به‌طور کلی درس عربی و قواعد آن برای دانش‌آموزان تمامی مقاطع رشته ادبیات و علوم انسانی اهمیت بسیاری دارد. در این بین، عربی دوازدهم انسانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در این درس، مباحث مهمی مانند حروف مشبهة بالفعل، حال یا قید حالت، استثناء، مفعول مطلق و اسوب ندا آموزش داده شده‌اند. دانش‌آموزان مقطع دوازدهم رشته ادبیات و علوم انسانی، هم برای پیشرفت در درس عربی و هم برای موفقیت در کنکور، ناگزیر باید قواعد عربی دوازدهم را به‌صورت کامل بیاموزند. در این مطلب از مجله فرادرس، تمامی قواعد عربی دوازدهم انسانی را به‌طور خلاصه و با مثال‌های متنوع آموزش می‌دهیم. همچنین تمرین‌هایی را به شکل کوتاه‌پاسخ و چهارگزینهای به دانش‌آموزان و مخاطبان ارائه می‌کنیم.
توجه داشته باشید که قواعد عربی دوازدهم انسانی، تا حد زیادی به صرف و نحو عربی یازدهم انسانی مرتبط است. به‌گونه‌ای که اگر بخواهید عربی دوازدهم را به‌خوبی یاد بگیرید، لازم است ابتدا قواعد عربی یازدهم را بیاموزید. البته در این مورد، یادگیری صرف و نحو عربی یازدهم ریاضی و تجربی نیز بسیار سودمند خواهد بود.
قواعد عربی دوازدهم انسانی درس اول
در اولین درس از قواعد عربی دوازدهم انسانی، حروف مشبهة بالفعل و کاربرد آن‌ها آموزش داده شده‌اند. همچنین لای نفی جنس و قواعد به‌کارگیری آن، بخش مهمی از این درس را به خود اختصاص داده است.
کاربرد حروف مشبهة بالفعل و لای نفی جنس را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۳ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس بیاموزید. برای دسترسی به این فیلم آموزشی روی لینک زیر کلیک کنید.
در ادامه، این دو مبحث را به‌طور کامل و با مثال بررسی می‌کنیم.
حروف مشبهة بالفعل
حروف «مُشَبِّهَةٌ بِالفعل» کلمه‌هایی هستند که بر سر جمله اسمیه قرار می‌‌گیرند و اعراب مبتدای جمله را از ضمه (ـُ) به فتحه (ـَ) تغییر می‌دهند اما تغییری در اعراب خبر ایجاد نمی‌کنند. به این دسته از حروف، «مشبهة بالفعل» می‌گویند، زیرا هم‌وزن فعلهای عربی هستند و از لحاظ معنایی نیز به انواع فعل‌ها شباهت دارند. از سوی دیگر، حروف مشبهة بالفعل، مانند فعل‌ها، عامل هستند و اعراب کلمه بعد از خود را تعیین می‌کنند.
در کادر زیر، محل قرارگیری حروف مشبهة بالفعل در جمله‌های اسمیه را مشخص کرده‌ایم.
حروف مشبهة بالفعل + مبتدا (اسم حرف مشبهة بالفعل) + خبر (خبر حرف مشبهة بالفعل)
هرگاه حروف مشبهة بالفعل در ابتدای جمله اسمیه قرار بگیرند، مبتدای جمله، «اسم حرف مشبهة بالفعل» و خبر جمله نیز «خبر حرف مشبهة بالفعل» نامیده می‌شوند.
حروف مشبهة بالفعل و همچنین معنای آن‌ها را در جدول زیر مشاهده میکنید.
| حروف مشبهة بالفعل | ترجمه |
| إِنَّ | همانا، قطعاً، به‌‌درستی‌که، بی‌گمان |
| أَنَّ | که |
| لِأَنَّ | زیرا، برای اینکه |
| کَأنَّ | مانند، گویی |
| لٰکِنَّ | ولی، اما، بلکه |
| لَیْتَ | کاش |
| لَعَلَّ | شاید، امید است |
به‌طور مثال، حرف «إِنَّ» با قرار گرفتن بر سر جمله اسمیه زیر، اعراب مبتدا (المُعَلِّمَ) را به‌صورت «ـَ» درآورده است اما اعراب خبر را تغییری نداده است.
إِنَّ المُعَلِّمَ کَریمٌ.
به راستی که معلم، بخشنده است.
برای اینکه حروف مشبهة بالفعل و کاربرد آن‌ها را بهتر درک کنید، لازم است کمی با ساختار جمله‌های اسمیه و اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها آشنا شوید.
جمله های اسمیه و ساختار آن‌ها
جمله‌های اسمیه، جمله‌هایی هستند که با اسم یا انواع ضمیر آغاز می‌شوند. این نوع جمله‌ها از دو بخش اصلی مبتدا و خبر تشکیل می‌شوند. ساختار کلی جمله‌های اسمیه را در کادر زیر نشان داده‌ایم.
همان‌طور که در ساختار بالا نیز نشان داده شده است، برای ساخت جمله‌های اسمیه، معمولاً اول مبتدا می‌آید و سپس خبر بعد از آن قرار می‌گیرد. مبتدا و خبر انواع مختلفی دارند. در جدول زیر، انواع مبتدا و خبر جمله‌های اسمیه را مشخص کرده‌ایم.
| انواع مبتدا | اسم ظاهر (خالدٌ ضاحِکٌ.) |
| ضمیر (هُوَ ضاحِکٌ.) | |
| انواع خبر | مفرد (الجوُّ حارٌّ.) |
| جمله (الطفلُ یَجْلِسُ.) | |
| شبه‌جمله (أُختي في المَطبَخ.) |
در مورد اعراب انواع مبتدا و خبر نیز لازم است به نکته‌های زیر توجه داشته باشید:
- اگر مبتدا از نوع اسم ظاهر باشد، اعراب آن ظاهری و به‌صورت «ـُ» و «ـٌ» یا به شکل «ـَ انِ» و «ـُ ونَ» است. (مثال: علیٌّ رحیمٌ.)
- اگر مبتدا ضمیر باشد، اعراب آن محلّاً مرفوع خواهد بود. (مثال: هُوَ رحیمٌ.)
- اگر خبر جمله اسمیه از نوع مفرد باشد، اعراب آن به‌صورت «ـُ»، «ـٌ» یا «ـَ انِ» و «ـُ ونَ» خواهد بود. (مثال:علیٌّ جالسٌ.)
اکنون که با ساختار جمله‌های اسمیه و بخش‌های تشکیل‌دهنده آن‌ها آشنا شدید، کاربرد حروف مشبهة بالفعل را بهتر می‌آموزید. گفتیم حروف مشبهة بالفعل با قرار گرفتن در ابتدای جمله اسمیه، اعراب مبتدا را تغییر می‌دهند اما اعراب خبر را بدون تغییر باقی می‌گذارند.
می‌دانیم که اگر مبتدای جمله اسمیه از نوع اسم ظاهر باشد، اعراب آن به‌صورت «ـُ»، «ـٌ» یا «ـَ انِ» و «ـُ ونَ» است. چنانچه حروف مشبهة بالفعل قبل از جمله اسمیه بیاید، اگر اعراب مبتدا «ـُ» باشد، به‌جای آن، حرکت «ـَ» قرار می‌گیرد. در صورتی که حرکت آخر آن، «ـٌ» باشد، حرکت «ـً» به‌جای آن می‌آید. «ـَ انِ» و «ـُ ونَ» نیز به «ـَ ینِ» و «ـِ ینَ» تبدیل می‌شوند.
اعراب خبر، از هر نوعی که باشد، با حرف مشبهة بالفعل و بدون آن، هیچ تغییری نمی‌کند. با توجه به مثال زیر، این نکته‌ها را بهتر می‌آموزید. در کادر زیر، جمله اسمیه «زیدً عالِمٌ» را یک بار به‌تنهایی و یک بار نیز همراه با حرف مشبهة بالفعل «إِنَّ» آورده‌ایم.
مشاهده میکنید که اعراب مبتدای این جمله (زید) در حالت عادی، علامت تنوین رفع «ـٌ» است اما با قرار گرفتن «إنَّ» بر سر جمله، اعراب مبتدا به‌صورت تنوین نصب «ـً» تغییر کرده است. در هر دو جمله، اعراب خبر (عالمٌ) ثابت بوده و تغییری نکرده است.
زیدٌ عالِمٌ.
إنََّ زیدً عالمٌ.
تا اینجا با کارکرد اصلی حروف مشبهة بالفعل آشنا شدید. در بخش بعدی، کاربرد هرکدام از حروف مشبهة بالفعل را با مثال یاد می‌گیرید. البته برای یادگیری بهتر این مبحث می‌توانید از فیلم آموزش زبان قرآن ۳ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس نیز کمک بگیرید.
انواع حروف مشبهه بالفعل
در بخش قبلی، به‌طور کلی، حروف مشبهة بالفعل را معرفی کردیم و معنای آن‌ها را نیز توضیح دادیم. در ادامه، هرکدام از این حروف و کاربرد آن‌ها را با مثال آموزش می‌دهیم.
حرف «إِنَّ»
این کلمه برای تأکید بر معنای جمله اسمیه به کار می‌رود. به همین خاطر، برای ترجمه آن از قیدهای تأکید، مانند «قطعاً»، «همانا»، «بی‌گمان»، «به‌درستی که»، «به راستی که» و… استفاده می‌کنیم. مثالی از کاربرد این حرف را در جمله زیر مشاهده میکنید. در این جمله، «إِنَّ» بر سر جمله اسمیه «بُستانَ أبي جَمیلٌ» قرار گرفته است و مبتدای آن (بُستانَ) را به‌صورت منصوب درآورده است. در این جمله، خبر (جَمیلٌ) همچنان مرفوع است و اعراب آن تغییری نکرده است.
إِنَّ بُستانَ أبي جَمیلٌ.
به راستی که باغ پدرم، زیباست.
حرف «أَنَّ»
از این حرف برای پیوند دادن دو جمله استفاده می‌شود. آن را در فارسی به‌صورت حرف ربط «که» ترجمه می‌کنیم. مثالی از کاربرد این حرف را در کادر زیر آورده‌ایم.
در این مثال، «أَنَّ» بین دو جمله «أعْلَموا» و «اللهَ تَوّابٌ» قرار گرفته است و آن‌ها را به هم پیوند داده است. «اللهَ» به‌عنوان اسم حروف مشبهة بالفعل، منصوب شده است اما اعراب «تَوّابٌ» به‌عنوان خبر آن تغییری نکرده است.
أعْلَموا أَنَّ اللهَ تَوّابٌ.
بدانید که خداوند بسیار توبه‌پذیر است.
هرگاه حرف «لِ‍ـ» قبل از «أَنَّ» قرار بگیرد، کلمه «لِأَنَّ» ساخته می‌شود. این کلمه برای بیان علت به کار می‌رود و به‌صورت «زیرا، چون، برای اینکه و…» ترجمه می‌شود. برای یادگیری بهتر کاربرد آن به مثال زیر توجه کنید.
در این مثال، برای بیان علت کتاب خواندن از «لِأَنَّ» استفاده شده است. «الکتابَ» به عنوان اسم آن، منصوب شده است اما «مُفیدٌ» به‌عنوان خبر آن، به‌صورت مرفوع باقی مانده است.
لِماذا تَقْرَأُ الکتابَ؟ (چرا کتاب می‌خوانی؟)
لِأَنَّ الکتابَ مُفیدٌ. (چون کتاب مفید است.)
تفاوت «إِنَّ» و «أَنَّ»
«إِنَّ» و «أَنَّ» هر دو از حروف مشبهة بالفعل هستند و از نظر اثرگذاری بر اعراب مبتدا، به یکدیگر شبیه‌اند. با این حال، از لحاظ کاربرد و محل قرارگیری در جمله با یکدیگر متفاوت‌اند. مهم‌ترین تفاوت «إِنَّ» و «أَنَّ» این است که «إِنَّ» در ابتدای جمله می‌آید اما «أَنَّ» بین دو جمله قرار می‌گیرد. با توجه به مثال زیر، تفاوت آن‌ها را بهتر درک میکنید.
همان‌طور که در مثال زیر نشان داده شده است، «إِنَّ» در ابتدای جمله اسمیه آمده است اما «أَنَّ» در واقع بین یک جمله فعلیه (قُلْ) و یک جمله اسمیه (اللّهَ بَصیرٌ) قرار گرفته است.
إِنَّ اللّهَ عَلیمٌ. (همانا خداوند دانا است.)
قُلْ أَنَّ اللّهَ بَصیرٌ. (بگو که خداوند دانا است.)
حرف «کَأَنَّ»
در برخی موارد، برای بیان شباهت و مانند هم بودن دو چیز، از این حرف استفاده می‌شود. به همین علت، برای ترجمه آن از کلمه‌های «مانند، مثل، گویی و…» استفاده می‌کنیم. برای آشنایی بیشتر با این حرف، به مثال زیر دقت کنید.
در مثال زیر، «کَأَنَّ» برای بیان شباهت میان «عَلیّ» و «أسَدٌ» آمده است. «عَلیّ» اسم آن است که منصوب شده است. «أسَدٌ» نیز خبر آن محسوب می‌شود که به‌صورت مرفوع آمده است و اعراب آن تغییری نکرده است.
کَأَنَّ عَلیّاً أسَدٌ.
علی مانند شیر است.
حرف «لٰکِنَّ»
این حرف برای کامل کردن پیام گوینده و نویسنده، همین‌طور برای رفع ابهام از جمله قبل از خود به کار می‌رود. در فارسی، آن را به‌صورت «ولی»، «اما» یا «بلکه» ترجمه می‌کنیم. در کادر زیر، مثالی از کاربرد این حرف را مشاهده میکنید.
در این آیه، «لَكِنَّ» برای رفع ابهام از جمله «فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ» آمده است. «اللَّهَ» اسم این حرف است.
«فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ.» (أنفال/۱۷)
پس شما آنان را نكشتيد، بلكه خدا آنان را كشت.
حرف «لَیْتَ»
برای بیان آرزو و تمنا از این حرف استفاده می‌شود. «لَیْتَ» را در فارسی به‌صورت «کاش» ترجمه می‌کنیم. به‌جای این حرف از «یا لَیْتَ» نیز استفاده می‌شود.
برای یادگیری بهتر کاربرد «لَیْتَ» به مثال زیر توجه کنید.
در آیه زیر از «يَا لَيْتَ» استفاده شده است. این کلمه برای بیان تمنا و آرزو به کار رفته است. «مِثْلَ» اسم آن است که به‌صورت منصوب آمده است.
«يَا لَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِيَ قَارُونُ.» (یس/۲۶)
اى كاش مانند آنچه به قارون داده شده است، به ما نیز داده می‌شد.
حرف «لَعَلَّ»
برای نشان دادن احتمال وقوع فعل یا اظهار امیدواری برای وقوع آن، یکی از روش‌های پرکاربرد این است که از حرف «لَعَلَّ» استفاده کنید. این حرف به‌صورت «شاید» یا «امید است» ترجمه می‌شود.
در کادر زیر، مثالی از کاربرد این حرف را نشان داده‌ایم. «لَعَلَّ» در این آیه به‌عنوان حرف مشبهة بالفعل آمده است و «السَّاعَةَ» اسم آن است. همان‌طور که مشاهده میکنید، «السَّاعَةَ» به‌صورت منصوب به کار رفته است.
«وَ مَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيبًا.» (أحزاب/۶۳)
و چه می‌دانی، شاید رستاخیز نزدیک باشد.
لای نفی جنس
«لای نفی جنس» حرفی است که بر سر جمله اسمیه قرار می‌گیرد و به‌صورت «هیچ … نیست» ترجمه می‌شود. با قرارگیری این حرف در ابتدای جمله اسمیه، مبتدای آن جمله به‌عنوان اسم لای نفی جنس، شناخته می‌شود. توجه داشته باشید که اسم لای نفی جنس، معمولاً بدون حرف «ال‍ـ» و با حرکت فتحه «ـَ» می‌آید. خبر لای نفی جنس از نظر اعراب تغییری نمی‌کند و در اغلب موارد، از جمله حذف می‌شود.
برای اینکه کاربرد این حرف را بهتر و بیشتر یاد بگیرید، به مثال زیر توجه کنید. در این جمله، حرف «لا» به‌عنوان لای نفی جنس به کار رفته است و «ریبَ» نیز نقش اسم آن را به عهده دارد. خبر این جمله «مَوجودٌ» بوده است اما از جمله حذف شده است.
لا ریبَ في هذا الکتابِ.
هیچ شکی در این کتاب نیست.
می‌دانیم که «لا» در زبان عربی، انواع و کاربردهای مختلفی دارد. در ادامه، انواع «لا» را با مثال بررسی می‌کنیم.
انواع لا در عربی
در بخش قبلی، با لای نفی جنس و کارکرد آن آشنا شدید. در زبان عربی، انواع دیگری از «لا» نیز وجود دارد که آن‌ها را در جدول زیر و با مثال نشان داده‌ایم.
| انواع «لا» (کاربرد) | ترجمه | مثال |
| لای نافیه (برای نفی فعل مضارع) | فعل مضارع اخباری منفی | لا يَقْرَأُونَ (نمی‌خوانند) |
| لای ناهیه (نهی کردن) |
فعل نهی یا امر منفی نباید + فعل مضارع التزامی |
لا تَقْرَأُوا (نخوانید) لا يَقْرَأُوا (نباید بخوانند) |
| «لا» پاسخ سؤال (در جواب «أ» یا «هَلْ») | نه |
ـ هَل أنتِ عراقیّة؟ (آیا تو عراقی هستی؟) ـ لا، أنا لُبنانیّة. (نه من لبنانی‌ام.) |
در مورد انواع «لا»، لازم است به نکته‌های زیر دقت کنید.
- فعل مضارع اخباری منفی با ساختار «ن‍ـ + می + بن مضارع + شناسه» صرف می‌شود.
- اگر «لای ناهیه» قبل از فعلهای صیغه‌های مخاطب بیاید، به‌صورت «فعل نهی یا امر منفی» ترجمه می‌شود.
- در صورتی که «لای ناهیه» قبل از فعلهای صیغه‌های غائب یا مخاطب بیاید، آن را به‌صورت «نباید + فعل مضارع التزامی» ترجمه می‌کنیم.
- فعل مضارع التزامی با ساختار «بن مضارع + شناسه» ساخته می‌شود.
- «أ» و «هَلْ» دو مورد از کلمه‌های پرسشی در زبان عربی هستند که در زبان فارسی به‌صورت «آیا» ترجمه می‌شوند. به جمله‌هایی که با این کلمه‌ها سؤالی شده باشند، با استفاده «نَعَم» و «لا» پاسخ می‌دهیم.
چنانچه بخواهید با لای ناهیه و نقش آن در فعلهای نهی بیشتر آشنا شوید، مشاهده فیلم آموزش رایگان قواعد فعل نهی در عربی پایه نهم فرادرس را توصیه می‌کنیم.
تمرین درس اول بخش اول
حروف مشبهة بالفعل، همچنین اسم و خبر آن‌ها را در جمله‌های زیر مشخص کنید.
«إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا.» (نساء/۵۸)
حرف مشبهة بالفعل: إِنَّ
اسم إِنَّ: اللَّهَ
خبر إِنَّ: يَأْمُرُ
«حَتَّى إِذَا جَاءَنَا قَالَ يَا لَيْتَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ.» (زخرف/۳۸)
حرف مشبهة بالفعل: يَا لَيْتَ
اسم يَا لَيْتَ: بُعْدَ
خبر يَا لَيْتَ: بَيْنِي
«لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا.» (طلاق/۱)
حرف مشبهة بالفعل: لَعَلَّ
اسم لَعَلَّ: اللَّهَ
خبر لَعَلَّ: يُحْدِثُ
کَأَنَّ زیدَ طائِرٌ.
حرف مشبهة بالفعل: کَأَنَّ
اسم کَأَنَّ: زیدَ
خبر کَأَنَّ: طائِرٌ
«وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلَكِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ.» (بقره/۲۵۳)
حرف مشبهة بالفعل: لكِنَّ
اسم لكِنَّ: اللَّهَ
خبر لكِنَّ: يَفْعَلُ
تمرین درس اول بخش دوم
نوع «لا» را در جمله‌های زیر مشخص کنید.
لا تلمیذَ في الصَّفِ.
«لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا.» (بقره/۲۸۶)
«لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ.» (بقره/۲۵۶)
«لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ.» (مائده/۲)
«لِمَ تَعْبُدُ مَا لَا يَسْمَعُ وَ لَا يُبْصِرُ.» (مریم/۴۲)
لای نافیه ـ لای نافیه
قواعد عربی دوازدهم انسانی درس دوم
در دومین درس از قواعد عربی دوازدهم انسانی، حال (اَلْحال) و قواعد آن تدریس شده است. این مبحث را با جزئیات بیشتری در همین بخش آموزش می‌دهیم.
برای اینکه حال و کاربرد آن را بهتر یاد بگیرید، می‌توانید به فیلم آموزش زبان قرآن ۳ رشته‌های تجربی و ریاضی فرادرس مراجعه کنید. در ادامه، لینک این فیلم آموزشی را ارائه کرده‌ایم.
حال در زبان عربی
در زبان عربی، برای نشان دادن حالت فاعل یا مفعول در زمان وقوع فعل از «حال» (الْحال) استفاده می‌شود. به کلمه‌ای که حالت آن با استفاده از کلمه حال نشان داده می‌شود، «ذوالحال»، «صاحب حال» یا «مرجع حال» گفته می‌شود.
حال در واقع، معادل همان قید حالت در زبان فارسی است. برای اینکه حال و کاربرد آن را در جمله‌های عربی بهتر درک کنید، مثالی را در کادر زیر قرار داده‌ایم. در این مثال، کلمه «ضاحِکاً» حال است و در واقع، حالت فاعل (الطفلُ) را هنگام وقوع فعل (یَلْعَبُ) نشان می‌دهد. «الطفلُ» در این جمله، ذوالحال به شمار می‌آید.
الطفلُ یَلْعَبُ ضاحِکاً.
کودک، خندان بازی می‌کند.
تا اینجا به‌طور خلاصه، حال و نقش آن را توضیح دادیم. در بخش بعدی، انواع حال را بررسی می‌کنیم.
انواع حال
حال معمولاً به ۳ صورت در زبان عربی به کار می‌رود که عبارتند از:
- مفرد
- جمله حالیه
- شبه‌جمله
در کتاب عربی دوازدهم انسانی، فقط دو نوع اول آموزش داده شده‌اند. در ادامه قواعد مربوط به این دو نوع را با مثال توضیح می‌دهیم. در فیلم آموزش زبان قرآن ۳ پایه دوازدهم رشته‌های تجربی و ریاضی فرادرس نیز این موضوع به‌خوبی تدریس شده است.
حال مفرد
در این حالت، «حال» کلمه مشتق، منصوب و نکره‌ای است که از نظر جنسیت (مذکر / مؤنث) و شمار (مفرد / مثنی / جمع) با مرجع خود مطابقت دارد. این نکته‌ها را با مثال زیر بهتر یاد می‌گیرید. در این جمله، کلمه «جالِساً» هم اسم مشتق (اسم فاعل) است، هم با تنوین نصب «ـً» آمده است و هم نکره است. بنابراین، حال این جمله به شمار می‌آید. «جالِساً» حالت «المُوَظَّفَ» را هنگام وقوع فعل «رأیتُ» نشان می‌دهد. به همین خاطر، «المُوَظَّفَ» ذوالحال این جمله محسوب می‌شود.
رأیتُ المُوَظَّفَ جالِساً.
کارمند را نشسته دیدم.
نکته: در بسیاری از موارد، این نوع حال در انتهای جمله قرار می‌گیرد، مانند مثال کادر بالا.
جمله حالیه
گاهی حال به‌صورت جمله اسمیه و همراه با حرف «و» به کار می‌رود. به این نوع از جمله، «جمله حالیه» گفته می‌شود و ساختار آن نیز به‌صورت زیر نشان داده می‌شود.
و + ضمیر + اسم / فعل
برای اینکه ساختار بالا را به‌خوبی یاد بگیرید، به مثال زیر توجه کنید. در این مثال، «و هُوِ جالِساً» روی‌هم‌رفته حال جمله به حساب می‌آید و حالت «المُوَظَّفَ» (ذوالحال) را هنگام وقوع فعل نشان می‌دهد.
رأیتُ المُوَظَّفَ و هُوَ یَجْلِسُ.
کارمند را در حالی که می‌نشست، دیدم.
نکته: اگر فعل جمله حالیه از نوع فعل مضارع باشد، آن را به‌صورت «فعل مضارع اخباری» ترجمه می‌کنیم، درست مانند مثال بالا.
فرق حال با صفت
حال کلمه‌ای است که حالت اسم را هنگام وقوع فعل نشان می‌دهد. صفت نیز کلمه‌ای است که حالت و چگونگی موصوف را مشخص می‌کند. از سوی دیگر، حال با مرجع خود از نظر شمار و جنسیت مطابقت داد. صفت نیز به لحاظ جنسیت و شمار با موصوف خود مطابقت دارد. با توجه به این شباهت‌ها، تشخیص صفت و حال از یکدیگر ممکن است کمی دشوار باشد.
نحوه تشخیص حال و صفت
در این بخش نشان می‌دهیم که چطور می‌توان حال و صفت را به‌راحتی از یکدیگر تشخیص داد. در این مورد، لازم است به نکته‌های زیر دقت کنید.
- موصوف و صفت از نظر معرفه و نکره بودن با هم مطابقت دارند. یعنی هر دو با حرف تعریف «ال‍ـ» (نشانه معرفه) یا با تنوین (نشانه نکره) به کار می‌روند. در حالی که حال همیشه با تنوین می‌آید، حتی اگر مرجع آن معرفه باشد.
- صفت معمولاً بلافاصله بعد از موصوف می‌آید، مگر اینکه بین آن‌ها مضافالیه قرار گرفته باشد اما حال می‌تواند با فاصله از مرجع خود قرار بگیرد، به‌طوری که بین آن‌ها به اندازه چند کلمه فاصله باشد.
در کادر زیر مثال‌هایی را ارائه کرده‌ایم که با توجه به آن‌ها، نکته‌های بالا را بهتر می‌آموزید. در مثال اول، «راکِباً» نقش حال «هذا» را به عهده دارد. ملاحظه میکنید که «هذا» معرفه است اما «راکِباً» به‌عنوان حال آن، به‌صورت نکره آمده است. همچنین بین «هذا» و «راکِباً» به‌اندازه یک کلمه فاصله افتاده است.
در مثال دوم، «راکِباً» صفت «رَجُلاً» است. هر دوی این کلمه‌ها نکره هستند و از این لحاظ با یکدیگر مطابقت دارند. بین آن‌ها نیز هیچ فاصله‌ای وجود ندارد.
حال: رأیتُ هذا الرَجُلَ راکِباً.
صفت: رأیتُ رَجُلاً راکِباً.
تمرین درس دوم
حال را در جمله‌های زیر مشخص کنید.
«صدیقي شَرَبَ الماء صافیاً.»
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًاً.» (نساء/۴۷)
رأَیتُ رَجُلاً و هُوَ یَضحَکُ.
و هُوَ یَضحَکُ
«وَ يَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ.» (مجادله/۱۴)
وَ هُمْ يَعْلَمُونَ
«اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيهًا.» (آل‌عمران/۴۵)
یادگیری صفت های عربی با فیلم های آموزشی فرادرس
در بخش قبلی، حال و کاربرد آن را در زبان عربی نشان دادیم. همچنین به این نکته اشاره کردیم که صفت‌های عربی تا حدودی به حال شباهت دارند و همین شباهت‌ها باعث می‌شود تشخیص آن‌ها از یکدیگر دشوار باشد. برای اینکه بتوانید حال و نحوه استفاده از آن را یاد بگیرید، ناگزیرید صفت‌ها و ساختار آن‌ها را نیز به‌خوبی بشناسید.
در فهرست زیر، عنوان برخی از فیلمهای آموزشی فرادرس را مشاهده میکنید. در هرکدام از این فیلم‌ها، نکته‌های مهمی در مورد صفت‌ها و کاربرد آن‌ها بیان شده است.
در صورتی که قصد دارید اطلاعات خود را در مورد قواعد عربی گسترش بدهید و نکته‌های مهمی را در مورد صرف و نحو عربی یاد بگیرید، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه فیلمهای آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید. در این مجموعه فیلمهای آموزشی، علاوه‌بر صرف و نحو، اصول ترجمه زبان عربی، واژگان پرکاربرد این زبان، مکالمه به زبان عربی و… نیز آموزش داده شده است.
قواعد عربی دوازدهم انسانی درس سوم
اسلوب استثناء موضوعی است که در سومین درس از قواعد عربی دوازدهم انسانی تدریس شده است. در این بخش، استثناء و قواعد آن را با مثال و تمرین آموزش می‌دهیم.
اسلوب استثناء
گاهی ممکن است بخواهیم یک نکته کلی را در مورد چند پدیده بیان کنیم و سپس یکی از آن پدیده‌ها را مستثنی کنیم. در زبان عربی برای این موارد از اسلوب استثناء استفاده می‌شود.
اسلوب استثناء و فرمول ساخت آن را در کادر زیر مشاهده میکنید.
مستثنیٰ مِنه + ادات استثناء + مستثنیٰ
در مورد ساختار بالا لازم است به نکته‌های زیر دقت کنید.
- «مستثنی منه» در لغت یعنی «مستثنی‌شده از آن». «مستنثی منه» گروهی از پدیده‌هاست که نکته‌ای کلی در مورد آن‌ها بیان شده است اما یک یا چند مورد از آن‌ها مستثنی شده‌اند.
- «ادات استثناء» حرف «إلّا» (به‌جز، مگر، غیر از و…) است. البته «غَیْر» و «سِویٰ» نیز به‌عنوان ادات استثنا به کار می‌روند اما در کتاب عربی دوازدهم انسانی، فقط «إلّا» به‌عنوان ادات استثنا معرفی شده است.
- «مستثنی» نیز کلمه‌ای است که از سایر موارد، جدا شده است و نکته کلی در مورد آن صدق نمی‌کند.
برای آشنایی بیشتر با کاربرد اسلوب استثناء به مثال زیر توجه کنید. در این مثال، «کُلُّ» نقش مستثنی منه را به عهده دارد و «خالدَ» نیز به‌عنوان مستثنی آمده است. «إلّا» نیز ادات استثناء است. «خالدَ» به صورت منصوب و بعد از ادات استثناء آمده است.
کُلُّ الطُّلّاب ذَهَبَ إلی الصَّفِ إلّا خالدَ.
همه دانش‌آموزان به سوی کلاس رفتند، به‌جز خالد.
در مورد استثناء و اسلوب آن به نکته‌های زیر دقت کنید.
- کلمه مستثنی معمولاً منصوب است و با اعراب «ـَ» نشان داده می‌شود.
- اگر جمله قبل از ادات استثناء منفی باشد و در آن مستثنی منه نیامده باشد، آن جمله را می‌توانیم به‌صورت مثبت و همراه با تأکید ترجمه کنیم. (مانند «ما ذَهَبَ إلّا خالدَ.» که می‌توان آن را به‌صورت «کسی به‌جز خالد نرفت.» یا «فقط خالد رفت.» ترجمه کرد.)
مبحث استثناء و کاربرد آن را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش زبان قرآن ۳ پایه دوازدهم رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس بیاموزید.
تمرین درس سوم
مستثنی را در جمله‌های زیر مشخص کنید.
«فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ.» (بقره/۲۴۶)
«مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ.» (نساء/۱۵۷)
کُلُّ التلامیذُ یَدرُسُ إلّا یاسرَ.
لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهَ.
ما قامَ إلّا مَریَمَ.
قواعد عربی دوازدهم انسانی درس چهارم
درس چهارم از قواعد عربی دوازدهم انسانی به قواعد مفعول مطلق و روش کاربرد آن اختصاص پیدا کرده است. در این بخش، به سراغ همین قواعد می‌رویم و آن‌ها را با مثال و تمرین آموزش می‌دهیم.
چنانچه بخواهید مفعول مطلق و کاربرد آن را بهتر یاد بگیرید، پیشنهاد می‌کنیم به فیلم آموزش قواعد زبان عربی نحو ۳ فرادرس مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده میکنید.
مفعول مطلق در زبان عربی
مفعول مطلق، مصدر منصوبی است که با فعل اصلی جمله هم‌ریشه است و برای تأکید بر وقوع آن فعل به کار می‌رود یا نوع وقوع فعل را نشان می‌دهد. برای شناخت بهتر مفعول مطلق به مثال زیر دقت کنید.
در این مثال، «دَرَسْتُ» فعل اصلی جمله است. برای تأکید بر مفهوم آن، از مفعول مطلق «دَرْساً» استفاده شده است. این دو کلمه هم‌ریشه هستند.
دَرَستُ دَرْساً.
درس خواندم، درس خواندنی.
در بخش بعدی، انواع مفعول مطلق و کاربرد آن‌ها را توضیح می‌دهیم.
انواع مفعول مطلق
مفعول مطلق در کتاب عربی دوازدهم انسانی به ۲ دسته تقسیم می‌شود:
- مفعول مطلق تأکیدی: به‌تنهایی و برای تأکید می‌آید.
- مفعول مطلق نوعی: با صفت و مضافالیه و برای بیان نوع وقوع فعل می‌آید.
در ادامه، هرکدام را با جزئیات بیشتری توضیح می‌دهیم.
مفعول مطلق تأکیدی
گاهی مفعول مطلق برای تأکید بر وقوع فعل به کار می‌رود. در این حالت، آن را «مفعول مطلق تأکیدی» می‌نامیم و با استفاده از قیدهای تأکیدی «قطعاً»، «حتماً» و «واقعاً» ترجمه می‌کنیم. این نوع مفعول مطلق، معمولاً در انتهای جمله می‌آید. مثالی از کاربرد آن را در کادر زیر نشان داده‌ایم.
در این مثال، برای تأکید بر فعل «ضَرَبَ» از مفعول مطلق «ضَرْباً» استفاده شده است. این مصدر منصوب در انتهای جمله آمده است و با فعل اصلی جمله هم‌ریشه است.
هُوَ ضَرَبَ الکَلْبَ ضَرْباً.
او به سگ ضربه زد، ضربه زدنی!
مفعول مطلق نوعی
اگر بعد از مفعول مطلق از صفت یا مضافالیه استفاده شده باشد، آن مفعول مطلق در واقع، برای بیان نوع وقوع فعل آمده است و «مفعول مطلق نوعی» نامیده می‌شود. در کادر زیر، مثالی از این نوع مفعول مطلق را ارائه کرده‌ایم.
در این مثال، «قَوْلًا» مفعول مطلق جمله است. بعد از این مصدر، از صفت «سَدِيدًا» استفاده شده است. «قَوْلًا سَدِيدًا» نوعی مفعول مطلق نوعی است و حالت وقوع فعل را نشان می‌دهد.
«وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا» (أحزاب/۷۰)
و سخن بگویید، سخنی استوار.
در مورد مفعول مطلق نوعی و کاربرد آن حتماً به نکته‌های زیر دقت کنید.
- اگر کلمه بعد از مفعول مطلق مضافالیه باشد، آن کلمه مجرور (ـِ، ـٍ، ین) است.
- اگر کلمه بعد از مفعول مطلق، صفت باشد، اعراب آن منصوب به تنوین نصب (ـً) است.
- اگر بعد از مفعول مطلق نوعی، مضافالیه آمده باشد، آن را با استفاده از قید «مانند» ترجمه می‌کنیم.
- اگر بعد از مفعول مطلق نوعی، صفت آمده باشد، می‌توانیم آن صفت را به‌صورت قید ترجمه کنیم. در این حالت، نیازی به ترجمه کردن مفعول مطلق نیست.
برای یادگیری بهتر نکته‌های بالا، توصیه می‌کنیم به مثال‌های زیر توجه کنید.
در مثال اول، «فَتْحًا» مفعول مطلق نوعی است و بعد از آن نیز صفت «مُبِينًا» قرار گرفته است. هم مفعول مطلق و هم صفت بعد از آن از نظر اعراب یکسان هستند و هر دو با تنوین نصب «ـً» آمده‌اند.
در مثال دوم، «تَكَلُّمَ» مفعول مطلق است و «العِماد» نیز مضافالیه آن است. این کلمه به‌صورت مکسور و با حرکت کسره «ـِ» به کار رفته است. برای ترجمه آن نیز از کلمه «مانند» استفاده شده است.
«إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا.» (فتح/۱)
ما به تو پیروزی درخشانی را بخشیدیم.
تَكَلَّمْتُ تَكَلُّمَ العِمادِ.
مانند عماد سخن گفتم.
مفعول مطلق و انواع آن در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌خوبی آموزش داده شده است.
آشنایی بیشتر با مصدرهای عربی
می‌دانیم که مبحث مفعول مطلق، ارتباط مستقیمی با انواع مصدرهای عربی دارد. به همین خاطر، لازم است انواع مصدرهای عربی را به‌خوبی بشناسید تا بدانید برای چه فعلی، چه مصدری را به‌عنوان مفعول مطلق به کار ببرید. در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان مصدرهای عربی را به ۲ دسته زیر تقسیم‌بندی کرد:
- مصدر ثلاثی مجرد: فعل مفرد مذکر غائب آن فقط ۳ حرف اصلی دارد. (مانند «سَمَعَ»)
- مصدر ثلاثی مزید: فعل مفرد مذکر غائب آن علاوه‌بر ۳ حرف اصلی، یک یا چند حرف زائد نیز دارد. (مانند «إِجتَهَدَ»)
هرگاه فعل اصلی جمله ثلاثی مجرد باشد، مفعول مطلق آن نیز مصدر ثلاثی مجرد خواهد بود. اگر فعل اصلی جمله ثلاثی مزید باشد، مفعول مطلق آن نیز از نوع مصدر ثلاثی مزید خواهد بود. در ادامه، مثال‌هایی را از هرکدام ارائه می‌کنیم.
مصدر ثلاثی مجرد
اصولاً فعلهای ثلاثی مجرد و مصدرهای آن‌ها از نوع سماعی هستند. یعنی قاعده و قانون خاصی ندارند و فقط باید با گوش سپردن به نحوه تلفظ آن‌ها، این فعل‌ها و مصدرها را به حافظه بسپارید.
مثال‌هایی از رایج‌ترین فعلهای ماضی و مضارع ثلاثی مجرد عربی را به همراه مصدر آن‌ها در جدول زیر آورده‌ایم.
| فعل ماضی | فعل مضارع | مصدر |
| ذَهَبَ | يَذْهَبُ | ذَهَاب |
| جَلَسَ | يَجْلِسُ | جُلُوس |
| فَتَحَ | يَفْتَحُ | فَتْح |
| ظَلَمَ | يَظْلِمُ | ظُلْم |
| خَرَجَ | يَخْرُجُ | خُرُوج |
| عَاشَ | يَعِيشُ | عَيْش |
| ذَكَرَ | يَذْكُرُ | ذِكْر |
| قَامَ | يَقُومُ | قَوْم |
| صَبَرَ | يَصْبِرُ | صَبْر |
| رَجَعَ | يَرْجِعُ | رُجُوع |
| هَجَمَ | يَهْجُمُ | هُجُوم |
| طَارَ | يَطِيرُ | طَيَرَان |
| قَرَأَ | يَقْرَأُ | قِرَاءَة |
| كَتَبَ | يَكْتُبُ | كِتَابَة |
| شَرِبَ | يَشْرَبُ | شُرْب |
| أَكَلَ | يَأْكُلُ | أَكْل |
| نَامَ | يَنَامُ | نَوْم |
مصدر ثلاثی مزید
مصدرها و فعلهای ثلاثی مزید، برخلاف ثلاثی مجرد، از نوع قیاسی هستند. یعنی قواعد و وزن‌های خاصی دارند. با حفظ کردن وزن‌های آن‌ها می‌توانید فعلهای ثلاثی مزید و مصدر آن‌ها را به‌راحتی صرف کنید.
وزن‌های فعلهای ثلاثی مزید به ۸ دسته تقسیم می‌شوند. هرکدام از این ۸ دسته، یک «باب» نامیده می‌شوند. باب‌های هشت‌گانه ثلاثی مزید، همچنین صورت ماضی، مضارع و مصدر آن‌ها را با مثال در جدول زیر آورده‌ایم.
| ماضی (مثال) | مضارع (مثال) | مصدر یا نام باب (مثال) |
| أفعَلَ (أَجْبَرَ) | یُفعِلُ (يُجْبِرُ) | إفْعال (إِجْبَار) |
| فَعَّلَ (دَبَّرَ) | یُفَعِّلُ (يُدَبِّرُ) | تَفعیل (تَدْبِير) |
| فاعَلَ (جَاهَدَ) | یُفاعِلُ (يُجَاهِدُ) | مُفاعَلَة یا فِعال (مُجَاهَدَة یا جِهَاد) |
| إنفَعَلَ (إنْعَقَدَ) | یَنفَعِلُ (يَنْعَقِدُ) | إنْفِعال (إنْعِقَاد) |
| تَفَعَّلَ (تَجَمَّعَ) | یَتَفَعَّلُ (يَتَجَمَّعُ) | تَفَعُّل (تَجَمُّع) |
| تَفاعَلَ (تَعَارَضَ) | یَتَفاعَلُ (يَتَعَارَضُ) | تَفاعُل (تَعَارُض) |
| إفتَعَلَ (إعْتَمَدَ) | یَفتَعِلُ (يَعْتَمِدُ) | إفْتِعال (إعْتِمَاد) |
| إستَفعَلَ (إسْتَيْقَظَ) | یَستَفعِلُ (يَسْتَيْقِظُ) | إسْتِفْعال (إسْتِيقَاظ) |
تمرین درس چهارم
مفعول مطلق را در جمله‌های زیر مشخص کرده و نوع آن را نیز بیان کنید.
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا.» (أحزاب/۴۱)
مفعول مطلق نوعی: ذِكْرًا كَثِيرًا
«أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا.» (مزمل/۴)
مفعول مطلق تأکیدی: تَرْتِيلًا
«وَ كَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا.» (نساء/۱۶۴)
مفعول مطلق تأکیدی: تَكْلِيمًا
«فَأَخَذْنَاهُمْ أَخْذَ عَزِيزٍ مُقْتَدِرٍ.» (قمر/۴۲)
مفعول مطلق نوعی: أَخْذَ عَزِيزٍ
«وَ لَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا.» (أسراء/۲۶)
مفعول مطلق تأکیدی: تَبْذِيرًا
آموزش فعل های عربی در فرادرس
حتماً با مطالعه بخش قبلی به این نکته پی برده‌اید که یادگیری مفعول مطلق، ارتباط مستقیمی با آموختن فعلهای عربی دارد. زیرا مفعول مطلق از جنس مصدر است و برای یادگیری مصدرها، لازم است با افعال عربی و روش صرف آن‌ها آشنا باشید. به‌طور مثال، چنانچه نتوانید فعلهای ثلاثی مجرد و مزید را از یکدیگر تشخیص بدهید، قطعاً در کاربرد مفعول مطلق برای این نوع از فعل‌ها دچار مشکل خواهید شد.
برای پرهیز از این مشکل، پیشنهاد می‌کنیم به فیلمهای آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید. در هرکدام از فیلمهای آموزشی فهرست زیر، آموزه‌ها و نکته‌های کاربردی و مهمی در مورد افعال عربی، همچنین انواع آن‌ها بیان شده است.
به دانش‌آموزان و مخاطبانی که می‌خواهند با قواعد عربی تمامی مقاطع دوره متوسطه آشنا شوند یا قصد دارند زبان عربی را به‌طور تخصصی یاد بگیرند، توصیه می‌کنیم مجموعه فیلمهای آموزشی زیر در فرادرس را از دست ندهند.
قواعد عربی دوازدهم انسانی درس پنجم
در این درس از قواعد عربی دوازدهم انسانی، اسلوب ندا (أُسلوبُ النَّداء) آموزش داده شده است. قواعد این مبحث را در همین بخش به‌دقت توضیح می‌دهیم و آن‌ها را با مثال‌های متنوع بررسی می‌کنیم.
اسلوب ندا و طرز کاربرد آن در فیلم آموزش زبان قران ۳ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس به‌خوبی تدریس شده است. در ادامه، لینک این فیلم آموزشی را قرار داده‌ایم.
اسلوب ندا
در زبان عربی، هرگاه بخواهیم کسی یا چیزی را مورد خطاب قرار بدهیم یا او را صدا بزنیم، از «أُسلوبُ النَّداء» استفاده می‌کنیم. برای به‌کارگیری اسلوب ندا از ساختار زیر استفاده می‌کنیم.
حرف ندا + منادا
برای اینکه ساختار بالا را بهتر یاد بگیرید، به مثال زیر توجه کنید. در این مثال، «یا» حرف ندا است و قبل از منادا (مریمَ) قرار گرفته است. همان‌طور که مشاهده میکنید، منادا به‌صورت منصوب و با حرکت فتحه «ـَ» آمده است.
یا مریمَ، طابَ یومُکِ.
ای مریم، روزت به‌خیر.
نکته های مهم در مورد اسلوب ندا
در مورد ساختار اسلوب ندا و کاربردهای آن در قواعد عربی دوازدهم انسانی به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.
- رایج‌ترین حروف ندا در زبان عربی «یا»، «أَیُّها» و «أَیَّتُها» هستند.
- «أَیُّها» برای منادای مذکر به کار می‌رود (مانند «أَیُّها الرَجُلَ») اما «أَیَّتُها» برای منادای مؤنث می‌آید (مانند «أَیَّتُها النّساءَ»).
- «یا» هم برای مخاطب مذکر و هم برای مخاطب مؤنث می‌آید.
- اگر کلمه منادا، حرف تعریف «ال‍ـ» نداشته باشد، برای آن از حرف ندای «یا» استفاده می‌کنیم. (مانند «یا فَیْصَل»)
- اگر کلمه منادا، حرف تعریف «ال‍ـ» داشته باشد، برای آن از حروف «أَیَّها» و «أَیَّتُها» استفاده می‌کنیم. (مانند «أَیُّها المُؤمن»)
- منادا همان کلمه‌ای است که آن را صدا می‌زنیم و مورد خطاب قرار می‌دهیم.
- گاهی ممکن است حرف ندا از جمله حذف شود و منادا به‌تنهایی بیاید. در این حالت، با توجه به معنای جمله و قرینه‌های آن به وجود منادا در جمله پی می‌بریم. (مانند «زَینَب، قُومِی.» به معنی «زینب، بلند شو.»)
- برای خطاب قرار دادن «اللّه» از ساختارهای «یا اللّه» و «اللّهُمَّ» استفاده می‌کنیم. این دو ساختار از نظر معنایی هیچ تفاوتی با هم ندارند.
- اگر در اسلوب منادا، هم از «یا» و هم از «أَیُّها» و «أَیَّتُها» استفاده شود، «یا» به‌تنهایی حرف ندا محسوب می‌شود. «أَیُّها» و «أَیَّتُها» همراه با کلمه بعد از آن‌ها نیز به‌عنوان «گروه منادایی» شناخته می‌شوند. (مانند «یا أَیُّها الشَّیخَ» که در آن، «أَیُّها الشَّیخَ» گروه منادایی به شمار می‌آید.)
- اگر انتهای منادا، ضمیر «ي» قرار داشته باشد، این ضمیر ممکن است حذف شود و به‌جای آن حرکت کسره «ـِ» بیاید. (یا أبي ← یا أبِ)
در فیلم آموزش زبان قرآن ۳ پایه دوازدهم رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس نیز نکته‌های مهمی در مورد منادا و کاربرد آن بیان شده است.
برای اینکه نکته‌های بالا را با هم مرور کنیم، مثال‌هایی را در کادر زیر آورده‌ایم. در کادر زیر، مثال‌هایی از منادا در حالت‌های مختلف ارائه شده است. «یا» برای اسم بدون «ال‍ـ» آمده است اما «أَیُّها» و «أَیَّتُها» برای مناداهایی آمده‌اند که حرف تعریف «ال‍ـ» دارند.
در جمله «الطّالِب اُدْرُسْ»، حرف ندا به کار نرفته است اما با توجه به مفهوم جمله متوجه می‌شویم که «الطّالِب» منادای این جمله است. در جمله «یا أخِ، سَاعِدْني.» نیز ضمیر «ي» از انتهای «أخي» حذف شده است و فقط حرکت «ي» باقی مانده است.
یا أحمَدَ (ای احمد) ـ أَیُّها الطيّار (ای خلبان مذکر) ـ أَیَّتُها الطيّارة (ای خلبان مؤنث)
الطّالِب اُدْرُسْ. (دانش‌آموز، درس بخوان!)
یا أخِ، سَاعِدْني. (ای برادرم، کمکم کن!)
تمرین درس پنجم
منادا را در جمله‌های زیر مشخص کنید.
أیُّها الطُّلّابَ، أُکْتُبُوا واجِباتکُم.
یا أحمدَ، هَلْ أنتَ مُدَرِّس؟
«قُلِ اللَّهُمَّ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ.» (زمر/۴۶)
«يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ.» (صافات/۱۰۲)
أَیَّتُها البَنات، اِقْرَأْنَ هذا الکتابَ.
سؤالات متداول
مهم‌ترین نکته‌های قواعد عربی دوازدهم انسانی را در بخش‌های قبلی یاد گرفتید. در این بخش، نکته‌های تکمیلی را در قالب پرسش و پاسخ می‌آموزید.
آیا حروف مشبهة بالفعل از نوع حروف عامل هستند یا غیرعامل؟
حروف مشبهة بالفعل از نوع حروف عامل هستند زیرا با قرار گرفتن بر سر جمله اسمیه، بر اعراب مبتدا اثر می‌گذارند و آن را تغییر می‌دهند.
چه مصدرهایی به‌عنوان مفعول مطلق به کار می‌روند؟
از انواع مصدرهای ثلاثی مجرد و مزید، همین‌طور از مصدرهای فعلهای رباعی می‌توان به‌عنوان مفعول مطلق استفاده کرد.
آیا در اسلوب استثناء، همیشه از مستثنی منه استفاده می‌شود؟
خیر، در برخی از موارد ممکن است مستثنی منه از جمله حذف شود و ادات استثنا و مستثنی به‌تنهایی به کار بروند.
تمرین قواعد عربی دوازدهم انسانی
در مطلب پیش رو، تمامی قواعد عربی دوازدهم انسانی را با مثال بررسی کردیم. همچنین تمرین‌هایی را به‌صورت کوتاه‌پاسخ برای هرکدام از درس‌ها ارائه کردیم. با این حال، برای یادگیری قواعد عربی دوازدهم، ۲۵ تمرین چهارگزینهای را نیز در اختیارتان قرار می‌دهیم.
البته برای دسترسی به نمونه‌سؤالات بیشتر توصیه می‌کنیم فیلم آموزش زبان قرآن ۳ به همراه حل سؤالات کنکور فرادرس را مشاهده کنید. با کلیک روی لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.
با پاسخگویی به تمرین‌های این بخش می‌توانید سطح یادگیری و دانسته‌های خود را ارزیابی کنید. برای جواب دادن به تمرین‌های این بخش، لازم است یکی از گزینه‌های هر سؤال را علامت بزنید، بعد از مشخص کردن جواب، با کلیک کردن روی گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست هر سؤال نشان داده می‌شود.
برخی از پرسش‌ها دارای پاسخ تشریحی نیز هستند. با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ»، جواب تشریحی هر سؤال را مشاهده خواهید کرد. بعد از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی آن، می‌توانید تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده کنید.
۱- در کدام جمله از حروف مشبهة بالفعل استفاده شده است؟
«وَ لَا يَنْفَعُكُمْ نُصْحِي إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَكُمْ.» (هود/۳۴)
«إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ.» (ابراهیم/۲۲)
«إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَاءَكُمُ الْفَتْحُ.» (أنفال/۱۹)
«وَ أَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ.» (مائده/۴۹)
«إِنَّ» و «أَنَّ» حروف مشبهة بالفعل هستند، نه «إِنْ» و «أَنِ».
۲- در کدام گزینه برای تأکید بر مفهوم جمله از حرف مشبهة بالفعل استفاده شده است؟
«وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ.» (بقره/۲۳۵)
«لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيبًا.» (أحزاب/۶۳)
«إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا.» (نساء/۵۸)
«وَ لَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَلَكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ.» (أنفال/۴۳)
از حرف مشبهة بالفعل «إِنَّ» برای تأکید بر مفهوم جمله استفاده می‌شود.
۳- کدام حرف مشبهة بالفعل برای بیان تمنا و آرزو کاربرد دارد؟
۴- کدام گزینه در مورد حروف مشبهة بالفعل و کاربرد آن‌ها نادرست است؟
اعراب مبتدا را تغییر می‌دهند.
اسم حروف مشبهة بالفعل منصوب است.
اعراب خبر جمله را تغییر نمی‌دهند.
خبر حروف مشبهة بالفعل منصوب است.
خبر حروف مشبهة بالفعل مرفوع است، نه منصوب.
۵- همه گزینه‌ها دارای حروف مشبهة بالفعل هستند، به‌جز…
کأَنَّ الشَّمسَ مصباحٌ.
«وَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَّخِذُوا بَيْنَ ذَلِكَ سَبِيلًا.» (نساء/۱۵۰)
«إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ.» (حجرات/۱۲)
«لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ.» (آل‌عمران/۱۲۳)
در گزینه دوم، «أَنْ» حرف ناصبه است.
۶- حال را در جمله زیر مشخص کنید.
رأیتُ أخي مُتِبَسِّماً في الصَّباح.
۷- در کدام گزینه از جمله حالیه استفاده شده است؟
«فَرَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا.» (طه/۸۶)
جاءَ أبي ماشیاً.
«وَ لَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ.» (أعراف/۷۴)
«إِذَا أُلْقُوا فِيهَا سَمِعُوا لَهَا شَهِيقًا وَ هِيَ تَفُورُ.» (ملک/۷)
در گزینه چهارم، «وَ هِيَ تَفُورُ» جمله حالیه است.
۸- مرجع حال را در جمله زیر مشخص کنید.
الیوم، جَلَسَ العُصفورُ علی الشَجَرَة و هو یُغَرِّدُ.
۹- در کدام گزینه از حال استفاده نشده است؟
«وَ آتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا.» (مریم/۱۲)
«وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا.» (مریم/۱۵)
«إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا.» (مریم/۱۸)
«فَقَدْ رَأَيْتُمُوهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ.» (آل‌عمران/۱۴۳)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰- کدام گزینه در مورد حال و کاربرد آن نادرست است؟
حالت و چگونگی ذوالحال را نشان می‌دهد.
اگر مفرد باشد، از نظر جنسیت با ذوالحال مطابقت دارد.
اگر مفرد باشد، از نظر شمار با ذوالحال مطابقت دارد.
همواره از نظر معرفه یا نکره بودن با ذوالحال مطابقت دارد.
۱۱- در کدام گزینه، اسلوب استثناء به کار رفته است؟
«أَلَا إِنَّ لِلَّهِ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ.» (یونس/۶۶)
«وَ مَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلَّا مَلَائِكَةً.» (مدثر/۳۱)
«مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً.» (یوسف/۴۹)
«وَ عِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ.» (أنعام/۵۹)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۲- مستثنی را در جمله زیر مشخص کنید.
«وَلَا يَزِيدُ الْكَافِرِينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتًا.» (فاطر/۳۹)
الْكَافِرِينَ
۱۳- همه گزینه‌ها دارای مستثنی هستند، به‌جز…
«لا رَطْبٍ وَ لَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ.» (أنعام/۵۹)
«أَلَّا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا أَلَّا نُقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ.» (بقره/۲۴۶)
«وَ مَا أَهْدِيكُمْ إِلَّا سَبِيلَ الرَّشَادِ.» (غافر/۲۹)
«لَا تَأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً.» (جزء/۱۸۷)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۴- جمله زیر چگونه ترجمه می‌شود؟
ما ذَهَبَ إلّا أبي إلی بَیْروتِ.
فقط پدرم به بیروت نرفت.
همه به بیروت رفتند، به‌جز پدرم.
غیر از پدرم، همه به بیروت خواهند رفت.
فقط پدرم به بیروت رفت.
۱۵- کدام گزینه در مورد استثنا و کاربرد آن در زبان عربی نادرست است؟
مستثنی منه ممکن است از جمله حذف شود.
مستثنی معمولاً به‌صورت منصوب می‌آید.
«إلّا» تنها حرف استثناء در زبان عربی است.
مستثنی منه قبل از ادات استثناء می‌آید اما مستثنی بعد از آن قرار می‌گیرد.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۶- در کدام گزینه، مفعول مطلق به کار رفته است؟
«فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الجْمِيل.» (حجر/۸۵)
«وَ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ يَبْكُونَ وَ يَزِيدُهُمْ خُشُوعًا.» (إسراء/۱۰۹)
«إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا.» (انسان/۲۹)
«إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا.» (انسان/۳۰)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۷- جمله زیر با توجه به مفعول مطلق آن چگونه ترجمه می‌شود؟
«تُبْ تَوْباً صالِحِینَ.»
توبه کن، توبه کردنی.
توبه کردید، توبه کردنی.
مانند نیکوکاران توبه کردید.
مانند نیکوکاران توبه کنید.
۱۸- نوع مصدر مفعول مطلق در کدام گزینه با سایر گزینه‌ها متفاوت است؟
«تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا.» (تحریم/۶۶)
«وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا.» (أحزاب/۳۳)
«وَ نُزِّلَ الْمَلَائِكَةُ تَنْزِيلًا.» (فرقان/۲۵)
«وَ رَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا.» (فرقان/۳۲)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۹- مفعول مطلق را در جمله زیر مشخص کنید.
«إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلًا.» (انسان/۲۳)
۲۰- کدام گزینه در مورد مفعول مطلق به‌درستی بیان شده است؟
مفعول مطلق همواره با مصدر ثلاثی مجرد ساخته می‌شود.
مفعول مطلق تأکیدی، نحوه انجام گرفتن فعل را نشان می‌دهد.
در ساختار مفعول مطلق نوعی از صفت یا مضافالیه استفاده می‌شود.
مفعول مطلق گاهی به‌صورت منصوب می‌آید.
۲۱- گروه ندایی را در آیه زیر نشان دهید.
«يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ.» (نساء/۱۷۴)
بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ
أَيُّهَا النَّاسُ
مِنْ رَبِّكُمْ
۲۲- در کدام گزینه، اسلوب منادا به کار رفته است؟
«إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ.» (نساء/۱۷۱)
«يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ.» (صف/۶)
«إِنِّي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ.» (أعراف/۱۰۴)
«فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ نَاقَةَ اللَّهِ وَ سُقْيَاهَا.» (شمس/۱۳)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۲۳- ادات ندا در کدام گزینه به‌درستی آمده است؟
یا المُجاهِدَینِ
أیُّها المؤمنات
أیَّتُها السّابِقون
۲۴- کدام گزینه در مورد اسلوب ندا نادرست است؟
منادا معرفه به «ال‍ـ» با حرف ندای «یا» می‌آید.
«أیُّها» برای منادای مذکر می‌آید.
«أَیَّتُها» برای منادای مؤنث کاربرد دارد.
«الله» را می‌توان با حرف ندای «یا» مورد خطاب قرار دارد.
۲۵- در کدام گزینه، ضمیر منادا حذف شده است؟
«يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ.» (صافات/۱۰۲)
«يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ.» (إنعام/۱۳۰)
«يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ.» (مائده/۴۱)
«يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ.» (لقمان/۳۳)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جدول خلاصه قواعد عربی دوازدهم انسانی
در این مطلب از مجله فرادرس به سراغ قواعد عربی دوازدهم انسانی رفتیم و آن را به‌طور خلاصه و درس‌به‌درس توضیح دادیم. این قواعد، شامل برخی از مهم‌ترین نکته‌های دستور زبانی عربی‌اند. در جدول زیر، موضوع هرکدام از درس‌های قواعد عربی دوازدهم را نشان داده‌ایم.
| درس‌های عربی دوازدهم انسانی | موضوع قواعد |
| درس اول | حروف مشبهة بالفعل و لای نفی جنس |
| درس دوم | حال |
| درس سوم | استثناء |
| درس چهارم | مفعول مطلق |
| درس پنجم | ندا |
source