مهم‌ترین و پرکاربردترین جهت ها به عربی عبارتند از: «شَمال»، «جَنوب»، «شَرق»، «غَرب»، «یَمین»، «یَسار»، «فَوْق»، «تَحْت»، «أَمام»، «بَیْن» و… . چه بخواهید به زبان عربی، موقعیت مکانی فرد، شیء یا پدیده‌ای را مشخص کنید و چه قصد داشته باشید آدرس مکانی را برای مخاطب خود توضیح بدهید، لازم است با تمامی جهت‌ها در این زبان آشنا باشید. در این مطلب از مجله فرادرس، واژگان مربوط به جهت ها را در زبانی عربی آموزش می‌دهیم و نحوه کاربرد هرکدام، اعراب و نقش نحوی آن‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم. در نهایت، تمرین‌هایی را برای فراگیری بهتر این مبحث به خوانندگان ارائه می‌کنیم.
جهت ها به عربی
در زبان عربی، برای نشان دادن مکان یک شیء، فرد یا پدیده، همین‌طور برای آدرس دادن و آدرس پرسیدن، از انواع مختلف جهت‌ها استفاده می‌شود. در جدول زیر، جهت‌ها را به زبان عربی بیان کرده‌ایم. ترجمه هریک از آن‌ها را نیز در پرانتز آورده‌ایم.
| جهت ها به عربی | ||
| شَمال (شُمال) | جَنوب (جُنوب) | شَرْق (شرق) |
| غَرْب (غرب) | یَمین (راست) | یَسار (چپ) |
| أَمام (روبه‌رو) | خَلْف / وَراء (پشت) | فَوْق (بالا) |
| تَحْت (پایین) | عَلَی (بر روی) | قَریب (نزدیک) |
| بَعید (دور) | مُرتَفَع (بلند) | مُنْخَفِض (پایین) |
| في (در) | عِند (نزد) | جَنْب (کنار) |
| هُنا (اینجا) | هُناک (آنجا) | بَیْن (میان / بین) |
نکته: «قَریب» با حرف «مِنْ» و «بَعید» نیز با حرف «عَنْ» به کار می‌رود.
برای یادگیری بهتر این مبحث، علاوه‌بر مطلب پیش رو می‌توانید از فیلم آموزش عربی پایه هشتم فرادرس نیز کمک بگیرید. لینک دسترسی به این فیلم آموزشی را در ادامه آورده‌ایم.
تمامی جهت‌های زبان عربی را در جدول بالا مشاهده می‌کنید. هرکدام از این واژگان برای نشان دادن موقعیت مکانی پدیده‌های مختلف نسبت به یکدیگر کاربرد دارند. برای اینکه کاربرد هریک از این جهت‌ها را بهتر یاد بگیرید، مثال‌هایی را با هم بررسی می‌کنیم.
مثال اول
در تصویر زیر، کوهی را مشاهده می‌کنید که بالای آن ابری قرار گرفته است و درختی نیز کنار آن قرار دارد.
اکنون اگر بخواهیم موقعیت هر سه این پدیده‌ها و جهت آن‌ها نسبت به یکدیگر بیان کنیم، بیاید جمله‌ها و جهت‌های زیر را به کار ببریم.
السَّحّابَةُ فَوقَ الجَبَلِ و الشَّجَرَةُ جَنبَه.
ابر بالای کوه است و درخت نیز در کنار آن است.
مثال دوم
در تصویر زیر، سه پسر را مشاهده می‌کنید. «خالِد» در سمت راست، «زَیْد» در سمت چپ و «أَحْمَد» نیز در میان آن‌ها ایستاده است.
برای نشان دادن موقعیت هرکدام از آن‌ها نسبت به یکدیگر و مشخص کردن جهت‌های آن‌ها از جمله زیر استفاده می‌کنیم.
خالدٌ عَلَی الیَمین و زیدٌ عَلَی الیَسارِ و أحْمَدٌ بَیْنَهُما.
خالد در سمت راست و زید در سمت چپ و احمد میان آن دو است.
مثال سوم
در این تصویر، خانه‌ای نشان داده شده است که جلوی آن، پارک است و پشت آن نیز هتلی قرار دارد.
برای نشان دادن جهت قرار گرفتن پارک و هتل نسبت به خانه از جمله زیر استفاده می‌کنیم.
وَراءُ البَیْتِ فُنْدُقٌ و أَمامَه بُسْتانٌ.
پشت خانه، هتل و جلوی آن نیز پارکی هست.
چگونه جهت های عربی را به راحتی بیاموزیم؟
در بخش‌های قبلی، تمامی جهت‌ها را در زبان عربی نام بردیم. همچنین به کمک مثال‌های متنوع، نحوه به‌کارگیری آن‌ها را نیز مشخص کردیم. با وجود این، ممکن است به خاطر سپردن تمامی جهت‌های عربی کمی دشوار باشد و دانش‌آموزان و زبان‌آموزان هنگام استفاده از آن‌ها دچار مشکل شوند. به این دسته از مخاطبان توصیه می‌کنیم، برای یادگیری جهت‌ها، آن‌ها را دوبهدو و با توجه به ارتباط معنایی‌شان بیاموزند.
حتماً با دقت به انواع جهت‌ها متوجه شده‌اید که اکثر آن‌ها دوبهدو متضاد یکدیگرند. با توجه به همین نکته، می‌توانید آن‌ها را راحت‌تر به حافظه بسپارید و در صورت نیاز، زودتر آن‌ها را به‌خاطر بیاورید. در جدول زیر، انواع جهت‌های متضاد را دوبهدو مشخص کرده‌ایم.
| جهت‌های متضاد در عربی | |
| شَمال ≠ جَنوب | شَرق ≠ غَرب |
| یَمین ≠ یَسار | أَمام ≠ خَلْف / وَراء |
| فَوْق ≠ تَحْت | قَریب ≠ بَعید |
| مُرتَفَع ≠ مُنْخَفِض | هُنا ≠ هُناک |
مثال جهت ها به عربی
در بخش‌های قبلی، نام عربی انواع جهت‌های جغرافیایی را یاد گرفتید. همچنین با کاربرد هرکدام از آن‌ها برای نشان دادن موقعیت مکانی پدیده‌ها آشنا شدید. در ادامه، مثال‌هایی از این واژگان را در جمله‌های عربی ارائه کرده و توضیحات لازم را در مورد آن‌ها بیان می‌کنیم.
مثال اول
در این مثال، کلمه «غَربَ» برای نشان دادن جهت به کار رفته است و مفعول‌فیه جمله نیز محسوب می‌شود.
العَراقْ یَقَعُ غَربَ إیرانِ.
عراق غرب ایران قرار دارد.
مثال دوم
در مثال زیر، کلمه «جَنوبَ» جهت را نشان می‌دهد و در عین حال، ظرف مکان جمله نیز محسوب می‌شود.
هَلْ یَقَعُ المُستَشْفیٰ جَنوبَ المَدینَةِ؟
آیا بیمارستان، جنوب شهر قرار دارد؟
مثال سوم
«أمامَ» در این مثال، علاوه‌بر اینکه مفعول‌فیه جمله است، نشان‌دهنده جهت نیز هست.
في الصَّفِ، جَلَسْتُ أمامَ السَّبّورَة.
در کلاس، روبه‌روی تخته نشستم.
مثال چهارم
در این مثال، «خَلْفَ» جهت «روباه» را نسبت به «درختان» نشان می‌دهد.
کانَ ثَلعَباً خَلفَ الأشجارِ.
روباهی پشت درخت‌ها بود.
مثال پنجم
در این مثال، از دو کلمه برای نشان دادن جهت استفاده شده است که عبارتند از: «هُنا» و «جانِب». اولی از نوع کلمه‌های مبنی و دومی از نوع کلمه‌های معرب است.
إجْلِسْ هُنا بِجانِبي.
اینجا کنارم بنشین.
مثال ششم
در مثال زیر، کلمه معرب «بَینَ»، جهت قرار گرفتن «بَیتُنا» را نسبت به سایر خانه‌ها نشان می‌دهد.
یَقِعُ بَیتُنا بَینَ بَیتِ خالَتي و بَیْتِ عَمّي.
خانه ما بین خانه خاله‌ام و عمویم قرار دارد.
مثال هفتم
حرف جرّ «عَلَی»، محل و جهت قرار گرفتن «بالش» را نسبت به «تخت» مشخص می‌کند.
الوِسادَةُ عَلَی السَّریرِ.
بالش روی تخت است.
مثال هشتم
«بَعیدُ» و «هُناک» کلمه‌هایی هستند که برای نشان دادن جهت در مثال زیر به کار رفته‌اند.
شارِعُ مُحَمَّد فاتِح بَعیدٌ عَنْ هُناک.
خیابان محمد فاتح از آنجا دور است.
مثال نهم
در جمه پرسشی زیر از کلمه معرب «قَریبٌ» برای نشان دادن جهت استفاده شده است.
هَل الفُنْدُقُ قَریبٌ؟
آیا هتل نزدیک است؟
مثال دهم
در جمله زیر، گوینده برای بیان آدرس و جهت‌ها، از کلمه «یَساراً» استفاده کرده است.
عِندَما تَصِل إلی الشارِع، إتَّجِه یَمیناً.
وقتی به خیابان رسیدی، به سمت راست بپیچ.
علاوه‌بر مثال‌های بالا، چنانچه بخواهید جهت‌ها و کاربرد آن‌ها را بهتر یاد بگیرید، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش عربی پایه هفتم فرادرس را نیز بادقت مشاهده کنید.
آموختن قواعد عربی به کمک فیلم های آموزشی فرادرس
در بخش‌های قبلی، جهت‌ها را نشان دادیم و کاربرد آن‌ها را در انواع جمله‌ها بررسی کردیم. جهت‌ها مانند سایر کلمه‌های عربی می‌توانند نقش‌های دستوری متنوعی را در جمله به عهده بگیرند. به‌عنوان مثال، می‌توانند خبر جمله باشند یا برای بیان ظرف مکان به کار بروند. برای اینکه کاربرد جهت‌ها را بهتر یاد بگیرید، لازم است با قواعد زبان عربی، به‌خصوص قواعد به‌کارگیری انواع کلمه‌ها آشنا باشید. در فیلم‌های آموزشی زیر از فرادرس، نکته‌ها و آموزش‌های کاربردی و مفیدی در این مورد بیان شده است.
اگر می‌خواهید قواعد زبان عربی و روش ترجمه آن را بهصورت کامل یاد بگیرید، توصیه می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را تهیه و مشاهده کنید.
نقش نحوی جهت ها در عربی
در زبان عربی، هر کلمه‌ای که در جمله به کار می‌رود، دارای نقش نحوی به‌خصوصی است. جهت‌های عربی نیز مانند سایر کلمه‌ها، هرگاه در جمله به کار بروند، حتماً دارای نقش نحوی خواهند بود. انواع نقش‌های نحوی جهت ها در عربی، شامل این موارد هستند:
- مفعول‌فیه
- مجرور به حرف جرّ
- حرف جرّ
- خبر جمله
هریک از موارد بالا را در ادامه و با مثال بررسی می‌کنیم.
جهت های عربی به عنوان مفعول فیه
مفعول‌فیه کلمه‌ای است که مکان و زمان وقوع فعل را مشخص می‌کند و معمولاً بهصورت منصوب به کار می‌رود. مفعول‌فیه‌ها، «ظرف زمان» و «ظرف مکان» نیز نامیده شده‌اند. یکی از شروط اصلی برای کاربرد مفعول‌فیه‌ها این است که قبل از آن‌ها حرف جرّ نیامده باشد. برخی از جهت‌های عربی می‌توانند به‌عنوان ظرف مکان یا مفعول‌فیه به کار بروند. در کادر زیر، مثالی از این کاربرد آن‌ها را نشان داده‌ایم.
در این مثال، «تَحْتَ» مفعول‌فیه و ظرف مکان جمله است که محل وقوع فعل «قَرَأتُ» را نشان می‌دهد. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، این کلمه بهصورت منصوب و بدون حرف جرّ آمده است.
قَرَأتُ کتاباً تَحْتَ ظِلِّ الشَجَرَة.
زیر سایه درخت، کتاب خواندم.
جهت های عربی به عنوان مجرور به حرف جرّ
هرگاه قبل از جهت‌ها، یکی از حروف جرّ قرار بگیرد، آن واژه بهصورت «مجرور به حرف جرّ» به کار می‌رود. یعنی اعراب آن به سبب وجود حرف جرّ، بهصورت مجرور درمی‌آید. این نکته را با دقت به مثال زیر بهتر متوجه می‌شوید. در این مثال، کلمه «تَحْتِ» بعد از حرف جرّ «مِنْ» آمده است و بهصورت مجرور (با حرکت کسره «ـِ») به کار رفته است.
«لَهُم جَنّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِها الأنْهارُ.» (البروج/۱۱)
برای آن‌ها باغ‌هایی است که از زیر (درختان) آن، جوی‌ها روان‌اند.
جهت های عربی به عنوان حرف جرّ
برخی از جهت‌ها، یعنی «في» و «عَلَی»، حرف جرّ هستند و کلمه بعد از خود را بهصورت مجرور درمی‌آورند. برای آشنایی بیشتر با این نوع از جهت‌ها، به مثال زیر دقت کنید. در این مثال، «علَی» هم جهت قرار گرفتن «طائِر» را مشخص می‌کند و هم حرف جرّ جمله است. کلمه «الشَجَرَةِ» به سبب قرار گرفتن بعد از این حرف، بهصورت مجرور آمده است.
الطائِرُ یُغَرِّدُ علَی الشَجَرَةِ.
پرنده روی درخت آواز می‌خواند.
انواع حروف و چگونگی کاربرد آن‌ها، موضوعی است که در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌طور کامل آموزش داده شده است.
جهت های عربی به عنوان خبر جمله
هر جمله اسمیه‌ای از دو بخش اصلی تشکیل می‌شود: «مبتدا» و «خبر». «خبر» کلمه‌ای است که نکته یا خبری را در مورد مبتدای جمله بیان می‌کند. گاهی خبر جمله از نوع شبه‌جمله است. برخی از جهت‌ها به‌عنوان خبر شبه‌جمله به کار می‌روند، مانند مثال زیر. در این مثال، «فوقَ» خبر مبتدای جمله (العُصْفورُ) است که جهت قرار گرفتن مبتدا را بر روی دیوار نشان می‌دهد.
العُصْفورُ فوقَ الحائِطِ.
گنجشک روی دیوار است.
اکنون که با نقش نحوی و جایگاه جهت‌ها در جمله‌های عربی آشنا شدید، چه بهتر که نوع اعراب آن‌ها را نیز در جمله یاد بگیرید. در بخش بعدی به این مبحث می‌پردازیم.
اعراب جهت ها به عربی
برخی از جهت‌های عربی، از نوع کلمه‌های «مبنی» هستند و اعراب آن‌ها همیشه ثابت است اما برخی دیگر، «معرب» هستند و اعراب آن‌ها بسته به جمله‌ای که در آن قرار می‌گیرد، متفاوت است. در جدول زیر، جهت‌های معرب و مبنی را مشخص کرده‌ایم و نوع اعراب آن‌ها را نیز نشان داده‌ایم.
| مبنی |
في (مبنی بر سکون) عَلَی (مبنی بر سکون) هُنا (مبنی بر سکون) هُناک (مبنی بر فتح) |
| معرب | شَمال، جَنوب، شَرْق، غَرْب، یَمین، یَسار، أَمام، خَلْف، وَراء، فَوق، تَحْت، قَریب، بَعید، مُرتَفَع، مُنْخَفِض، عِند، جَنْب، بَیْن (اعراب آن‌ها به جمله بستگی دارد.) |
برای آشنایی بیشتر با اعراب انواع جهت‌ها، به مثال‌های زیر توجه کنید.
مثال اول
«في» در جمله‌های زیر، کاربردهای متنوعی دارد اما مشاهده می‌کنید که اعراب آن ثابت بوده و تغییری نکرده است.
فِي المَحْفَظَةِ صَحیفَةٌ. (روزنامه‌ای در کیف است.)
إشْتَرَیتُ صَحیفَةً فِي السُّوق. (در بازار، روزنامه‌ای خریدم.)
مثال دوم
در جمله‌های زیر، کلمه «جَنوب» یک بار بهصورت منصوب و بار دیگر بهصورت مجرور آمده است. در جمله اول، ظرف مکان و منصوب است اما در جمله دوم، مجرور به حرف جرّ است.
الفَراشاتُ تَطیرُ جَنوباً. (پروانه‌ها به جنوب پرواز می‌کنند.)
في الجَنوبِ توجَدُ مناطقُ صَحراویَّة. (در جنوب، مناطق کویری وجود دارد.)
چنانچه بخواهید با انواع نقش‌های نحوی در زبان عربی بیشتر آشنا شوید، مشاهده فیلم آموزش عربی پایه نهم فرادرس انتخاب بسیار خوبی خواهد بود.
سؤالات متداول
با خواندن بخش‌های قبلی، یاد گرفتید که جهت ها در عربی چه کاربردی دارند و اعراب آن‌ها چگونه است. در این بخش و در ادامه مباحث قبلی، به نکته‌های تکمیلی در مورد جهت‌ها پی می‌برید. این نکته‌ها را در قالب پرسش و پاسخ بیان می‌کنیم. البته در این مورد می‌توانید به فیلم آموزش عربی پایه هشتم فرادرس نیز مراجعه کنید.
جهت‌ها، کدام نقش‌های دستوری را در جمله به عهده دارند؟
جهت‌ها می‌توانند به‌عنوان ظرف مکان، حرف جرّ، مجرور به حرف جرّ و خبر جمله به کار بروند.
آیا اعراب جهت‌ها همیشه ثابت است؟
اگر جهت‌ها از نوع کلمه‌های مبنی باشند، اعراب آن‌ها همیشه ثابت است اما اگر معرب باشند، اعراب آن‌ها تغییر می‌کند و بستگی به جمله دارد.
اعراب کلمه بعد از جهت‌ها چگونه است؟
اگر جهت مورد نظر، حرف جرّ باشد، کلمه بعد از آن، «مجرور به حرف جرّ» خواهد بود اما اگر حرف جرّ نباشد، کلمه بعدی «مضاف‌إلیه و مجرور» است.
تمرین جهت ها به عربی
یادگیری و به‌خاطرسپاری انواع جهت ها به عربی، فقط با تمرین و تکرار امکان‌پذیر می‌شود. به همین علت، در این بخش، تمرین‌هایی را بهصورت چهارگزینه‌ای ارائه کرده‌ایم تا با پاسخگویی به آن‌ها، کاربرد جهت‌های عربی را تمرین کنید.
برای پاسخ دادن به هریک از سؤال‌های زیر، لازم است یکی از گزینه‌ها را علامت بزنید. بعد از جواب دادن به هر سؤال، با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب»، می‌توانید پاسخ درست را مشاهده کنید. برخی از سؤل‌ها دارای پاسخ تشریحی هم هستند. با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ»، به پاسخ تشریحی آن‌ها دسترسی خواهید داشت. بعد از جواب دادن به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای دریافتی خود را در این آزمون مشاهده کنید.
۱- کدام کلمه در جمله زیر، برای نشان دادن جهت آمده است؟
تَرَکتُ الکِتابي تَحتَ السَّریري و ذَهَبتُ إلَی المَدرَسَةِ.
۲- کدامیک از جهت‌های زیر، نوعی حرف جرّ است؟
۳- در همه گزینه‌ها از جهت‌ها استفاده شده است، به‌جز…
الجِبالُ غَربَ القَریَةِ.
التُفّاحةُ فَوقَ الشَجَرَةِ.
السَّریرُ أَمامَ النافِذَةِ.
أخي ذَهَبَ بِالسَیّارَةِ.
جهت‌های سایر گزینه‌ها را در ادامه نشان داده‌ایم.
- گزینه اول: غَربَ
- گزینه دوم: فَوقَ
- گزینه سوم: أَمامَ
۴- در کدام گزینه، کلمه جهت، نوعی ظرف است؟
الفُندُقُ قَریبٌ.
هَل المَدرَسَةُ بَعیدٌ؟
بَیتُ صَدیقي خَلْفَ بَیْتي.
جهت‌ها در سایر گزینه‌ها به‌عنوان خبر جمله آمده‌اند.
۵- از میان جهت‌های زیر، موارد متضاد را مشخص کنید.
وَراء، بَیْن، یَسار، شَرْق، أَمام، یَمین، جَنوب
أَمام ≠ وَراء و یَسار ≠ یَمین
بَیْن ≠ جَنوب و یَسار ≠ شَرْق
جَنوب ≠ أَمام و وَراء ≠ یَمین
شَرْق ≠ بَیْن و یَسار ≠ أَمام
۶- کدام جهت‌ها برای کامل کردن جمله زیر مناسب‌اند؟
تُرْكُمَانِسْتَان … إیرانِ ولٰکِن عُمان … إیرانِ.
۷- کدامیک از جهت‌های زیر، نوعی کلمه مبنی است؟
۸- کدام گزینه در مورد تصویر زیر درست است؟
الثَلعَبُ فَوقَ الشَجَرَةِ.
الثَلعَبُ تَحتَ الشَجَرَةِ.
الثَلعَبُ جَنبَ الشَجَرَةِ.
الثَلعَبُ أمامَ الشَجَرَةِ.
۹- کدام گزینه در مورد کاربرد جهت ها به عربی نادرست است؟
بهصورت معرب و مبنی به کار می‌روند.
برخی از آن‌ها اسم‌اند اما برخی دیگر حرف‌اند.
اعراب آن‌ها همیشه ثابت است.
می‌توانند نقش خبر جمله را به عهده بگیرند.
۱۰- کدام نکته در مورد جمله زیر درست است؟
هُنا عَمَّتي تَسْکُنُ.
جهت در این جمله، نوعی کلمه مبنی است.
در این جمله، از دو جهت متضاد استفاده شده است.
در این جمله، کلمه‌ای مبنی بر ضم به کار رفته است.
در جمله بالا، کلمه‌ای که نشان‌دهنده جهت باشد، به کار نرفته است.
جدول خلاصه جهت ها به عربی
در بخش‌های قبلی این مطلب از مجله فرادرس، جهت ها به عربی و کاربرد آن‌ها را بررسی کردیم. در جدول زیر، چکیده‌ای از نکته‌های مربوط به جهت‌های عربی را نشان داده‌ایم.
| جهت ها به عربی ↓ | |||
| شَمال، جَنوب، شَرْق، غَرْب، یَمین، یَسار، أَمام، خَلْف، وَراء، فَوق، تَحْت، قَریب، بَعید، مُرتَفَع، مُنْخَفِض، عِند، جَنْب، بَیْن، في، عَلَی، هُنا، هُناک | |||
| نقش نحوی جهت‌ها ↓ | |||
| خبر جمله | حرف جرّ | مجرور به حرف جرّ | ظرف (مفعول‌فبه) |
| اعراب جهت‌ها ↓ | |||
| جهت‌های مبنی (اعراب تغییری نمی‌کند.) | جهت‌های معرب (اعراب آن‌ها به جمله بستگی دارد.) | ||
source