حرف نشانه یکی از انواع حروف فارسی است که نقش‌های دستوری مفعولی، مضاف‌الیهی، صفتی و منادا را در جمله مشخص می‌کند. برای مثال، حرف «ای» در جمله «ای خدا به ما کمک کن.»، نشانه منادا است و کلمه بعد از آن یعنی «خدا»، منادای جمله است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم حرف نشانه چیست و انواع حرف نشانه یعنی «را» مفعولی، حروف ندا و کسره را با مثال بررسی می‌کنیم. همچنین با نقش‌های دستوری مفعول، مضاف‌الیه، صفت و منادا آشنا می‌شویم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردهایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
حرف نشانه چیست؟
حروف ندا مانند «ای، یا، ا و…»، حرف کسره (-ِ) و حرف را مفعولی، حرف نشانه هستند. هرکدام از این حروف نشانه، یکی از نقش‌های دستوری منادا، صفت، مضاف‌الیه و مفعول را در جمله مشخص می‌کنند و نشانه این نقش‌ها هستند. برای مثال، حرف «را» در جمله «دستش را شست.»، نشانه مفعول جمله (دستش) است و نقش دستوری آن را نشان می‌دهد. در این مطلب ابتدا نمونه‌هایی از انواع حرف نشانه را بررسی می‌کنیم سپس هرکدام را به‌طور جداگانه و با مثال‌های بیشتری بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری حرف نشانه و انواع آن، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول انواع حرف نشانه با مثال
در جدول زیر، انواع حرف نشانه را با مثال آورده‌ایم.
| حرف نشانه | مثال | نشانه کدام نقش دستوری |
| را مفعولی | کفشم را پوشیدم. | حرف «را»، نشانه مفعول جمله (کفشم) است. |
| حروف ندا (ای، یا، ایها، الا، ا) | خدایا ما را ببین. | حرف «ا (در خدایا)» نشانه منادای جمله (خدا) است. |
| کسره | کسره در ترکیب وصفی: لباسِ آبی را بپوش. | کسره، نشانه صفت (آبی) است. |
| کسره در ترکیب اضافی: حالِ من خوب است. | کسره، نشانه مضاف‌الیه (من) است. |
انواع حرف نشانه
هرکدام از حرف‌های نشانه در زبان فارسی، یکی از نقش‌های دستوری صفت، مضاف‌الیه، مفعول و منادا را مشخص می‌کنند. در فهرست زیر، انواع حرف نشانه را آورده‌ایم.
- کسره اضافه و وصفی
- را مفعولی
- حروف ندا
در ادامه هرکدام از این حروف نشانه را با مثال توضیح می‌دهیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقش‌های دستوری مختلف زبان فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید.لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
حرف نشانه کسره
کسره که به آن، نقش نمای اضافه نیز می‌گویند، یکی از حروف نشانه است که صفت و مضاف‌الیه را نشان می‌دهد. در این بخش با تفاوت این دو نوع نقش دستوری و کسره به‌عنوان حرف نشانه، بیشتر آشنا می‌شویم.
کسره نشانه صفت
برخی صفت‌ها در زبان فارسی با کسره به اسم‌ها اضافه می‌شوند. پس کسره می‌تواند نشانه‌ای برای صفت‌ها باشد. در کادر زیر، نمونهای از کاربرد کسره به‌عنوان نشانه صفت‌ها را مشاهده می‌کنیم.
مولانا، شاعرِ ایرانی است.
| ترکیب وصفی | حرف نشانه | نشانه کدام نقش دستوری |
| شاعر ایرانی | کسره (-ِ) | نشانه صفت «ایرانی» |
کسره نشانه مضاف الیه
مضاف‌الیه اسمی است که با کسره به اسم دیگری اضافه می‌شود. برای مثال، «سهراب» در جمله «لطفاً ساز سهراب را به من بده.»، مضاف‌الیهِ اسم «ساز» است. در کادر زیر، کاربرد کسره به‌عنوان نشانه مضاف‌الیه را مشاهده می‌کنید.
او لالایی مادر خود را دوست دارد.
| ترکیب اضافی | حرف نشانه | نشانه کدام نقش دستوری |
| لالایی مادر خود | کسره (-ِ) | نشانه مضاف‌الیه «مادر خود» |
تا اینجا دانستیم حرف نشانه چیست و کسره را بررسی کردیم. در ادامه، دیگر انواع حروف نشانه را توضیح می‌دهیم. در بخش‌های بعدی نیز تفاوت صفت و مضاف الیه و روش تشخیص آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
حرف نشانه را مفعولی
حرف را مفعولی، بعد از مفعول قرار می‌گیرد و از این طریق، مفعول جمله را برای ما مشخص می‌کند. در کادر زیر، نمونهای از کاربرد حرف نشانه «را» مفعولی را بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقش مفعول و نشانه‌های آن، فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
کودک غذایش را خورده بود.
| حرف نشانه | نشانه کدام نقش دستوری |
| را | نشانه مفعول «غذایش» |
دیگر انواع را
انواع حرف «را» نیز وجود دارد که ممکن است آن‌ها را با «را» مفعولی اشتباه بگیریم. پس در جدول زیر، همه انواع این حرف را آورده‌ایم. همچنین برای هرکدام از آن‌ها، مثالی نیز قرار داده‌ایم تا بتوانید آن‌ها را با هم مقایسه کنید.
| همه انواع را | توضیح | مثال |
| را مفعولی | نشانه برای مفعول جمله | کتابم را خواندم. |
| «را» مالکیت | با معنای «داشتن»، «متعلق بودن» و مانند این‌ها | این دل که تو را است. (این دل که تو داری.) |
| را حرف اضافه | با معنای حروف اضافه‌ای مانند «از، به، در و…» | تو را گفته بودم. (به تو گفته بودم.) |
| «را» فک اضافه | جایگزین کسره در ترکیب‌های اضافی | اگر دل شکست تو را. (اگر دلِ تو شکست.) |
حروف ندا
اگر حرف‌های «ای، یا، ایها، الا و…» پیش از یک اسم بیایند یا حرف «ا» به انتهای یک اسم اضافه شود، به این حروف، حرف ندا و به اسمی که این حرف‌ها را گرفته است، منادا می‌گوییم. در ادامه، حروف ندای پرکاربرد را با مثال بررسی می‌کنیم.
انواع حروف نشانه ندا
در جدول زیر، حروف ندای پرکاربرد را آورده‌ایم و منادای آن‌ها را نیز مشخص کردهایم.
| حروف ندای پرکاربرد | مثال | منادای مثال |
| ای | ای یار به سویم بیا. | یار |
| یا | یا علی! | علی |
| الا | الا ساقی به فریاد دلم رس. | ساقی |
| ایها | ایها الناس! کمک! | ناس |
| ا | یارا دیدار ممکن نیست. | یار |
تا اینجا یاد گرفتیم حرف نشانه چیست و انواع آن را بررسی کردیم. در ادامه، نقش‌های دستوری که حروف نشانه مشخص می‌کنند را معرفی می‌کنیم.
یادگیری انواع حرف نشانه در زبان فارسی با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم حرف نشانه چیست و انواع آن را با مثال بررسی کردیم. این حروف، بعضی از نقش‌های دستوری در جمله‌ها را مشخص می‌کنند. علاوه بر این، حروف دیگری مانند حروف اضافه و حروف ربط نیز در زبان فارسی وجود دارند که هرکدام دارای کاربرد خاص خود هستند. پس برای تشخیص حروف نشانه باید انواع حروف زبان فارسی و نقش‌های دستوری فارسی را یاد بگیریم. به همین دلیل در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری این مباحث مفید هستند.
همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف درس ادبیات فارسی در دور متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
نقش های دستوری مشخص شونده با حروف نشانه
در این بخش، نقش‌های دستوری که با حروف نشانه مشخص می‌شوند را به‌طور جداگانه معرفی می‌کنیم.
- نقش مفعول
- نقش منادا
- نقش صفت
- نقش مضاف‌الیه
در ادامه همه این نقش‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری مضاف و مضاف‌الیه در زبان فارسی، فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف‌الیه در زبان فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
نقش مفعول
مفعول واژه یا عبارتی است که فعل جمله روی آن واقع یا انجام می‌شود. برای مثال، واژه «کتاب‌ها» در جمله «کتاب‌ها را داخل کتابخانه می‌چیدند.» مفعول است. البته مفعول همیشه با نشانه «را» همراه نیست و ممکن است «ی» نکره بگیرد یا هیچ نشانه‌ای نپذیرد.
مثال مفعول با نشانه
در کادر زیر نمونهای از مفعولی را آورده‌ایم که هم «ی» نکره و هم «را» مفعولی پذیرفته است.
آن دانش آموز، کلاسی را از دست نداده بود.
مثال مفعول بدون نشانه
مفعول بدون نشانه را با قراردادن پرسش «چه‌چیزی / چه کسی را؟» قبل از فعل جمله شناسایی می‌کنیم. در کادر زیر نمونهای از این نوع مفعول را آورده‌ایم.
| مفعول | نشانه مفعول | روش تشخیص |
| کتاب | ندارد | چه‌چیزی / چه‌کسی را خرید؟ کتاب |
نقش منادا
نقش منادا آن واژه یا عبارتی است که مورد خطاب گوینده جمله قرار گرفته است. برای مثال «خدا» در جمله «یا خدا! کمک کن!» منادا است. ممکن است پیش از منادا، حروف نشانه‌ای مانند «ای، یا، الا، ایها، ایا و…» قرار بگیرد یا حرف نشانه «ا» به انتهای آن بچسبد. اما منادا همیشه هم حرف ندا ندارد و ممکن است بدون حرف نشانه ندا به کار برود که در این صورت باید آن را از طریق معنای جمله، تشخیص دهیم. در ادامه، منادای بانشانه و بی‌نشانه را بررسی می‌کنیم.
مثال منادای با نشانه
در کادر زیر، نمونهای از منادای همراه با حرف نشانه را آورده‌ایم.
گوش فریاد شنو نیست خدایا در شهر
ورنه از دست تو کس نیست که فریاد نداشت
(فرخی یزدی)
| منادا | نشانه منادا |
| خدا | ا |
مثال منادای بدون نشانه
در کادر زیر نمونهای از منادای بدون نشانه را قرار داده‌ایم.
خدا تو ما را می‌بینی.
| منادا | نشانه منادا |
| خدا | بدون نشانه |
تا اینجا یاد گرفتیم حرف نشانه چیست و انواع آن را بررسی کردیم. در این بخش نیز با مفعول و منادا آشنا شدیم و در ادامه مطلب، نقش مضاف‌الیه و صفت را نیز توضیح می‌دهیم.
نقش مضاف الیه
مضاف‌الیه‌ها واژه‌هایی مانند اسم و ضمیر هستند که با کسره به اسم دیگری اضافه می‌شوند. برای نمونه، ضمیر «من» در جمله «سارا مجله‌های من را برداشته است.» مضاف‌الیه است. واژه قبل از مضاف‌الیه نیز مضاف است. در کادر زیر نمونه‌هایی از مضاف الیه را مشاهده می‌کنید.
ای جان و دل مسکن تو، خون گریم از رفتن تو
دست من و دامن تو، اشک غم و دامن من
(رهی معیری)
| مضاف‌الیه | نشانه |
| تو در «مسکن تو» | کسره |
| تو در «رفتن تو» | کسره |
| من در «دست من» | کسره |
| تو در «دامن تو» | کسره |
| غم در «اشک غم» | کسره |
| من در «دامن من» | کسره |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، مضاف و مضاف الیه را توضیح داده‌ایم و نمونه‌های زیادی از ترکیب‌های اضافی را بررسی کردهایم.
نقش صفت
صفت‌ها وابسته‌های پیشینی یا پسینی اسم‌ها هستند که با قرار گرفتن در کنار اسم‌ها، ترکیب‌های وصفی می‌سازند. صفت‌ها انواع مختلفی دارند ولی صفت‌هایی که با کسره به اسم اضافه می‌شوند، صفات بیانی هستند. این صفت‌ها، حالت، زمان، مکان، چگونگی، فاعلیت، مفعولیت و… موصوف خود (واژه قبل از صفت بیانی) را بیان می‌کنند. در کادر زیر نمونهای از صفت پسینی را مشاهده می‌کنید.
جهدی کن و از گریه گلابی به کف آور
ای دیده مثال گل زیبا تو نباشی
(قصاب کاشانی)
| صفت | نشانه |
| زیبا | کسره |
تشخیص صفت و مضاف الیه از هم
هم صفت‌ها و هم مضاف‌الیه‌ها با کسره به اسم‌ها اضافه می‌شوند اما دو نقش دستوری متفاوت هستند. پس باید برای تشخیص آن‌ها از یکدیگر، روش‌هایی داشته باشیم.
روش تشخیص صفت و مضاف الیه
در جدول زیر، روش‌های تشخیص صفت و مضاف الیه یا ترکیب‌های وصفی و ترکیب‌های اضافی را آورده‌ایم.
| روش‌ها | صفت | مضاف‌الیه |
| گذاشتن «ی» نکره بعد از واژه اول | معنادار | بی‌معنا |
| گذاشتن «تر» و «ترین» بعد از واژه دوم | معنادار | بی معنا |
| حذف کسره و گذاشتن فعل «است» بعد از کلمه دوم | معنادار | بی‌معنا |
| گذاشتن «این» و «آن» بین دو واژه | بی‌معنا | معنادار |
نمونه سؤال حرف نشانه در ادبیات فارسی
حالا که یاد گرفتیم حرف نشانه چیست و انواع آن را بررسی کردیم، می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای شرکت در این تمرین، باید گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید. سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. بعضی از پرسش‌ها دارای توضیحاتی هستند که بعد از انجام این مراحل، قابل مشاهده هستند. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را بعد از ثبت پاسخ همه پرسش‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون» خواهید دید.
۱. منظور از حرف نشانه چیست؟
حروفی که در ساختار خود دارای نشانه هستند را حرف نشانه می‌گوییم.
حروف نشان‌دهنده برخی اجزای جمله را حروف نشانه می‌گوییم.
حروفی که نوع آن‌ها از نشانه موجود در ساختمان آن‌ها پیدا است، حرف نشانه هستند.
به حروف اضافه و حروف ربط در زبان فارسی، حرف نشانه گفته می‌شود.
۲. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، همه حرف نشانه وجود دارند؟
را مفعولی و حروف ندا
کسره و حروف ندا
حروف ندا، را مفعولی و کسره
۳. در کدام گزینه حرف نشانه وجود دارد؟
او سخن می‌گفت و سهراب با خوراکی‌ها بازی می‌کرد.
خدا! بندگان خود را بیامرز و با آن‌ها مهربان باش.
زمین یکی از کره‌ها است.
چه‌قدر باید صبر کنیم تا او بیاید؟
حروف نشانه موجود در گزینه دوم این سؤال را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- کسره در ترکیب اضافی «بندگان خود»
- را مفعولی برای مفعول فعل «بیامرز»
۴. در کدام گزینه، منادا با حروف نشانه به کار رفته است؟
یا درد و غمی که داده‌ای بازش گیر
یا جان و دلی که برده‌ای بازم ده
(رهی معیری)
ای عاشق دل داده بدین جای سپنجی
همچون شمنی شیفته بر صورت فرخار
(رودکی)
نبشتن به خسرو بیاموختند
دلش را به دانش برافروختند
(فردوسی)
هم مادر و هم پدر نشستند
وامید در آن حدیث بستند
(نظامی)
حرف «ای» برای منادای «عاشق دل داده» حرف نشانه است.
۵. در کدام گزینه مفعول وجود دارد؟
خوشا آنان که با ته همنشینند
همیشه با دل خرم نشینند
(باباطاهر)
چون عمر به سر رسد چه شیرین و چه تلخ
پیمانه چو پر شود چه بغداد و چه بلخ
(خیام)
چرخ بی‌آرام را اندر جهان آرام نیست
بند کن در می‌پرستی چرخ بی‌آرام را
(سنایی)
من در این جای، همین صورت بی‌جانم و بس
دلم آنجاست که آن دلبر عیار آنجاست
(سعدی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. آیا کسره حرف نشانه محسوب می‌شود؟ اگر جواب آرای است، این حرف نشانه چه اجزایی از جمله است؟
آری / نشانه مضاف‌الیه و صفت
آری / نشانه صفت بیانی و صفت نسبی
آری / نشانه ترکیب‌های اضافی
۷. در کدام گزینه، حروف نشانه بیشتری وجود دارد؟
تلفن مادر را از روی میز برداشتم.
ماه در آسمان امشب به زیبایی می‌درخشد.
مریم کتاب‌های درسی خود را با دقت در کتابخانه چیده است.
ای پدر لطفاً لباس سبز من را از خشکشویی تحویل بگیر.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. ترکیب موجود در بیت زیر از چه نوعی است؟
بلای غمزه نامهربان خون‌خوارت
چه خون که در دل یاران مهربان انداخت
(سعدی)
ترکیب وصفی: غمزه نامهربان
ترکیب اضافی: دل یاران
ترکیب وصفی: غمزه نامهربان / ترکیب اضافی: دل یاران
ترکیب وصفی: غمزه نامهربان و غمزه خون‌خوار / ترکیب اضافی: بلای غمزه و دل یاران
۹. در کدام گزینه تمام انواع حرف نشانه وجود دارد؟
روی از جمال دوست به صحرا مکن که روی
در روی همنشین وفاجوی خوشتر است
(سعدی)
از چشم خود بپرس که ما را که می‌کشد
جانا گناه طالع و جرم ستاره نیست
(حافظ)
گَوِ پیلتن را برِ خویش خواند
بسی داستان‌های نیکو براند
(فردوسی)
ای نوش کرده نیش را بی‌خویش کن باخویش را
باخویش کن بی‌خویش را چیزی بده درویش را
(مولانا)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. در بیت زیر چه نوع یا انواعی از حروف نشانه وجود دارد؟
بگو ای یار همراز این چه شیوه است
دگرگون گشته‌ای باز این چه شیوه است
(مولانا)
«ای» برای منادای «یار»
کسره در ترکیب وصفی «همراز این»
«ای» برای منادای «یار» / کسره در ترکیب وصفی «یار همراز»
کسره در ترکیب اضافی «یار همراز»
جدول خلاصه نکات حرف نشانه در فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم حرف نشانه چیست و کاربرد آن را بررسی کردیم. همچنین انواع حرف نشانه یعنی حروف ندا، کسره و را مفعولی را با مثال معرفی کردیم. بعد از آن به توضیح نقش‌های دستوری که این حروف آن‌ها را در جمله مشخص می‌کنند، پرداختیم. یعنی نقش‌های مفعولی، منادا، صفت و مضاف‌الیه را شناختیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با استفاده از آن‌ها تمرین کنید و میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم اما برای یادگیری کامل و درست حروف نشانه، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. حرف نشانه | حروفی که نقش دستوری برخی واژه‌ها را مشخص می‌کنند. |
| ۲. انواع حروف نشانه | حرف را مفعولی: دستم را بگیر. |
| حروف ندا: ای، یا، ا، الا | |
| کسره در ترکیب‌های وصفی و اضافی: اتاق ما / آسمان آبی | |
| ۳. نقش‌های دستوری مشخص شونده با حروف نشانه | مفعول: فعل جمله روی آن انجام می‌شود. / هم با نشانه و هم بی‌نشانه |
| منادا: واژه یا عبارت مورد خطاب گوینده | |
| صفت: واژه پیش از خود را توصیف می‌کند. | |
| مضاف‌الیه: اسمی که با کسره به اسم دیگری اضافه می‌شود. | |
| تفاوت ترکیب اضافی و ترکیب وصفی | معنادار بودن ترکیب در صورت گذاشتن «ی» نکره بعد از کلمه اول / گذاشتن «تر و ترین» بعد از کلمه دوم / گذاشتن فعل «است» بعد از کلمه دوم و حذف کسره: صفت |
| «این» و «آن» بین دو واژه معنا بدهد: مضاف‌الیه |
source