اگر واژه‌هایی مانند «چه، عجب، چه‌قدر، وه و…» را بدون اسمی دیگر و با معنای شگفتی و تعجب به کار ببریم، ضمیر تعجبی ساخته‌ایم. برای مثال در جمله «این غذا چه‌قدر خوشمزه است!» کلمه «چه‌قدر» ضمیری تعجبی است. ضمایر تعجبی مانند هر ضمیر دیگری، جانشین اسم‌ها می‌شوند و نقش‌های دستوری آن‌ها را در جمله‌ها می‌پذیرند. در این مطلب از مجله فرادرس، یاد می‌گیریم ضمیر تعجبی چیست و کاربرد آن را بررسی می‌کنیم. همچنین تفاوت ضمیر تعجبی با ضمیر پرسشی و صفت تعجبی را توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که میزان یادگیری خود را بسنجید.
ضمیر تعجبی چیست؟
ضمیر تعجبی یا ضمیر تعجب، واژه‌هایی مانند «چه، چه‌قدر، عجب و…» هستند که بدون اسم دیگری در جمله میآیند و نقش‌های دستوری اسم‌ها را می‌پذیرند. برای مثال، ضمیر «چه» در جمله «چه عالی!» نقش نهادی گرفته است. در ادامه نمونه‌های بیشتری از این ضمایر و تفاوت آن با ضمایر پرسشی و صفات تعجبی را بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ضمایر تعجبی و نحوه تشخیص آن‌ها، فیلم آموزش رایگان چگونگی تشخیص ضمیر در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال برای ضمیر تعجبی
در جدول زیر، نمونه‌هایی از کاربرد ضمایر تعجبی در جمله‌های فارسی را آورده‌ایم. نقش‌های دستوری هرکدام از این ضمایر را نیز مشخص کرده‌ایم.
| مثال ضمایر تعجبی | نقش دستوری |
| چه خوب! | نهاد |
| نمردیم و چه‌ها دیدیم! | مفعول فعل «دیدیم» |
| تو چه‌قدر درس می‌خوانی! | قید فعل «درس می‌خوانی» |
| بس که از کرده پشیمان شده‌ام در هر کار نتوان گفت کزین بعد چه‌ها خواهم کرد (عارف قزوینی) |
مفعول فعل «خواهم کرد» |
| چه خوش گفت مزدور با آن خدیش مکن بد به کس گر نخواهی به خویش (رودکی) |
قید مسند «خوش» |
| دلبر برفت و درد دلم را دوا نکرد آن شوخ بین که بر من مسکین چه‌ها نکرد (حسین خوارزمی) |
مفعول فعل «نکرد» |
| یادش به‌خیر تا چه‌قدر سبز بوده‌ای ای طرف جویبار چمن! جای کیستی (غالب دهلوی) |
قید مسند «سبز» |
جمله تعجبی
ضمایر تعجبی در جمله‌های تعجبی یا عاطفی به کار می‌روند. زیرا اگر معنای کلی یک جمله، بر شگفتی و تعجب یا یکی دیگر از احساسات انسان دلالت کند، آن جمله عاطفی است و قواعد خاص خود را دارد. برای مثال در انتهای جمله‌های عاطفی، علامت تعجب (!) قرار می‌گیرد. در ادامه نمونه‌هایی از جمله‌های عاطفی با معنای تعجب را مشاهده می‌کنیم.
| مثال جمله عاطفی | توضیح |
| چه خوب می‌رانی! | محتوای جمله: احساس تعجب |
| چه‌قدر برای تو غمگینم! | محتوای جمله: احساس اندوه |
| عجب! | محتوای جمله: احساس تعجب |
| چه عالی! | محتوا جمله: احساس شادی |
نکته: بسیاری از جمله‌های عاطفی، شبه‌جمله هستند یعنی بدون داشتن فعل، معنای یک جمله کامل را به ما منتقل می‌کنند. برای نمونه، دو مثال آخر جدول بالا، فعل ندارند اما معنای یک جمله کامل دارای فعل را می‌دهند. شبه‌جمله‌ها در زبان فارسی در حکم جمله محسوب می‌شوند.
کاربرد ضمیر تعجبی
حالا که یاد گرفتیم ضمیر تعجبی چیست، در این بخش با کاربردهای آن نیز آشنا می‌شویم. ضمایر تعجبی مانند دیگر ضمایر، به جای اسم‌ها در جمله‌های مختلف ایفای نقش می‌کنند. این ضمایر می‌توانند در جایگاه مفعول جمله‌ها، نهاد جمله‌ها و قید برای جمله‌ها قرار بگیرند. در ادامه، هم با این نقش‌های دستوری آشنا می‌شویم و هم ضمایر تعجبی را در این جایگاه‌ها بررسی می‌کنیم.
در ادامه همه کاربردهای ضمیرهای تعجبی را با مثال بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس، این نقش دستوری مهم را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
نقش مفعولی
مفعول آن واژه یا گروه واژگانی است که فعل جمله بر روی آن واقع یا انجام می‌شود. ضمیرهای تعجبی می‌توانند نقش مفعول را در جمله‌های مختلف بپذیرند. در ادامه نمونه‌ای از این نقش دستوری را بررسی می‌کنیم.
مثال
ضمیر «چه‌ها» در بیت زیر، مفعول فعل «گوید» است. اجزای این جمله را در جدول پایین آورده‌ایم.
چو باد در سر بید افتد و شود رقصان
خدای داند کو با هوا چه‌ها گوید
(مولانا)
| فاعل | مفعول | فعل |
| او (در «کو») | چه‌ها | گوید |
تا اینجا دانستیم ضمیر تعجبی چیست و نقش مفعولی آن را بررسی کردیم. در ادامه، نقش نهادی و قیدی این ضمایر را با مثال توضیح می‌دهیم.
نقش نهادی
نهاد نقشی دستوری است که کل جمله حاوی توضیحاتی درباره آن است. ضمیرهای تعجبی می‌توانند در جایگاه نهاد جمله نیز ایفای نقش کنند. در این بخش نمونه‌ای از این کاربرد را بررسی می‌کنیم.
مثال
مصرع اول بیت زیر، یک شبه‌جمله است و ضمیر «چه» نهاد این شبه‌جمله است. اجزای این جمله را در جدول زیر آورده‌ایم.
چه بهتر ز خرگاه و طارم کنون
به خرگاه و طارم درون آذران
(منوچهری)
نقش قیدی
قیدها کل جمله یا یکی از اجزای آن مانند فاعل، مفعول، مسند و… را مقید به زمان، حالت، مقدار و… خاصی می‌کنند. ضمیرهای تعجبی نیز می‌توانند نقش قیدی را در جمله‌های مختلف ایفا کنند که در این بخش نمونه‌ای از آن را مشاهده می‌کنیم.
مثال
ضمیر «چه» در بیت زیر، قیدی برای مسند «خوش» است. دیگر اجزای این جمله را در جدول پایین آورده‌ایم.
چه خوش باشد نسیم باد خاور
به خاصه چون بود با بوی دلبر
(اسعد گرگانی)
| نهاد | مسند | فعل |
| نسیم باد خاور | خوش | باشد |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، درباره نقش قید و انواع آن به‌طور مفصل توضیح داده‌ایم و مثال‌های زیادی از انواع آن را بررسی کرده‌ایم.
یادگیری انواع ضمیر فارسی با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم ضمیر تعجبی چیست و نمونه‌هایی از آن را بررسی کردیم. ضمایر فارسی در جمله‌های مختلف، جانشین اسم‌ها می‌شوند و به همین دلیل نیز نقش‌های دستوری اسم مانند نقش نهادی، مفعولی، مسندی، قیدی و… را می‌پذیرند. پس برای یادگیری درست ضمایر فارسی علاوه بر شناخت هرکدام از انواع ضمیرها، باید نقش‌های دستوری زبان فارسی را نیز یاد بگیریم. به همین دلیل در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری این مباحث، کاربردی و مفید هستند.
همچنین برای یادگیری همه مباحث ادبیات فارسی دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
تفاوت ضمیر تعجبی با صفت تعجبی
حالا که یاد گرفتیم ضمیر تعجبی چیست، فرق آن با صفت تعجبی را نیز توضیح می‌دهیم. اگر واژه‌هایی که به عنوان ضمایر تعجبی می‌شناسیم قبل از یک اسم دیگر بیایند و وابسته آن باشند، صفت تعجبی وجود خواهد داشت. برای مثال در جمله «چه لباس زیبایی!» صفت تعجبی وجود دارد نه ضمیری تعجبی زیرا واژه «چه» صفت و وابسته اسم «لباس» است. صفت‌های تعجبی وابسته گروه اسمی و اسم بعد از آن‌ها، هسته گروه اسمی هستند. در ادامه، تفاوت این دو نوع کلمه را با مثال یاد می‌گیریم.
جدول تفاوت ضمیر تعجبی و صفت تعجبی
در جدول زیر، تفاوت‌های ضمیر و صفت تعجبی را آورده‌ایم.
| ضمایر تعجبی | صفت تعجبی |
| بدون اسمی دیگر | همراه با اسمی دیگر |
| هسته گروه اسمی | وابسته گروه اسمی |
| نقش‌های دستوری مختلف | صفت برای نقش‌های دستوری مختلف |
جدول مقایسه مثال ضمیر و صفت تعجبی
در جدول زیر، چند جمله نمونه را در دو حالت داشتن ضمیر تعجبی و صفت تعجبی مقایسه کرده‌ایم تا تفاوت این دو مبحث را بهتر درک کنید.
| ضمایر تعجبی | صفات تعجبی |
| چه دلپذیر! | چه هوای دلپذیری! |
| چه‌قدر خوب! | چه‌قدر منظره‌های خوب! |
| عجب! | عجب ماجرایی بود! |
| چه بهتر! | چه لباس بهتری خریدی! |
تا اینجا یاد گرفتیم ضمیر تعجبی چیست و تفاوت آن با صفت تعجبی را بررسی کردیم. در ادامه، تفاوت ضمیر پرسشی و ضمیر تعجبی را بررسی می‌کنیم.
تفاوت ضمیر پرسشی با ضمیر تعجبی
اگر ضمایر تعجبی به جای معنای شگفتی و تعجب، معنای سؤالی داشته باشند، ضمیر پرسشی هستند. البته همه ضمایر تعجبی نمی‌توانند ضمیر پرسشی نیز باشند و این امکان برای ضمایری مانند «چه» و «چه‌قدر» وجود دارد. برای مثال در جمله «قیمت این لباس چه‌قدر است؟» ضمیری پرسشی وجود دارد نه ضمیری تعجبی. در ادامه، تفاوت این دو ضمیر را با مثال یاد می‌گیریم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری انواع ضمایر فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
جدول تفاوت ضمیر پرسشی و تعجبی
در جدول زیر، شباهت‌ها و تفاوت‌های ضمایر پرسشی و تعجبی را آورده‌ایم.
| ضمایر تعجبی | ضمایر پرسشی |
| بدون همراهی اسمی دیگر | بدون همراهی اسمی دیگر |
| هسته گروه‌های اسمی | هسته گروه‌های اسمی |
| نقش‌های دستوری مختلف | نقش‌های دستوری مختلف |
| معنای شگفتی و تعجب | معنای پرسشی و سؤالی |
| موجود در جمله‌های تعجبی | موجود در جمله‌های پرسشی |
جدول مثال برای صفت تعجبی و پرسشی
در جدول زیر نمونه‌هایی از جمله‌های دارای ضمایر پرسشی و تعجبی را با هم مقایسه کرده‌ایم تا تفاوت این دو نوع ضمیر را بهتر درک کنید.
| ضمایر تعجبی | ضمایر پرسشی |
| چه عجیب! | چه انقدر عجیب است؟ |
| چه‌قدر زیبا بود! | قیمت آن لباس زیبا چه‌قدر بود؟ |
| چه عالی! | نام کتابت چه بود؟ |
جدول انواع ضمیر فارسی با مثال
در این بخش تمام انواع ضمایر فارسی را معرفی می‌کنیم تا در شناسایی آن‌ها از یکدیگر دچار اشتباه نشوید.
| ضمایر | توضیح و مثال |
| ضمیرهای شخصی | ضمایر متصل یا پیوسته (-َ م، -َ ت، -َ ش، مان، تان و شان) |
| ضمایر منفصل یا جدا (من، تو، او، ما، شما و آن‌ها) | |
| ضمیرهای اشاره | مورد استفاده برای اشاره (این، آن، همان و…) |
| ضمیرهای تعجبی | «چه، عجب، چه‌قدر و…» بدون اسمی دیگر و با معنای شگفتی |
| ضمیرهای مشترک | خود، خویش و خویشتن |
| ضمیرهای مبهم | «چه، فلان، چندین» بدون همراهی اسمی دیگر و با معنای ابهام |
| ضمیرهای پرسشی | «چه‌قدر، چه، چند و…» بدون اسمی دیگر و با معنای سؤالی |
نمونه سؤال ضمیر تعجبی
حالا که یاد گرفتیم ضمیر تعجبی چیست و با کاربردهای آن آشنا شدیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین باید گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید سپس روی گزینه «مشاهده جواب» بزیند تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برخی از سؤال‌ها دارای توضیحاتی هستند که بعد از انجام این مراحل، می‌توانید آن‌ها را مطالعه کنید. با انتخاب هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید. در پایان تمرین یعنی بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز نهایی خود را خواهید دید.
۱. در کدام گزینه ضمیری تعجبی وجود دارد؟
چه حرف‌های جالب می‌زنی!
قیمت این لباس چه‌قدر است؟
چه عجیب و غریب بود!
چگونه کتابی می‌خواهی؟
نوع ضمایر گزینه‌های این سؤال را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- گزینه اول: «چه»: صفت تعجبی برای اسم «حرف‌ها»
- گزینه دوم: «چه‌قدر»: ضمیر پرسشی و مسند جمله
- گزینه سوم: «چه»: ضمیر تعجبی و قید برای مسند «عجیب و غریب»
- گزینه چهارم: «چگونه»: ضمیر پرسشی و قید جمله
۲. کدام گزینه درست است؟
در جمله «چه سخن‌ها که در سینه ماند.» ضمیر تعجبی وجود دارد.
ضمایر تعجبی، وابسته نقش‌های دستوری جمله مانند فاعل و مفعول و… هستند.
ضمیرهای تعجبی را با اضافه کردن کلمه‌هایی با معنای شگفتی به ضمایر شخصی، می‌سازیم.
ضمیرهای تعجبی می‌توانند هسته گروه‌های اسمی باشند.
۳. در کدام گزینه هیچ‌گونه از ضمایر تعجبی وجود ندارد؟
چه‌ها گذشت ز زلفت به دل چه می‌دانی
به کارگر چه ز سرمایه‌دار می‌‌داند
(عارف قزوینی)
ببین در سر چه‌ها دارم زهی فکر محال من
ره و رسم وفا زان کافر خونخوار می‌جویم
(عبدالقادر گیلانی)
با حسن، خویش را چه‌قدر می‌توان شکست
عبرت ز حال طرف کلاهش گرفته‌ایم
(غالب دهلوی)
هر گه که دل به عشق دهی خوش دمی بود
در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست
(حافظ)
ضمایر تعجبی موجود در گزینه‌های اول تا سوم این سؤال را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- گزینه اول: «چه‌ها» در مصرع اول (نهاد) / «چه» در مصرع دوم (مفعول)
- گزینه دوم: «چه‌ها» (مفعول فعل «دارم»)
- گزینه سوم: «چه‌قدر» (قید فعل «شکست»)
۴. کدام گزینه درباره کاربرد ضمیرهای تعجبی نادرست است؟
این ضمایر همان صفات تعجبی هستند و کاربرد آن‌ها نیز یکسان است.
کاربرد ضمایر تعجبی با کاربرد صفات تعجبی متفاوت است.
این نوع ضمایر، به‌عنوان وابسته‌ای برای اسم‌های دیگر جمله استفاده نمی‌شوند.
ضمیرهای تعجبی به‌عنوان هسته، نقش‌های دستوری مختلفی را در جمله می‌پذیرند.
۵. نقش دستوری ضمیر یا ضمایر تعجبی موجود در بیت زیر در کدام گزینه درست آمده است؟
گفتم سحاب‌وار ببارم ز دیده، خون
گفتا عجب نباشد باریدن از سحاب
(عنصری)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. صفت تعجبی چیست و چه تفاوتی با ضمایر تعجبی دارد؟
صفات تعجبی، هسته گروه‌های اسمی هستند.
صفت تعجبی همان ضمایر تعجبی هستند اما معنای متفاوتی دارند.
صفات تعجبی همان ضمایر تعجبی هستند اما قبل از یک اسم دیگر میآیند و وابسته آن می‌شوند.
ضمایر و صفات تعجبی فقط از نظر معنایی با هم تفاوت دارند.
۷. در کدام گزینه صفتی تعجبی وجود دارد؟
بعد از دو هزار سجده بر درگه دوست
ای عشق! چه بیگانه ز دینم کردی!
(رودکی)
عجب سروی، عجب ماهی، عجب یاقوت و مرجانی
عجب جسمی، عجب عقلی، عجب عشقی، عجب جانی
(مولانا)
مرا از کرم باشد آموزگار
بگو تا چه‌ها دیدی از روزگار
(آذر بیگدلی)
چو رسول آفتابم به طریق ترجمانی
پِنَهان از او بپرسم به شما جواب گویم
(مولانا)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. کدام گزینه درباره تفاوت ضمایر تعجبی و ضمایر پرسشی درست است؟
همه ضمیرهای تعجبی می‌توانند ضمیر پرسشی نیز باشند.
تفاوت این دو ضمیر در کاربرد آن‌ها است.
همه ضمیرهای تعجبی در صورت داشتن معنای سؤالی می‌توانند ضمیری پرسشی باشند.
تفاوت اصلی این دو ضمیر در معنای آن‌ها است.
۹. در کدام گزینه ضمیر پرسشی وجود دارد؟
ز قطع تعلق چه بهتر بود؟
گل چیده را جای بر سر بود
(قدسی)
به نظاره‌ی عنایت چه ثواب و چه گناهی
به شماره ارادت چه عطا و چه عتابی
(نشاط اصفهانی)
یا رب! فلک برین دل مسکین چه‌ها نکرد
یک لحظه با مزاج خودم آشنا نکرد
(جهان ملک خاتون)
چه بهتر ز عمر تبه، کوتهی
چراغ امل بِه ز روغن تهی
(قدسی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. ضمیر موجود در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، تعجبی است؟
دلبر برفت و درد دلم را دوا نکرد
آن شوخ بین که بر من مسکین چه‌ها نکرد
(حسین خوارزمی)
تا شب او را چه‌قدر قدر هست
زهره‌ی شب‌سنجِ ترازو به دست
(نظامی)
چگونه فرستم به پیش نبرد
ترا پیشِ ترکان پر کین و درد
(فردوسی)
جمال و جاه ما بسیار بودست
عجب رنگی در این رخسار بودست
(عنصری)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جدول خلاصه نکات ضمیر تعجبی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم ضمیر تعجبی چیست و چه کاربردی دارد. همچنین تفاوت ضمیر و صفت تعجبی و تفاوت ضمایر تعجبی با ضمایر پرسشی را با مثال توضیح دادیم. در پایان مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم که با پاسخ دادن به آن‌ها تمرین کنید و میزان یادگیری خود را افزایش دهید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان شده در این مطلب را آورده‌ایم اما برای یادگیری کامل این مبحث، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ضمیرهای تعجبی | به کار بردن کلماتی مانند «چه‌قدر، چه، عجب و…» در معنای شگفتی و تعجب و بدون وابستگی به اسمی دیگر در جمله |
| مثال ضمایر تعجبی | چه را دیدی که اینگونه ویران شدی؟ / چه: ضمیری تعجبی |
| کاربرد ضمایر تعجبی | پذیرش نقش‌های دستوری اسم‌ها در جمله |
| نقش‌های دستوری ضمیرهای تعجبی | نقش مفعولی: چه کشیدی! |
| نقش نهادی: چه‌ها اندر دل تو بود! | |
| نقش قیدی: هوا چه خوب است! | |
| تفاوت ضمیر تعجبی و صفت تعجب | صفت‌های تعجب همان ضمایر تعجب هستد اما همراه با اسم دیگری میآیند و وابسته آن اسم هستند. |
| تفاوت ضمایر پرسشی و ضمایر تعجبی | واژه‌های «چه، چه‌قدر و…» در صورت داشتن مفهوم پرسشی، ضمایر پرسشی هستند. |
| انواع ضمیر فارسی | ضمیرهای شخصی، اشاره، مشترک، مبهم، پرسشی، تعجبی |
فاطمه نصیری فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گرایش نظریه و نقد ادبی، است و در حال حاضر مطالب آموزشی ادبیات فارسی مجله فرادرس را می‌نویسد.
source