کبد در سمت راست بدن، در بخش بالایی حفره شکمی، زیر دیافراگم قرار گرفته است. کبد وزنی در حدود یک کیلو و سیصد گرم دارد و تنها اندامی که در بدن از کبد سنگین‌تر و بزرگ‌تر است، پوست بدن است. در این مطلب از مجله فرادرس در ابتدا یاد می‌گیریم که کبد کجاست، سپس به سراغ آناتومی کبد و فعالیت‌هایش می‌رویم تا متوجه شویم که چرا حفظ سلامت کبد اهمیت بسیار بالایی دارد. در نهایت عوامل خطرآفرین برای این اندام را می‌شناسیم تا بدانیم که باید چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم.
کبد کجاست؟
کبد در سمت راست بدن، در بالای حفره شکمی، زیر دیافراگم و بالای معده، کلیه سمت راست و روده‌ها قرار دارد. کبد اندامی مخروطی شکل با وزنی در حدود ۱٫۳۶۱ کیلوگرم است و رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز تیره دارد.
وظایف کبد
کبد سطح بسیاری از مواد شیمیایی خون را تنظیم می‌کند و همچنین محصولی به نام صفرا را نیز تولید و دفع می‌کند که به دفع مواد زائد از کبد کمک می‌کند. تمام خونی که از معده و روده خارج می شود از کبد عبور می‌کند. کبد این خون را تصفیه کرده و روی مواد مغذی سه عمل انجام می‌دهد.
- تجزیه
- متعادل‌سازی
- ساخت
همچنین با تجزیه داروها، آن‌ها را به فرم‌هایی در می‌آورد که مصرفشان برای بقیه بدن آسان‌تر است یا خاصیت سمی ندارد. بیش از ۵۰۰ عملکرد حیاتی برای کبد شناسایی شده است که برخی از شناخته شده‌ترین‌های این فعالیت‌ها عبارت‌اند از مواردی که در ادامه آورده‌ایم.
- تولید صفرا: به دفع مواد زائد و تجزیه چربی‌ها در روده کوچک در حین هضم کمک می‌کند.
- تولید پروتئین‌های خاصی برای پلاسمای خون
- تولید کلسترول و پروتئین‌های خاصی برای حمل چربی‌ها در بدن
- تبدیل گلوکز اضافه به گلیکوژن برای ذخیره آن (گلیکوژن در مواقع نیاز می‌تواند برای تولید انرژی به گلوکز تجزیه شود.)، به تعادل رساندن سطح گلوکز، همچنین ساخت آن در صورت نیاز
- تنظیم سطح آمینواسید‌های خون
- پردازش هموگلوبین برای استفاده از آهن آن (کبد آهن را ذخیره می‌کند.)
- تبدیل آمونیاک سمی به اوره (اوره محصول نهایی متابولیسم پروتئین است و از طریق ادرار دفع می‌شود.)
- پاکسازی خون از داروها و هر ماده سمی دیگری
- تنظیم انعقاد خون
- مقاومت در برابر عفونت‌ها با ساخت فاکتورهای ایمنی و پاکسازی جریان خون از باکتری‌ها
- پاکسازی بدن از بیلی‌روبین
- هنگامی که کبد مواد آسیب‌زا را تجزیه می‌کند، محصولات جانبی را به خون یا صفرا دفع می‌کند. محصولات جانبی صفرا وارد روده شده و به شکل مدفوع از بدن خارج می‌شوند. فرآورده‌های جانبی خون توسط کلیه ها فیلتر شده و به شکل ادرار از بدن خارج می‌شوند.
- تولید آلبومین: آلبومین پروتئینی است که از نشت مایعات موجود در جریان خون به بافت اطراف جلوگیری می‌کند. همچنین هورمون‌ها، ویتامین‌ها و آنزیم‌ها را حمل می‌کند.
- ذخیره ویتامین‌ها و مواد معدنی: کبد مقدار قابل توجهی از ویتامین‌های A ،D ،E ،K و B12 و البته آهن و مس را ذخیره می‌کند.
در تصویر زیر کلیدی‌ترین فعالیت‌های کبد را معرفی کرده‌ایم.
مسیر یادگیری بافت‌ها و اندام‌های بدن با فرادرس
در این مطلب از مجله فرادرس گفتیم که کبد کجاست و وظایف آن را بررسی کردیم و در این بررسی‌ها از آن به عنوان یک اندام نام بردیم. در حقیقت سلول‌های مختلف بدن می‌توانند به واسطه ویژگی‌های خاصی که دارند بافت‌ها گوناگونی را به وجود بیاورند و از تلفیق این بافت‌ها، اندام‌های متفاوتی به وجود می‌آیند که وظایف گوناگونی را برعهده خواهند داشت.
شناخت قدم به قدم این مسیر به یادگیرنده کمک می‌کند که اطلاعات دقیق‌تری از هر اندام داشته باشد. در فرادرس فیلم‌های آموزشی گوناگونی تهیه شده‌اند که می‌توانید به کمک آن‌ها دانش خود در مورد سلول‌ها، بافت‌ها و اندام‌ها را تکمیل کنید. در ادامه به تعدادی از این دوره‌ها اشاره می‌کنیم.
اگر مایل هستید که دانش خود در زمینه‌های مختلف زیست شناسی را گسترش دهید، به شما پیشنهاد می‌کنیم از صفحه مجموعه فیلم‌های آموزش زیست شناسی– از دروس دانشگاهی تا کاربردی فرادرس دیدن کنید.
بازسازی کبد
به‌خاطر اهمیت بالای کبد و فعالیت‌هایش، تکامل به نحوی پیش رفته است که کبد بتواند به طور مرتب بازسازی کند و خودش را سالم نگه دارد. توانایی بازسازی کبد در تمام مهره‌داران، از ماهی‌ها تا انسان، وجود دارد.
کبد تنها اندام احشایی بدن است که توانایی بازسازی دارد، به این صورت که اگر حداقل ۲۵ درصد از کبد باقی مانده باشد، می‌تواند خودش را دوباره بسازد و شکل دهد. این اندام، بدون افت عملکرد، می‌تواند خود را بازسازی کند تا مجدد به اندازه و فعالیت‌های قبلی برسد.
محققان با حذف دو سوم کبد در موش‌ها مشاهده کردند که بافت کبد خودش را بازسازی کرد و در عرض ۷ الی ۱۰ روز فعالیت‌هایش را بازیابی کرد. در انسان این فرآیند کندتر است اما رشد مجدد کبد می‌تواند در عرض ۸ الی ۱۵ روز صورت بگیرد. در بررسی‌های دانشمندان نتایج نشان دادند که در صورت برداشتن لوب راست یا چپ در حین عمل جراحی، کبد بعد از ۳ ماه به اندازه اصلی خودش می‌رسد. پس از چند هفته، بافت جدید کبد قابل تشخیص از بافت اصلی نیست.
تعدادی از مواد مختلف مانند هورمون رشد و سایتوکاین‌ها مسئول بازسازی کبد هستند. در جدول زیر چند مورد از عوامل تاثیرگذار روی این فرآیند بازسازی را نام برده‌ایم اما باید توجه داشت که این عوامل تاثیرگذار روی این پروسه محدود به این مواد نیست.
| «فاکتور رشد سلول کبدی» (Hepatocyte Growth Factor) | انسولین |
| «فاکتور رشد اپیدرمی» (Epidermal Growth Factor) | «فاکتورِ رشد تغییردهندهٔ آلفا» (Transforming Growth Factor-Alpha | TGF-α) |
| اینترلوکین ۶ | نوراپی‌نفرین |
چطور کبد سالم داشته باشیم؟
تا اینجای این مطلب از مجله فرادرس متوجه شدیم که کبد کجاست و چه اهمیت بالایی در بدن دارد، بنابراین سلامت کبد ضروری است. برای سالم نگه داشتن این اندام توجه به نکات زیر را به شما توصیه می‌کنیم.
- از مواد سمی مانند سیگار یا داروهای غیر مجاز و مواد شیمیایی دوری کنید.
- از اشتراک‌گذاری هر وسیله‌ای که بتواند ویروس‌ها را منتقل کند، مانند سوزن، تیغ، مسواک یا هر وسیله دیگری خودداری کنید.
- از مصرف الکل بپرهیزید.
- از دستور پزشکان برای مصرف داروها پیروی کنید، همچنین داروهای مختلف را با هم مصرف نکنید و حواستان به اختلالات دارویی باشد. به این منظور پیشنهاد می‌شود که لیستی از داروهایی که مصرف می‌کنید را در اختیار پزشکانتان قرار دهید.
- وزنتان را در محدوده سالم نگه دارید. به این منظور باید رژیم غذایی مغذی و یک برنامه منظم ورزشی داشت.
- برای جلوگیری از ابتلا به عفونت‌های هپاتیتی، رابطه‌جنسی محافظت شده داشته باشید.
- واکسن هپاتیت تزریق کنید.
- دست‌هایتان را مرتب بشویید.
با وجود توانایی بازسازی، هنوز هم کبد برای انجام فعالیت‌های حیاتی خود نیاز دارد که سالم باشد، بنابراین انتخاب ما در مورد سبک زندگی و رژیم غذایی می‌تواند عاملی اساسی در جهت بیماری‌های کبدی و سلامت این اندام باشد. در تصویر زیر هشت روش ساده برای اصلاح سبک زندگی و مراقبت از کبد را معرفی کرده‌ایم.
علائم مشکلات کبدی چیست؟
یکی از شایع‌ترین علائم مشکلات کبدی در بیماران، زردی است. زرد شدن پوست و سفیدی چشم‌ها به دلیل میزان بسیار بالای بیلی‌روبین در خون، رخ می‌دهد. بیلی‌روبین ماده زائد زرد رنگی است که توسط کبد ساخته می‌شود. در اصل بیلی‌روبین حاصل تجزیه گلبول‌های قرمز خون است. میزان بالای بیلی‌روبین، نشان‌دهنده بروز یک مشکل در کبد است. اختلالات کبدی علائم دیگری نیز دارند که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره کرده‌ایم.
- تجمع مایعات در شکم (این عارضه «آسیت» (Ascites) نام دارد.)
- به سادگی کبود شدن
- خارش پوست
- فشار خون پایین
- درد در شکم
- تورم در پاها یا مچ پا
- لرزش بدن
- ضعف، از دست دادن تعادل یا خستگی مداوم
- سردرگمی
در تصویر زیر مقایسه‌ای از شرایط بدنی دو فرد سالم و مبتلا به مشکل کبدی که منجر به زردی شده است را می‌بینیم.
چطور بفهمیم کبدمان در خطر است؟
نگرانی راجع به سلامت کبد را باید جدی گرفت و در صورت مشاهده علائم باید از پزشکان متخصص کمک گرفت. عوامل متعددی می‌توانند به ما کمک کنند که متوجه شویم در معرض خطر ابتلا به بیماری‌های کبدی هستیم یا نه. در ادامه تعدادی از آن‌ها را ذکر کرده‌ایم.
- به طور مرتب در معرض مواد شیمیایی مختلفی هستید.
- اضافه وزن دارید.
- مصرف الکل بالایی دارید.
- یکی از اعضای خانواده‌تان درگیر بیماری‌های کبدی است.
- بهداشت فردی را رعایت نمی‌کنید. برای مثال، رابطه جنسی پرخطر دارید یا وسایل شخصی‌تان را با دیگران به اشتراک می‌گذارید.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
با مشاهده هر علامتی که به کبد مربوط باشد باید به پزشک مراجعه کرد. به خصوص اگر فردی علائمی مانند زرد شدن پوست و درد در ناحیه کبد را مشاهده می‌کند، باید هرچه سریع‌تر تحت بررسی پزشکی قرار بگیرد.
بیماری های کبدی
اندامی به پیچیدگی کبد می تواند دچار مشکلات زیادی شود. بعضی از اختلالات کبدی می‌تواند تبعات بسیار جدی در پی داشته باشند. در ادامه تعدادی از بیماری‌های کبدی را با توضیحی مختصر معرفی خواهیم کرد.
گندیدگی کبد
یک کرم انگلی که با نام « Liver Fluke» شناخته می‌شود، مسئول این بیماری است. این کرم می‌تواند ماه‌ها یا حتی سال‌ها در کبد غیرفعال باشد و پس از گذشت زمان خودش را نشان بدهد. فاسیولیازیس نوعی بیماری گرمسیری است، یعنی بروز آن را بیشتر در ساکنین مناطق گرمسیری می‌بینیم.
سیروز کبدی
در این بیماری بافت زخم (همان بافت همبند که در محل زخم‌های بدن می‌بینیم.) جایگزین سلول های کبدی در فرآیندی به نام «فیبروز» می‌شود. سم‌ها، الکل و هپاتیت برخی از عوامل متعددی هستند که باعث ایجاد سیروز کبدی می‌شوند. در نهایت، فیبروز می‌تواند منجر به نارسایی کبد شود، زیرا عملکرد سلول های کبدی از بین رفته و متوقف می‌شود.
هپاتیت
هپاتیت نامی است که به عفونت عمومی کبد داده‌اند. ویروس‌ها، سم‌ها یا حتی پاسخ خودایمنی می‌تواند دلیل این بیماری باشد و التهاب کبد نیز، مشخصه اصلی هپاتیت است. در اکثر موارد کبد توانایی بهبود خود را دارد ولی در شرایطی نیز امکان دارد که کبد از کار بیافتد و خطرات جدی زندگی فرد را تهدید کنند.
سیروز الکلی
مصرف بیش از اندازه الکل در طول بازه زمانی طولانی می‌تواند به این بیماری منجر شود.
کبد چرب
به طور معمول بروز کبد چرب در افرادی مشاهده می‌شود که چاق هستند یا بی‌رویه الکل مصرف می‌کنند. در بیماری کبد چرب ساخته شدن واکوئول‌های چربی را در کبد می‌بینیم. در صورتی که علت بیماری، مصرف الکل نبوده باشد، نوعی از بیماری تجربه می‌شود که به آن «کبد چرب غیرالکلی» می‌گویند.
سندروم ژیلبرت
سندروم ژیلبرت یک بیماری ژنتیکی است که ۴ الی ۱۶ درصد از جمعیت را درگیر می‌کند. در این سندروم بدن به طور کامل بیلی‌روبین را تجزیه نمی‌کند، بنابراین سطح متوسطی از زردی در بیمار به وجود می‌آید اما این اختلال آسیب‌زا نیست.
سرطان کبد
سرطان کبد انواع مختلفی دارد که رایج‌ترین آن‌ها «کارسینوم کبدی» (Hepatocellular Carcinoma) و «کلانژیوکارسینوما» (Cholangiocarcinoma) هستند. علل اصلی به وجود آمدن سرطان کبد الکل و هپاتیت هستند. سرطان کبد ششمین نوع شایع سرطان در سراسر جهان است، همچین آمارهای مربوط به مرگ و میر بر اثر سرطان نشان می‌دهند که سرطان کبد سومین سرطانی است که بیشترین میزان مرگ را سبب شده است.
در صورتی که مایل هستید اطلاعات کامل و بیشتری در مورد سرطان کبد به دست آورید، به شما مطالعه مطلب «سرطان کبد | علائم، تشخیص و روش های درمان — هر آنچه باید بدانید» از مجله فرادرس را توصیه می‌کنیم.
آناتومی کبد
در ابتدای این مطلب متوجه شدیم که کبد کجاست و در این بخش قصد داریم آناتومی کبد را بشناسیم. کبد دارای دو بخش اصلی است. لوب سمت راست کبد که بزرگ‌تر است و لوب سمت چپ که کوچک‌تر است.
لوب‌ها دارای رگ‌های خونی زیادی هستند، خون از میان کبد عبور می‌کند و به این ترتیب این اندام قادر است که خون را تصفیه کند. کبد مواد زائد و سمی را از خون گرفته و آن‌ها را از طریق ادرار و مدفوع دفع می‌کند.
هر لوب از هزاران لوبول (لوب‌های کوچک) تشکیل شده است. این لوبول‌ها توسط لوله‌های صفراوی به یکدیگر متصل می‌شوند. لوله‌های صفراوی صفرا را از کبد به روده کوچک منتقل می‌کنند.
سطح کبد کجاست؟
کبد بزرگترین و به احتمال زیاد پیچیده‌ترین اندام بدن است. سطوح خارجی کبد به وسیله محل و ساختارهای مجاورشان توصیف می‌شوند. در کبد دو سطح وجود دارد، دیافراگمی (Diaphragmatic) و درونی یا احشایی (Visceral).
- سطح دیافراگمی: سطح قدامی فوقانی کبد است.
- این سطح صاف و محدب می‌باشد و به خوبی در زیر انحنای دیافراگم قرار گرفته است.
- قسمت خلفی سطح دیافراگمی توسط صفاق احشایی پوشانده نشده است. بنابراین با دیافراگم در تماس مستقیم است (این بخش به «ناحیه برهنه» (Bare Area) کبد، معروف است.)
- سطح درونی: سطح خلفی تحتانی کبد است.
- این سطح به استثنای گودی کیسه صفرا و «پورتا هپاتیس» (Porta Hepatis)، با صفاق پوشیده شده است.
- این سطح به وسیله شکل ارگان‌های اطراف فرم می‌گیرد. به همین دلیل ظاهری صاف و بی‌قاعده دارد.
- با کلیه راست، غده فوق کلیوی راست، خم کولونی راست، کولون عرضی، قسمت اول دوازدهه، کیسه صفرا، مری و معده در تماس است.
لیگامنت‌های کبد کجاست؟
تعدادی لیگامنت یا رباط وجود دارند که کبد را به ساختارهای اطرافش متصل می‌کنند. این لیگامنت‌ها توسط دو لایه از صفاق ساخته شده‌اند.
- «رباط داسی شکل» (Falciform Ligament): این رباط داسی شکل، سطح قدامی (جلویی) کبد را به دیواره قدامی شکم متصل می‌کند.
- رباط کرونری (Coronary Ligament): سطح فوقانی کبد را به سطح تحتانی دیافراگم متصل می‌کند، به همین دلیل مرز ناحیه برهنه کبد را مشخص می‌کند.
- رباط‌های مثلثی (Triangular Ligaments): یک رباط مثلثی در سمت راست و یکی در سمت چپ کبد قرار دارد.
- چادرینه کوچک (Lesser Omentum): کبد را به انحنای کوچک معده و قسمت اول دوازدهه متصل می کند.
ساختار ماکروسکوپی کبد کجاست؟
کبد با لایه‌ای فیبروزی پوشیده شده است که به آن «کپسول گلیسون» (Glisson’s Capsule) می‌گویند. در کبد دو لوب دیگر نیز در وجود دارند که از لوب سمت راست منشا گرفته‌اند.
- لوب دمی (Caudate lobe): در بالای سطح احشایی یا درونی کبد قرار گرفته است. بین سیاهرگ اجوف تحتانی و حفره‌ای قرار دارد که توسط رباط وریدی (بقایای مجرای وریدی جنین) ایجاد می‌شود.
- لوب مربعی (Quadrate lobe): در پایین سطح احشایی یا درونی کبد دیده می‌شود و بین کیسه صفرا و حفره‌ی ایجاد شده توسط «رباط ترس یا گرد» (Ligamentum Teres) قرار دارد.
جداسازی دو لوب دمی و مربعی توسط شکافی عمیق و عریض به نام «پورتا هپاتیس» صورت می‌گیرد. این شکاف محل عبور تمام عروق، اعصاب و مجاری لنفی ورودی یا خروجی به کبد است و تنها استثنایی که وجود دارد وریدهای کبدی هستند.
ساختار میکروسکوپی کبد کجاست؟
سلول‌های کبدی که آن‌ها را با عنوان «هپاتوسیت» (Hepatocyte) می‌شناسیم، به شکل لوبول‌ها جای‌گیری کرده‌اند. لوبول‌ها واحدهای ساختاری کبد هستند.
هر لوبول از لحاظ ساختار شکلی شش‌ضلعی دارد و یک سیاهرگ از میان آن می‌گذرد. در سطح این شش‌ضلعی‌ها ساختاری سه‌گانه وجود دارد که به آن «سه قلوی کبدی» (Portal Triad) می‌گویند. سه قلوی کبدی شامل این سه مورد است.
- شریانچه: شاخه‌ای از سرخرگ کبدی است.
- سیاهرگچه: شاخه‌ای از سیاهرگ باب کبدی است.
- مجرای صفراوی: شاخه‌ای از مجرای صفراوی که کبد را ترک می‌کند.
سه قلو‌ها شامل مجاری لنفاوی و فیبرهای عصبی واگ (سیستم عصبی پاراسمپاتیک) نیز هستند.
یادگیری آناتومی با فرادرس
آناتومی که به ساختار بدن موجودات زنده اشاره دارد، یکی از اصلی‌ترین درس‌های بسیاری از دانشجویانی است که در حوزه علوم پزشکی تحصیل می‌کنند. آناتومی بدن انسان، علمی است که ساختار داخلی و خارجی بدن را بررسی می‌کند و شامل تحلیل و توصیف قسمت‌ها و اجزای بدن، ارتباطات بین آن‌ها، نحوه عملکرد سیستم‌های بدن و غیره است.
در این بخش از این مطلب ما یاد گرفتیم کبد کجاست و آناتومی این اندام مهم را بررسی کردیم. اما کبد تنها ارگان مهم بدن انسان نیست. فیلم های آموزشی فرادرس به شما کمک خواهند که آناتومی بدن را بهتر و با سرعت بیشتری یاد بگیرید. در ادامه تعدادی از این دوره‌های آموزشی را به شما معرفی می‌کنیم.
اگر تمایل دارید با آناتومی بخش‌های مختلف بدن انسان آشنا شوید و اطلاعات بهتری از طریق فیلم‌های آموزشی به دست آورید به شما بازدید از صفحه مجموعه فیلم‌های آموزش آناتومی بدن انسان را پیشنهاد می‌کنیم.
جمع‌‌بندی
در این مطلب از مجله فرادرس علاوه بر آن که فهمیدیم محل قرارگیری کبد کجاست، با فعالیت‌ها، روش‌های حفظ سلامتی کبد، بیماری‌ها و راه‌های تشخیص مشکلات کبدی نیز آشنا شدیم. در انتها نیز آناتومی کبد را بررسی کردیم.
کبد یکی از مهم‌ترین اندام‌های بدن است که توانایی بازسازی خودش را دارد و حدود ۵۰۰ فعالیت را در بدن برعهده گرفته است. کبد بعد از پوست دومین اندام بزرگ بدن است و در سمت راست بدن، زیر دیافراگم در قسمت بالایی حفره شکمی واقع شده است.
با توجه به تعدد فعالیت‌های کبد، بسیار مهم است بدانیم کلید حفظ سلامت کبد کجاست و باید چه نکاتی را در نظر بگیریم. عواملی مانند پرهیز از مصرف داروهای غیرمجاز، سیگار و الکل ازجمله مهم‌ترین مسائلی هستند که در کنار حفظ بهداشت فردی باید در نظر داشته باشیم.
بیماری‌های کبدی بسیار متفاوت هستند و ما در این مطلب تنها به معرفی مختصر تعدادی از رایج‌ترین بیماری‌های کبد پرداختیم. بیماری‌هایی ازجمله سیروز کبدی، کبد چرب، سندروم ژیلبرت، هپاتیت، گندیدگی کبد، سیروز و سرطان کبد.
در انتها نیز به ساختار و آناتومی کبد را به صورت تخصصی بررسی کردیم. سطوح کبد و رباط‌های کبدی را شناختیم و بعد به سراغ ساختار ماکروسکوپی و میکروسکوپی این اندام رفتیم.
source