صفت لیاقت یکی از انواع صفات بیانی است و معنای لیاقت و شایستگی در چیزی را به موصوف خود می‌دهد. برای مثال، صفت لیاقت «خواندنی» در گروه اسمی «کتاب خواندنی» نشان‌دهنده شایستگی «کتاب» برای «خواندن» است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم صفت لیاقت چیست و انواع صفت لیاقت، ساختار اصلی، جایگاه و نقش دستوری آن را با مثال بررسی می‌کنیم. همچنین با دیگر انواع صفات بیانی، آشنا می‌شویم. در پایان مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که میزان یادگیری خود را بسنجید.
صفت لیاقت چیست؟
صفت لیاقت شایستگی و لیاقت موصوف خود در موردی خاص را نشان می‌دهد. این صفت، یکی از انواع صفت‌های بیانی است که بعد از اسم‌های دیگر قرار می‌گیرد و به‌عنوان وابسته آن‌ها در گروه‌های اسمی و جمله‌ها، ایفای نقش می‌کند. صفت لیاقت معمولاً با ترکیب «مصدر + ی» ساخته می‌شود اما ساختارهای دیگری چون «بن افعال + گار و…» نیز دارد. در این مطلب با همه صفت‌های لیاقت و جایگاه آن‌ها آشنا می‌شویم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری صفت لیاقت، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
ساختار اصلی صفت لیاقت
به‌طور معمول، صفت لیاقت از اضافه شدن «ی» به مصدرهای افعال ساخته می‌شود. یعنی برای ساخت یک صفت لیاقت از هر نوع مصدر، کافی است مطابق فرمول زیر عمل کنیم.
مصدر (بن فعل ماضی + -َ ن) + ی
نکته: از فعل‌های مرکب نیز می‌توانیم صفت‌های لیاقت بسازیم. برای نمونه از مصدر فعل مرکب «نشان دادن»، صفت لیاقت «نشان‌دادنی» را ساخته‌ایم.
مثال صفت لیاقت
در جدول زیر، نمونه‌هایی از صفت‌های لیاقت را آوردهایم تا با آن‌ها آشنا شوید.
| مثال | صفت لیاقت |
| این کتاب خواندنی را بخوان. | خواندنی |
| نلرزد بر خود آن آزاده از فصل خزان صائب که چون سرو از جهان یک جامه پوشیدنی درد (صائب تبریزی) |
پوشیدنی |
| او گمان دارد که ایران بردنی است همچو شیره، سرزمینی خوردنی است (میرزاده‌ی عشقی) |
خوردنی |
| «چون ما در چیزی دیدنی بنگریم صورت آن چیز اندر چشم ما اثر کند.» (ناصرخسرو) | دیدنی |
| دانم از حالم و مالم خبری داشته باشی سرنوشت ازلی گرچه ندارد خط خوانا (غالب دهلوی) |
خوانا (خواندنی) |
جایگاه و نقش دستوری صفت لیاقت
صفت‌های لیاقت به عنوان صفت و وابسته اسم‌هایی به کار می‌روند که نقش‌های اصلی چون نقش فاعلی، مفعولی و… را می‌پذیرند. یعنی صفت‌های لیاقت با اضافه شدن به اسم‌ها، گروه‌های اسمی می‌سازند و آن گروه‌های اسمی، نقش‌های دستوری جمله را ایفا می‌کنند. برای درک بیشتر این توضیحات، به مثال زیر توجه کنید.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقش‌های دستوری زبان فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
مثال
در جدول زیر، هسته و وابسته گروه اسمی موجود در کادر پایین و نقش دستوری کل گروه اسمی را مشخص کرده‌ایم.
حرف‌های گفتنی را به تو گفتم.
| گروه اسمی | نقش دستوری گروه اسمی | |
| هسته: حرف‌ها (اسم) | وابسته: گفتنی (صفت لیاقت) | مفعول |
نکته: صفت‌های لیاقت، از نظر جایگاه، از وابسته‌های پسینی محسوب می‌شوند یعنی بعد از موصوف یا همان هسته خود قرار می‌گیرند.
صفت لیاقت به عنوان هسته
واژه‌هایی که به عنوان صفت لیاقت می‌شناسیم، در برخی از جمله‌ها، به‌عنوان هسته نیز به کار می‌روند. در این صورت، آن‌ها دیگر وابسته نیستند بلکه خودشان نقش‌های اصلی را ایفا می‌کنند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از کاربرد صفت‌های لیاقت به‌عنوان هسته را با هم بررسی می‌کنیم.
| مثال | نقش دستوری صفت لیاقت |
| خوردنی‌ها را بیاور. | نقش مفعول |
| «درد بی‌درمان دیگر هم داریم که نوشتنی نیست.» (قائم مقام فراهانی) | مسند |
| عاقبت خط غبار از نسخه ما خواندنی است باد می‌گرداند آوازی که دفتر کرده‌ایم (بیدل دهلوی) |
نقش مسند |
| فرستاد هرگونه‌ای خوردنی ز پوشیدنی هم ز گستردنی (فردوسی) |
مفعول / متمم اسم / متمم اسم |
انواع صفت لیاقت
صفت‌های لیاقت معمولاً با اضافه کردن «ی» به مصدرهای افعال ساخته می‌شود اما این صفت، انواع دیگری نیز دارد که در جدول زیر، آن‌ها را آوردهایم.
| انواع صفت لیاقت | مثال |
| مصدر + ی | گفتنی، خوردنی |
| فعل‌های امر با معنای لیاقت | خامُشی هم چِقَدَر نسخه‌ی تحقیق گشود که من آیینه‌ی اسرار مگو گردیدم (بیدل دهلوی) |
| بن فعل مضارع + اک | پوشاک (شایسته پوشیدن) |
| بن فعل ماضی + گار | ماندگار (شایسته ماندن) |
نکته: خود مصدرها از ترکیب «بن فعل ماضی + -َ ن» ساخته می‌شوند. برای مثال، مصدر فعل «گفتند» کلمه «گفتن» است.
یادگیری صفت لیاقت در فارسی یازدهم با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم صفت لیاقت چیست و نمونه‌هایی از آن را مشاهده کردیم. صفت‌های لیاقت یکی از انواع صفت‌ها هستند که به اسم‌ها اضافه می‌شوند و گروه‌های اسمی می‌سازند. گروه‌های اسمی نیز نقش‌های دستوری مختلفی را در جمله‌های مختلف می‌پذیرند. پس شناخت و یادگیری انواع صفت‌ها و نقش‌های دستوری، برای ما لازم است. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آوردهایم که برای یادگیری این موارد، کاربردی هستند.
همچنین پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری تمام مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، مجموعه آموزش زیر را مشاهده کنید.
دیگر انواع صفت بیانی
حالا که یاد گرفتیم صفت لیاقت چیست و نقش‌های دستوری و انواع آن را بررسی کردیم، در این بخش با دیگر انواع صفت بیانی نیز آشنا می‌شویم. پرکاربردترین انواع صفت‌های بیانی به جز صفت لیاقت را در فهرست زیر آوردهایم.
در ادامه، هرکدام از این صفت‌ها را به‌طور خلاصه و با مثال معرفی می‌کنیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری صفت لیاقت و انوع آن، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
صفت بیانی ساده
این صفت‌ها بدون آنکه معنای فاعلی، مفعولی یا لیاقت و نسبی بدهند، یک ویژگی را به موصوف خود نسبت می‌دهند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این نوع صفت بیانی را آوردهایم.
| مثال | صفت ساده |
| سرش راست بر شد چو سرو بلند به گفتار خوب و خرد کار بند (فردوسی) |
بلند / خوب |
| جز حادثه هرگز طلبم کس نکند یک پرسش گرم جز تبم کس نکند (رودکی) |
گرم |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، انواع صفت‌های بیانی را با مثال‌های بسیاری توضیح داده‌ایم.
صفت بیانی فاعلی
صفت فاعلی مفهوم انجام‌دهندگی می‌دهد. یعنی موصوف خود را به‌عنوان انجام‌دهنده کاری خاص، توصیف می‌کند. برای مثال صفت «دونده» در گروه اسمی «مرد دونده»، فاعلی است زیرا معنای «کسی که می‌دود» را می‌دهد.
جدول انواع صفت بیانی فاعلی
در جدول زیر، ساختارهای مهم سازنده صفات فاعلی را با مثال آوردهایم.
| ساختارهای پرکاربرد صفت فاعلی | مثال |
| بن فعل مضارع + -َ نده | شنونده، رونده |
| بن مضارع + ا | پویا، گویا |
| بن مضارع + ان | گویان، خواهان |
| بن ماضی و مضارع + گار | پرودگار، آموزگار |
| بن ماضی و مضارع + ار | خواستار |
| اسم / صفت / بن فعل + ار | آهنگر، ستمگر |
| اسم / صفت / بن فعل + کار | ورزشکار |
| اسم + اسم | گل‌اندام |
| صفت + اسم | خوش‌قلب |
تا اینجا یاد گرفتیم صفت لیاقت چیست و انواع آن را بررسی کردیم. در این بخش با انواع دیگری از صفت‌های بیانی یعنی صفت ساده و فاعلی آشنا شدیم. در ادامه نیز صفت مفعولی و نسبی را توضیح می‌دهیم.
صفت بیانی مفعولی
صفت مفعولی، انجام شدن کاری بر موصوف را بیان می‌کند. برای مثال، صفت مفعولی «آلوده» در گروه اسمی «کفش آلوده»، موصوف خود (کفش) را «چیزی که آلوده شده است.» توصیف می‌کند.
برای یادگیری انواع صفت‌های بیانی، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
جدول انواع صفت بیانی مفعولی
در جدول زیر، مهم‌ترین ساختارهای صفت بیانی را با مثالی برای هرکدام از آن‌ها آوردهایم.
| ساختارهای مهم صفت بیانی مفعولی | مثال |
| بن فعل ماضی + ه | شنیده، برده، شسته |
| اسم + بن ماضی + ه | رنگ‌رفته |
| صفت + بن ماضی + ه | نورسیده |
| قید + بن ماضی + ه | زودرسیده |
| ضمیر مشترک + بن ماضی + ه | خودفروخته |
صفت بیانی نسبی
صفت‌های نسبی، موصوف خود را به مکان، شخص یا چیزی نسبت می‌دهند. برای مثال، صفت نسبی «اروپایی» در گروه اسمی «زنان اروپایی»، موصوف خود را به «قاره اروپا» نسبت می‌دهد. در ادامه با ساختارهای مختلف صفات نسبی آشنا می‌شویم.
جدول انواع صفت بیانی نسبی
در جدول زیر، انواع ساختارهای سازنده صفت‌های نسبی را آوردهایم.
| ساختارهای صفت نسبی | مثال |
| اسم / ضمیر / صفت + ی | ابری، احمدی، سیاهی |
| اسم / صفت + انه | محترمانه، مهربانانه |
| اسم / صفت + انی | رحمانی، جسمانی |
| اسم / صفت / قید + ین | پشمین، دروغین |
| اسم / صفت / قید + ینه | پشمینه، پیشینه |
| اسم + گان | بازارگان (بازرگان) |
| صفات شمارشی + گانه | پنج‌گانه، دوگانه |
| اسم / عدد + ه | سه‌روزه، تابستانه، دهه |
| اسم / بن فعل + و | نق‌نقو، سبیلو |
| اسم / صفت + چی | پهلویچی |
جدول خلاصه نکات صفت لیاقت
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم صفت لیاقت چیست و انواع صفت لیاقت را با مثال شناختیم. همچنین جایگاه صفت‌های لیاقت را بررسی کردیم و با دیگر انواع صفت بیانی نیز آشنا شدیم. در انتهای مطلب نیز سؤالاتی چهارگزینه‌ای طرح کردیم که با استفاده از آن‌ها تمرین کنید و میزان یادگیری خود را بسنجید. مهم‌ترین نکته‌های بیان‌شده در این مطلب را در جدول زیر، آوردهایم اما برای یادگیری کامل این مبحث، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. صفت لیاقت | صفتی که لیاقت و شایستگی موصوف خود در چیزی خاص را نشان می‌دهد. / خوردنی |
| ۲. ساختار اصلی صفت‌های لیاقت | مصدر (بن‌های فعل + -َ ن) + ی |
| ۳. جایگاه صفت‌های لیاقت | بعد از هسته گروه اسمی |
| ۴. نقش دستوری صفات لیاقت | وابسته: وابسته پسینی برای هسته‌هایی که نقش‌های اصلی مانند نقش مفعولی یا فاعلی را می‌پذیرند. |
| هسته: خود صفت، نقش‌های اصلی مانند مفعول و مسند را می‌پذیرد. | |
| ۵. انواع صفت لیاقت | مصدر + ی |
| بعضی فعل‌های امر | |
| برخی بن‌های مضارع + اک | |
| برخی بن‌های ماضی + گار | |
| ۶. انواع دیگر صفت بیانی | صفت ساده: فاقد معنای فاعلی، مفعولی، لیاقت و نسبی / سرد |
| صفت فاعلی: معنای «انجام‌دهنده» / گوینده | |
| صفت مفعولی: معنای «کسی یا چیزی که کاری بر روی آن انجام شده است.» / گفته | |
| صفت نسبی: نسب دادن موصوف به شخص، مکان، زمان یا چیزی / برنجی |
نمونه سؤال صفت لیاقت
حالا که یاد گرفتیم صفت لیاقت چیست و نمونه‌هایی از آن را بررسی کردیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین کافی است در هر سؤال، گزینه درست مورد نظر خود را انتخاب کنید، سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را بعد از پاسخ دادن به همه پرسش‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.
۱. صفت لیاقت چه نوع صفتی است؟
صفت‌های مثبت در زبان فارسی را صفت لیاقت می‌نامیم.
صفت‌هایی که از واژه‌هایی چون «لیاقت»، «شایستگی» و… ساخته می‌شوند، صفت لیاقت هستند.
صفت لیاقت، شایستگی موصوف خود در انجام کاری خاص را نشان می‌دهد.
صفت‌های لیاقت معمولاً به‌عنوان هسته در گروه‌های اسمی به کار می‌روند.
۲. در کدام گزینه، واژه‌ای از نوع صفت لیاقت وجود دارد؟
مژه چون کاس چینی نم گرفته
میان چون موی زنگی خم گرفته
(نظامی)
نه نام ماندنی ننگ زین دو در گیتی
شوند محو که این شهر و شهریار نشد
(عارف قزوینی)
بلای غمزه نامهربان خون‌خوارت
چه خون که در دل یاران مهربان انداخت
(سعدی)
به جز آن نرگس مستانه که چشمش مرساد
زیر این طارم فیروزه کسی خوش ننشست
(حافظ)
کلمه «ماندنی» در بیت گزینه دوم، صفت لیاقت است.
۳. در بیت زیر، واژه‌ای مطابق با ساختار صفت‌های لیاقت وجود دارد؟
به زیرش بگسترد گستردنی
بیاورد چیزی که بُد خوردنی
(فردوسی)
آری / خوردنی و گستردنی
۴. کدام گزینه نادرست است؟
صفت‌های لیاقت معمولاً با ترکیب «بن فعل + ی» ساخته می‌شوند.
واژه «شنیدنی» صفتی از نوع لیاقت است.
صفت‌های لیاقت می‌توانند هسته گروه‌های اسمی نیز باشند.
صفات لیاقت نوعی از صفت‌های بیانی هستند.
۵. واژه «خوردنی» در بیت زیر، چه نقشی در جمله ایفا می‌کند؟
خوردنی زخم است و آشامیدنی خون جگر
چون کنم این سازگار افتاده بیمار مرا
(کلیم)
صفت و وابسته برای اسم «زخم»
هسته و نهاد جمله
صفت و وابسته اسم «خون جگر»
۶. نوع صفت‌های موجود در بیت زیر، در کدام گزینه درست آمده است؟
خورشید روان باشی چون از بر رخشی
دریای روان باشی چون از بر گاهی
(رودکی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۷. کدام گزینه درست است؟
صفت نسبی نوعی صفت لیاقت است.
صفت لیاقت نوعی صفت بیانی است.
صفات فاعلی و مفعولی فقط از نظر ساختار با هم متفاوت هستند.
انواع صفات لیاقت از نظر معنی نیز با هم متفاوت هستند.
۸. در کدام گزینه صفت نسبی وجود دارد؟
غنیمت است که زنجیر سر به سر گوش است
سخن نگفتن مجنون، شنیدنی دارد
(اسیر شهرستانی)
چو فارغ گردد از شخم سه‌باره
به گوشن افکند تخم بهاره
(قائم مقام فراهانی)
شاهد شوخ دلفریب وطن
با رقیب خطر شده دمساز
(ادیب الممالک)
به دور او فلک خودفروش چند زند؟
ز مهر و ماه عبث بر زمین ترازو را
(سلیم تهرانی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹. در کدام گزینه صفت مفعولی وجود دارد؟
برادرم ظرف‌های شسته را از ماشین ظرف‌شویی بیرون آورد.
خدای دلرحم و مهربان! ما را یاری کن.
مردان و زنان ایرانی در کنار هم تلاش می‌کنند.
تو توانستی مراحل سه‌گانه این آزمون را بگذرانی.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. در کدام گزینه صفت لیاقت به عنوان هسته به کار رفته است؟
فریدون بر ایشان زبان برگشاد
که خرم زئید ای دلیران و شاد
(فردوسی)
سینه خواهم شرحه شرحه از فراق
تا بگویم شرح درد اشتیاق
(مولانا)
از نقش ما حقیقت آفاق، خواندنی است
چون موج کارنامه دریا نوشته‌ایم
(بیدل دهلوی)
باری به چشم احسان در حال ما نظر کن
کز خوان پادشاهان راحت بود گدا را
(سعدی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
فاطمه نصیری فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گرایش نظریه و نقد ادبی، است و در حال حاضر مطالب آموزشی ادبیات فارسی مجله فرادرس را می‌نویسد.
source