صفت نسبی نوعی از صفات بیانی است که با پسوند ساخته می‌شود و موصوف خود را به چیزی یا مکانی یا شخصی نسبت می‌دهد. برای مثال در ترکیب وصفی «مرد شیرازی»، کلمه «شیرازی» صفتی نسبی است که از ترکیب «شیراز + ی» ساخته شده و موصوف خود (مرد) را به شهر شیراز نسبت داده است. از ترکیب اسم، صفت و واژه‌های دیگر با برخی از پسوندها، صفات نسبی ساخته می‌شوند. در این مطلب از مجله فرادرس، یاد می‌گیریم صفت نسبی چیست و انواع صفت نسبی را بررسی می‌کنیم. همچنین تفاوت صفت نسبی و لیاقت را توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای برای تمرین بیشتر قرار داده‌ایم.
صفت نسبی چیست؟
صفت نسبی، از ترکیب انواع اسم و ضمیر و صفت و… با بعضی پسوندها ساخته می‌شود و موصوف خود را به مکان یا شخص یا چیزی، نسبت می‌دهد. برای مثال، در گروه اسمی «لباس روغنی»، صفت نسبی «روغنی»، معنای چیزی را می‌دهد که به «روغن» نسبت داده شده است. در ادامه با ساختارهای مختلف صفات نسبی آشنا می‌شویم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری صفات نسبی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول انواع صفت نسبی با مثال
در جدول زیر، انواع صفت نسبی از نظر ساختار را با مثال آورده‌ایم تا بیشتر با این صفت آشنا شوید.
| انواع صفت نسبی از نظر ساختار | مثال |
| با پسوند «ی» | کاغذی، آفریقایی |
| با پسوند «انه» | مؤدبانه |
| با پسوند «انی» | جسمانی |
| با پسوند «ین» و «ینه» | سنگین، پشمینه |
| با پسوند «گان» و «گانه» | رایگان، سه‌گانه |
| با پسوند «ه» | پاییزه، سده |
| با پسوند «و» | شکمو |
| با پسوند «چی» | گیوه‌چی |
انواع صفت نسبی از نظر معنی
در جدول زیر، معنای مختلف صفت‌های نسبی را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثالهایی نیز قرار داده‌ایم.
| انوع صفت نسبی از نظر معنی | مثال |
| منسوب به مکان | اصفهانی، پارسی، استرالیایی، شهری |
| منسوب به دوره تاریخی | هخامنشی، قاجاری، سلجوقی |
| منسوب به چیزی | داستانی، پلیسی، گیاهی |
| منسوب به یک جنس | طلایی، نخی، مقوایی |
| منسوب به یک بیماری | ایدزی، دیابتی، صرعی |
| منسوب به یک باور و مذهب و اندیشه | مانوی، اسماعیلی، اسلامی |
| منسوب به یک خانواده | عباسی، غلامی، رجایی |
| شباهت رنگ چیزی به یک شیء | زمردی، نارنجی، عسلی |
| شباهت به شکل یک چیز | هلالی، مخروطی، گنبدی |
| دارندگی | پروتئینی، چهارضلعی، عینکی |
دیگر انواع صفت بیانی
صفت‌های نسبی نوعی از صفات بیانی هستند. در جدول زیر، مهم‌ترین انواع صفات بیانی به جز صفت‌های نسبی را آورده‌ایم.
| دیگر انواع صفت بیانی | توضیح | مثال |
| صفت ساده | فاقد مفاهیم فاعلی، مفعولی، نسبی و لیاقت | بزرگ، گرم، مهربان |
| صفت فاعلی | دارای معنای انجام‌دهندگی | پویا، خواهان، آموزگار |
| صفات مفعولی | دارای معنای چیزی که کاری بر او انجام شده است. | شسته، مانده، پوشیده |
| صفت لیاقت | نشان‌دهنده شایستگی و لیاقت | خوردنی، پوشیدنی، بوسیدنی |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، درباره صفت بیانی توضیح داده‌ایم و انواع آن را به طور جداگانه بررسی کردهایم.
جایگاه و نقش صفت نسبی در جمله
صفات نسبی مانند دیگر صفت‌ها، وابسته‌ای برای نقش‌های دستوری اصلی هستند. یعنی صفت‌های نسبی در گروه‌های اسمی، وابسته اسم‌هایی هستند که به آن‌ها هسته می‌گوییم. در ادامه نمونه‌هایی از گروه اسمی دارای صفت‌های نسبی را بررسی می‌کنیم تا با جایگاه و نقش دستوری این صفت، بیشتر آشنا شوید.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقش‌های دستوری مختلف در زبان فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال
در کادر زیر، نمونه‌ای از گروه اسمی با صفتی نسبی را آورده‌ایم و در جدول پایین، هسته و وابسته این گروه اسمی را مشخص کردهایم.
آن لباس زنانه را می‌خرم.
| هسته | وابسته |
| لباس (اسم) | زنانه (صفت نسبی) |
نکته: دقت کنید که مفهوم ترکیب وصفی با گروه اسمی تفاوت دارد. برای نمونه در جمله بالا، عبارت «لباس زنانه» یک ترکیب وصفی است و عبارت «آن لباس (آن (صفت اشاره) + لباس)» نیز یک ترکیب وصفی دیگر است. کل عبارت «آن لباس زنانه» یعنی هسته (لباس) و کل وابسته‌های پیشین و پسین آن (آن و زنانه)، یک گروه اسمی هستند.
ترکیب وصفی مقلوب
گاهی ممکن است در یک جمله، به‌خصوص در اشعار و نثرهای ادبی، صفتی نسبی در جایگاه اصلی خود به کار نرود. به‌طور معمول، این صفت بعد از موصوف خود قرار می‌گیرد و در مواقعی مانند مثال زیر، ممکن است که پیش از موصوف و هسته خود بیاید. در چنین مواقعی، ترکیب وصفی ما از نوع مقلوب است.
چو خورشید از چرخِ گردنده سر
برآورد بر سانِ زرین سپر
(فردوسی)
| ترکیب وصفی مقلوب | حالت عادی این ترکیب وصفی |
| زرین (صفتی نسبی) + سپر (اسم) | سپرِ (اسم) + زرین (صفتی نسبی) |
یادگیری صفت نسبی در فارسی با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم صفت نسبی چیست و نمونه‌هایی از آن را بررسی کردیم. صفت‌ها به طور کلی، یکی از وابسته‌های اسم‌ها هستند. اسم‌ها نیز در جمله‌های مختلف، نقش‌های دستوری متفاوتی می‌پذیرند. پس یادگیری صفت‌ها و انوع آن‌ها برای شناسایی این صفت‌ها، بسیار مهم است اما کافی نیست. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در شناخت انواع صفات و نقش‌های دستوری، کاربردی هستند.
همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف ادبیات دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
ساختارهای صفت نسبی
تا اینجا یاد گرفتیم صفت نسبی چیست و مثالهایی از آن را مشاهده کردیم. در این بخش با ساختارهای مختلف صفت‌های نسبی آشنا می‌شویم. در واقع، پسوندهای مختلف، با اضافه شدن به انواع اسم، صفت، ضمایر و…، صفت‌های نسبی مختلفی می‌سازند که در اینجا، این پسوندهای سازنده صفات نسبی را می‌شناسیم.
- پسوند «ی»
- پسوند «انه»
- پسوند «انی»
- پسوند «ین» و «ینه»
- پسوند «گان» و «گانه»
- پسوند «ه»
- پسوند «و»
- پسوند «چی»
در ادامه، همه این پسوندها را با مثال بررسی می‌کنیم. پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس، صفت‌های نسبی را به خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
پسوند «ی» نسبی
«ی» نسبت، از مهم‌ترین پسوندهای سازنده صفت‌های نسبی است. در جدول زیر، ساختارهای مختلف صفات نسبی ساخته‌شده با این پسوند را آورده‌ایم.
| ساختار | مثال |
| اسم + ی | آسمانی، دیواری |
| ضمیر + ی | خودی |
| صفت + ی | سه‌راهی، سفیدی |
جدول انواع صفت‌های نسبی با پسند «ی»
صفت‌های نسبی که از ترکیب «اسم و صفت و… + «ی»» ساخته می‌شوند، از نظر معنی متفاوت هستند. در جدول زیر، معانی مختلف این صفت‌ها را آورده‌ایم.
| انوع صفات نسبی با پسوند «ی» | مثال |
| نسبت دادن به مکان | ایرانی، شیرازی، زمینی، هوایی، آسیایی |
| نسبت دادن به شخصی خاص | رضایی، محمدی، حسنی |
| نسبت دادن به خاندان | رضوی، بختیاری، قشقایی |
| نسبت دادن به جنسی خاص | چوبی، فلزی، چرمی |
| نسبت شباهت دادن به چیزی | گندمی، فیلی، یشمی |
| مفهوم دارندگی | هنری، اسمی |
| مفهوم شغل | بقالی، کبابی |
| مفهوم فاعلی | جنگی (جنگنده) |
| مفهوم مفعولی | قرضی (قرض‌گرفته‌شده) |
| مفهوم اسم آلت | دم‌پایی |
| مفهوم آلودگی | روغنی، گِلی |
| مفهوم طرفداری | فوتبالی |
| نسبت‌های خانوداگی | نامادری، ناپدری |
| مفهوم صفتی و قیدی از تکرار واژه‌ها | سَرسَری |
| مفهوم لیاقت و شایستگی | گفتنی |
| مفهوم صفت مصدری | رفتنی |
جدول انواع «ی» در زبان فارسی با مثال
در زبان فارسی انواع مختلفی از «ی» وجود دارد که ممکن است آن‌ها را با «ی» سلازنده صفات نسبی اشتباه بگیریم. به همین دلیل در جدول زیر، انواع آن را با مثال آورده‌ایم تا آن‌ها را با هم مقایسه کنید و مشخصات هرکدام را یاد بگیرید.
| انواع «ی» | توضیح | مثال |
| ی نکره‌ساز | ناشناس کردن اسم‌ها | کودکی را دیدم. |
| ی سازنده صفات نسبی | نسبت دادن به مکان، زمان، شخص و… | کودک اروپایی |
| ی صفت لیاقت‌ساز | صفت نشان‌دهنده لیاقت و شایستگی | کودک بوسیدنی |
| ی وحدت | نشان‌دهنده یک واحد از چیزی | «دل خوش سیری (یک سیر) چند؟» (سهراب) |
| فعلی اسنادی برای دوم شخص مفرد | فعل «استی»، «هستی» | تو خوبی (خوب هستی). |
| ی حاصل مصدری | واژه‌ای متفاوت با ساختار مصدر اما با معنای مصدری | راه و رسم مردی (مردانگی)، این‌چنین نیست. |
پسوند «انه» نسبی
پسوند انه به اسم یا صفت‌ها اضافه می‌شود و صفات نسبی می‌سازد. جدول زیر را مشاهده کنید.
| انواع صفت نسبی با «انه» | مثال |
| اسم + انه | دوستانه |
| صفت + انه | محترمانه |
پسوند «انی» نسبی
از ترکیب این پسوند با اسم و صفت‌ها نیز، صفت‌های نسبی ساخته می‌شود.
| انواع صفت نسبی با «انی» | مثال |
| اسم + انی | روحانی، رحمانی |
| صفت + انی | خودمانی |
پسوند «ین» نسبی
پسوند «ین» با اضافه شدن به اسم‌ها، صفت‌ها و قیدها، صفت‌های نسبی می‌سازد. در جدول زیر، ساختارهای مختلف این نوع صفت را آورده‌ایم.
| انوع صفت نسبی با «ین» | مثال |
| اسم + ین | سیمین، زرین |
| صفت + ین | راستین |
| قید + ین | پیشین |
پسوند «ینه» نسبی
پسوند «ینه» نیز مطابق با ساختارهای جدول زیر، صفت‌های نسبی می‌سازد.
| انواع صفت نسبی با «ینه» | مثال |
| اسم + ینه | زرینه، سیمینه |
| صفت + ینه | کمینه |
| قید + ینه | دیرینه |
پسوند «گان» نسبی
این پسوند، با اضافه شدن به اسم‌ها، صفات نسبی می‌سازد. در جدول زیر، ساختار و نمونه‌هایی از این نوع صفت را مشاهده می‌کنیم.
| صفت نسبی با «گان» | مثال |
| اسم + گان | رایگان، بازرگان، گروگان |
پسوند «گانه» نسبی
این پسوند نیز مطابق با ساختار زیر، از صفات شمارشی، صفت های نسبی می‌سازد.
| صفت نسبی با «گانه» | مثال |
| صفات شمارشی + گانه | یگانه، سه‌گانه |
پسند «ه» نسبی
با اضافه کردن «ه» بیان حرکت یا غیرملفوظ به انتهای اسم و صفت‌ها نیز صفات نسبی می‌سازیم. ساختار چنین صفاتی، مطابق با جدول زیر است.
| انواع صفت نسبی با «ه» | مثال |
| اسم + ه | تابستانه، بهاره |
| اسم‌های جمع + ه | دیوانه، مردانه |
| عدد + ه | دهه، هزاره |
| عدد + موصوف + ه | سه‌ماهه، دوروزه |
| صفت پیشین + موصوف + ه | چندکاربره، چندنفره |
پسوند «و» نسبی
اگر پسوند «و» را به اسم‌ها اضافه کنیم، می‌توانیم صفت‌های نسبی بسازیم. انواع صفات نسبی ساخته‌شده با پسوند «و» را در جدول زیر آورده‌ایم.
| انواع صفت نسبی با «و» | مثال |
| اسم + و (معنای دارندگی) | ریشو |
| اسم + و (معنای فراوانی) | غرغرو، شکمو |
| بن فعل مضارع + و (معنای فراوانی) | ترسو |
| اسم + و (معنای شباهت) | گردو، کاهو |
| بن مضارع یا اسم + و (معنای فاعلی یا مفعولی) | زائو (زاینده) |
پسوند «چی» نسبی
با استفاده از این پسوند و مطابق جدول زیر، صفت‌های نسبی می‌سازیم.
| انواع صفت نسبی با «چی» | مثال |
| اسم + چی | توتون‌چی |
| صفت + چی | پادشاهی‌چی |
تفاوت صفت نسبی و لیاقت چیست؟
صفت لیاقت نیز یکی از انواع صفت بیانی است که مفهوم شایستگی و لیاقت موصوف خود را نشان می‌دهد. یکی از ساختارهای صفات نسبی، صفت لیاقت نیز می‌سازد اما صفت لیاقت، ساختارهای دیگری نیز دارد که در اینجا با آن‌ها آشنا خواهیم شد.
جدول خلاصه نکات صفت نسبی در ادبیات فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم صفت نسبی چیست و انواع ساختارها و معانی صفت‌های نسبی را بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردهایم تا میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم. البته پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل این مبحث، کل مطلب را مطالعه کنید.
برای یادگیری انواع صفت‌های نسبی و قواعد آن می‌توانید فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
| ۱. صفات نسبی | صفتی که موصوف خود را به مکان، شخص یا چیزی نسبت می‌دهد. |
| ۲. جایگاه صفت‌های نسبی | بعد از موصوف و هسته خود (وابسته پسین) |
| ۳. نقش دستوری صفت‌های نسبی | به‌عنوان وابسته‌های نقش‌های دستوری دیگری چون فاعل، مفعول و… |
| ۴. ساختارهای صفات نسبی | اسم / صفت / قید / ضمیر + پسوندهای صفت‌نسبی‌ساز |
| ۵. با پسوند «ی» | بختیاری، شیری، رشتی |
| ۶. با پسوند «انه» | شبانه، روزانه |
| ۷. با پسوند «انی» | ظلمانی |
| ۸. با پسوند «ین» و «ینه» | پشمین / پشمینه |
| ۹. پسوند «گان» و «گانه» | رایگان / دوگانه |
| ۱۰. پسوند «ه» | زمستانه، سه‌روزه |
| ۱۱. پسوند «و» | سبیلو |
| ۱۲. پسوند «چی» | گاری‌چی |
| ۱۳. تفاوت صفات نسبی و صفت لیاقت | صفت لیاقت ساختارهای دیگری جز «مصدر + ی» نیز دارد. |
نمونه سؤال صفت نسبی
حالا که یاد گرفتیم صفت نسبی چیست و انواع صفت نسبی را شناختیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین، باید گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را پیدا کنید و آن را انتخاب کنید. سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برخی از سؤال‌ها دارای توضیحاتی هستند که بعد از انجام این موارد می‌توانید آن‌ها را مطالعه کنید. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز می‌گیرید و در پایان آزمون یعنی بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها، امتیاز نهایی خود را مشاهده می‌کنید.
۱. صفت نسبی جزو کدام‌یک از انواع صفت‌ها است؟
صفت‌های اشاره
صفت‌های فاعلی و مفعولی
صفت‌های بیانی
صفت‌های لیاقت
۲. در کدام گزینه صفتی نسبی وجود دارد؟
آن مادر و فرزند را ببین.
لبخندهای فریبنده‌ات را کم نکن.
طرز پخت این غذای ایرانی را از مادرش یاد گرفته بود.
لباس‌های شسته را از روی رخت‌آویز برداشتی؟
انواع صفت‌های موجود در گزینه‌های این سؤال را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- گزینه اول: «آن» در «آن مادر»: صفت اشاره
- گزینه دوم: «فریبنده» در «لبخندهای فریبنده»: صفت فاعلی
- گزینه سوم: «ایرانی» در «غذای ایرانی»: صفت نسبی
- گزینه چهارم: «شسته» در «لباس‌های شسته»: صفت مفعولی
۳. جایگاه صفت و موصوف ترکیب وصفی موجود در بیت زیر، در کدام گزینه درست آمده است؟
عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه‌سرشت
که گناه دگران بر تو نخواهند نوشت
(حافظ)
عیب (صفت) + رندان (موصوف)
زاهد (موصوف) + پاکیزه‌سرشت (صفت)
عیب (موصوف) + رندان (صفت)
زاهد (صفت) + پاکیزه‌سرشت (موصوف)
۴. در کدام گزینه، هیچ صفتی از نوع نسبی وجود ندارد؟
خرقه‌ی پشمینه را بر دوش کن
شربتی از نامرادی نوش کن
(عطار)
شه پر منش را خوش آمد سخن
که آن سرو سیمین برافگند بن
(فردوسی)
چو نور دادستی بدین چهسار پر ظلمت
یکی زین چاه ظلمانی برون شو تا جهان بینی
(قوامی رازی)
گر برسد ناله‌ی سعدی به کوه
کوه بنالد به زبان صدا
(سعدی)
صفت‌های نسبی موجود در گزینه‌های اول تا سوم این سؤال را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- گزینه اول: پشمینه
- گزینه دوم: سیمین
- گزینه سوم: ظلمانی
۵. در کدام گزینه صفت فاعلی وجود دارد؟
یکی جان عجب باید که داند جان فدا کردن
دو چشم معنوی باید عروسان معانی را
(مولانا)
کجا چشم بیننده چونان ندید
بدان سان تو گفتی خدای آفرید
(فردوسی)
عشرت خوش است و بر طرف جوی خوش‌تر است
می بر سماع بلبل خوشگوی خوش‌تر است
(سعدی)
گزینه دوم و سوم
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. در کدام گزینه، ترکیب وصفی مقلوب وجود دارد؟
کوه طور و دشت و صحرا از فروغ نور او
چون بهشت جاودانی گشته از فر و ضیا
(مولانا)
بشد هیربد با سیاووش گفت
برآورد پوشیده راز از نهفت
(فردوسی)
کلک مشکین تو روزی که ز ما یاد کند
ببرد اجر دو صد بنده که آزاد کند
(حافظ)
آن جام بلورین که ز می خندان است
اشکی است که خون دل در او پنهان است
(خیام)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۷. صفت نسبی موجود در بیت زیر، در کدام گزینه آمده است؟
به کابل رسیدند خندان و شاد
سخن‌های دیرینه کردند یاد
(فردوسی)
۸. در صورت وجود صفت نسبی در بیت زیر، این صفت در کدام گزینه آمده است؟
به سیلی رگ سرْش پیدا کنیم
خمار شبانه بدو بشکنیم
(اسدی توسی)
در این بیت، صفتی از نوع نسبی وجود ندارد.
۹. در بیت زیر، چند صفت نسبی وجود دارد؟
ای خداوند زمین! ای پادشاه راستین!
از تو شاهان را و شیران را غریو است و فغان
(قطران تبریزی)
۲: زمین / راستین
۳: خداوند / راستین / غریو
۳: راستین / غریو / فغان
۱۰. ترتیب هسته و وابسته کدام‌یک از گروه‌های اسمی زیر، نادرست است؟
پشمینه خرقه: صفت (وابسته) + موصوف (هسته)
راز نهانی: صفت (وابسته) + موصوف (هسته)
پیرِ پشمینه‌پوش: موصوف (هسته) + صفت (وابسته)
طبع جاویدان: موصوف (هسته) + صفت (وابسته)
فاطمه نصیری فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گرایش نظریه و نقد ادبی، است و در حال حاضر مطالب آموزشی ادبیات فارسی مجله فرادرس را می‌نویسد.
source