنی صفت و ذات توست
نفی که سازم همه اثبات توست
…
(صغیر اصفهانی)
سیاهی دو چشمانت مرا کشت
درازی دو زلفانت مرا کشت
به قتلم حاجت تیر و کمان نیست
خم ابرو و مژگانت مرا کشت
(باباطاهر)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۷. کدام گزینه حاوی شعر در قالب مستزاد است؟
یار بگذشت و نبودش سر حال دل ما
گفتم انصاف نه این است، همان دم برگشت
(امیر شاهی)
جمالت کرد جانا هست ما را
جلالت کرد ماها پست ما را
دل‌آرا ما نگارا چون تو هستی
همه چیزی که باید، هست ما را
(سنایی)
با جمع بتان صحبت سنگین چه خوش آید
در گلشن زیبا
در کاسه زر باده رنگین چه خوش آید
همچون گل رعنا
(ابن یمین)
یار با من همی وفا نکند
تا تواند به جز جفا نکند
…
تخت خوارزمشاه عالی باد
عالم از دشمنانش خالی باد
ای برج ماه آسمان گشته
وی به قد، سرو بوستان گشته
…
تخت خوارزمشاه عالی باد
عالم از دشمنانش خالی باد
…
(وطواط)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. شعرهای سروده شده در کدام‌یک از سبک‌های زیر، از نظر زبانی، ادبی و فکری، ساده‌تر از سایر گزینه‌ها هستند؟
سبک بازگشت ادبی
۹. در کدام‌یک از سبک‌های ادبی زیر، توجه و تمرکز شاعران، بیشتر بر معنا بوده است؟
سبک بازگشت ادبی
۱۰. کدام گزینه درست است؟
شعر فارسی از آغاز جریان شعر نو، دچار تحولات بسیار زیاد شد و به یکباره از قواعد شعر کلاسیک فاصله گرفت.
روند فاصله گرفتن شعر فارسی از قواعد کلاسیک شعر کهن، به مرور و در سه گام صورت گرفت.
شاعران سبک بازگشت از ابتدای شروع جریان بازگشت، با تأثیرگیری از شاعران سبک خراسانی و عراقی، شعرهای پخته‌ای را می‌سرودند.
قالب شعری رایج در همه سبک های ادبی، قالب غزل است.
جدول خلاصه نکات انواع شعر فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس، انواع شعر فارسی را یاد گرفتیم و قالب‌ها و سبک‌های شعری مختلف را با مثال بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را به صورت خلاصه آوردهایم. البته برای یادگیری کامل و درست این مبحث، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| انواع قالب شعر فارسی | مثنوی: هر دو مصرع بیت قافیه دارند و قافیه هر بیت با قافیه بیت دیگر متفاوت است. / داستان‌های عاشقانه، حماسی و… |
| غزل: قافیه یکسان در مصرع اول و مصرع‌های زوج / ۵ تا ۱۲ بیت / مضمون عاشقانه و عارفانه | |
| قصیده: قافیه یکسان در مصرع اول و مصرع‌های زوج / بیش از ۱۵ بیت / مضمون مدح و ستایش | |
| رباعی: شعر چهار مصرعی که قافیه همه مصرع‌های آن یکسان است و در وزن «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل» سروده می‌شود. | |
| دوبیتی: چهار مصرع با قافیه یکسان که در وزن «مفاعیلن مفاعیلن فعولن» سروده شده‌اند. | |
| قطعه: شعری با مصرع‌های زوج هم‌قافیه / مضامین اخلاقی، تعلیمی، مناظره و… | |
| ترجیع بند: شامل چندین خانه با قافیه متفاوت که یک بیت تکراری بعد از هر خانه می‌آید. | |
| شعر نو: داری انواع شعر آزاد، شعر سپید و شعر موج نو | |
| انواع سبک شعری | خراسانی: زبان ساده / فکر واقع‌گرا / آرایه‌های ادبی کم و زبانی |
| عراقی: ورود لغات عربی به زبان شعر / فکر در درون انسان نه جهان بیرون / رواج آرایه‌های ادبی بی‌سابقه تا پیش از آن | |
| هندی: ورود عوام به زبان شعر / توجه به معنای زبان نه ظاهر آن / پرکاربردترین آرایه ادبی: تلمیح | |
| بازگشت ادبی: مشخصات زبانی، فکری و ادبی به تقلید از سبک خراسانی (و گاهی عراقی) و به هدف دوری از سبک هندی | |
| شعر نو: ایجاد تغییرات جدی نسبت به سبک‌های پیشین در فرم و محتوای اشعار |
source