۳۳۴۰۱ بازدید
آخرین به‌روزرسانی: ۲۰ شهریور ۱۴۰۳
زمان مطالعه: ۸ دقیقه
چهارپاره نوعی شعر است که بعد از انقلاب مشروطه رواج پیدا کرد و از چندین دوبیتی تشکیل شده که مصرع‌های زوج هر دو بیت قافیه مخصوص به خود را دارند. اما وزن عروضی کل دوبیتی‌ها با هم یکسان است و از نظر معنایی و محتوایی نیز، کل دوبیتی‌ها به هم مرتبط هستند. چهارپاره‌ها معمولاً مضامین اجتماعی و سیاسی دارند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم چهارپاره چیست و چه قالب شعری دارد. همچنین قافیه مصرع‌های چهارپاره و وزن عروضی آن را بررسی می‌کنیم. تفاوت چهارپاره و دوبیتی و نمونه‌های چهارپاره از شاعران فارسی را نیز معرفی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم که میزان یادگیری خود را بسنجید.
چهارپاره چیست؟
چهارپاره یکی از قالب‌های شعری ادبیات فارسی است که از چندیدن دوبیتی با قافیه‌های مختلف و پیوستگی معنایی تشکیل شده است. یعنی هر کدام از دوبیتی‌ها در چهارپاره، قافیه جداگانه‌ای دارند و مصرع‌های زوج آن‌ها با هم هم‌قافیه است. ممکن است در چهارپاره، مصرع‌های دوم و سوم نیز با هم، هم‌قافیه باشند.
چهارپاره از قالب‌های شعری کهن فارسی محسوب می‌شود اما در واقع، پلی میان شعر سنتی و شعر نو است و شاعران معاصر کلاسیک‌پسند، بسیار از آن استفاده کرده و می‌کنند. اولین چهار پاره را جعفر خامنه‌ای تبریزی سرود و شاعران دیگری چون ملک‌الشعرای بهار، حبیب یغمایی، حمیدی و فریدون توللی، فروغ فرخزاد و… نیز پس از او، چهارپاره‌هایی سرودند.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری چهارپاره و دیگر قالب‌های شعری، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
قالب شعری چهارپاره چیست؟
قالب شعری چهارپاره مطابق با تصویر زیر است. چهارپاره متشکل از چندین دوبیتی است که مصرع‌های زوج هرکدام از دوبیتی‌ها، قافیه خاص خود را دارند. منظور از هم‌قافیه بودن مصرع‌ها این است که حرف یا حروف انتهایی آخرین کلمه در هر مصرع با حروف انتهایی مصرعی دیگر یکسان باشد.
دقت کنید که قالب چهارپاره به معنای شعر تشکیل شده از چهار پاره یعنی چهار مصرع نیست چون این قالب شعری، دوبیتی است. بلکه منظور از چهارپاره، این است که شعر سروده‌شده در این قالب، از پاره‌های (بخش‌های) چهار مصرعی تشکیل شده است.
نمونه شعر چهارپاره
تا اینجا یاد گرفتیم چهارپاره چیست و در این بخش، نمونه‌ای از چهارپاره را آورده‌ایم تا این نوع شعر و قالب شعری را بهتر درک کنید. قافیه‌های این چهارپاره را برجسته کردیم تا دقت کنید که قافیه هرکدام از دوبیتی‌های سازنده این چهارپاره با قافیه دوبیتی دیگر متفاوت است.
شبی را تا شبی با لشکری خرد
ز تنهاسر، ز سرها خود افکند
چو لشکر گرد بر گردش گرفتند
چو کشتی بادپا در رود افکند
چو بگذشت از پس آن جنگ دشوار
از آن دریای بی‌پایاب آسان
به فرزندان و یاران گفت چنگیز
که گر فرزند باید، باد این‌سان
بلی آنان که از این پیش بودند
چنین بستند راه ترک و تازی
از آن این داستان گفتم که امروز
بدانی قدر و بر هیچش نبازی
به پاس هر وجب خاکی از این مُلک
چه بسیار است آن سرها که رفته
ز مستی بر سر هر قطعه زین خاک
خدا داند چه افسرها که رفته
(مهدی حمیدی شیرازی)
کاربرد چهارپاره چیست؟
شاعران پس از مشروطه که هنوز به قالب‌های شعری کهن وفادار بودند اما قالبی آسان‌تر برای بیان مباحث اجتماعی و سیاسی خود می‌خواستند، از قالب چهارپاره استفاده می‌کردند. زیرا در چهارپاره، امکان آوردن قافیه‌ای جدید برای هر چهار مصرع وجود دارد و مانند قالب‌های غزل و قصیده، شاعر مجبور به سرودن کل مصرع‌های شعر با یک قافیه نیست. در واقع این امکان تنوع در قافیه، دست شاعران نوگرای پس از مشروطه را برای فاصله گرفتن از فرم‌های سنتی شعر، باز گذاشت. زیرا در این قالب شعری، شاعر مجبور نیست کل مصرع‌های شعر خود را با یک قافیه بسراید.
از طرف دیگر نیز، اینکه این قالب شعری جزو قالب‌های کهن شعر فارسی محسوب می‌شود، باعث شد تا شاعران معاصر کلاسیک‌گرا برای سرودن اشعار خود از این قالب شعری نیز استفاده کنند.
مضمون چهارپاره چیست؟
قالب شعری چهارپاره در ابتدای شکل گیری آن یعنی زمان مشروطه و پس از آن، برای بیان مضامین اجتماعی و سیاسی در نقدر به جامعه و حکومت استفاده می‌شد. رفته‌فته هرچه به دوران اخیر، نزدیک‌تر شدیم مضمون و محتوای این قالب شعری نیز تغییر کرد و امروزه بیشتر برای بیان مضامین عاطفی و عاشقانه استفاده می‌شود.
وزن عروضی چهارپاره
منظور از وزن عروضی یک شعر، این است که وضعیت تعداد و کیفیت هجاهای کلمه‌های تشکیل دهنده یک مصرع چگونه است. آنچه درباره وزن‌های عروضی چهارپاره اهمیت دارد، این است که همه مصرع‌های موجو در آن، باید در یک وزن عروضی سروده شوند. یعنی مانند قافیه، هم‌وزن بودن هر چهار مصرع با یکدیگر کافی نیست و کل مصرع‌هایِ کل دوبیتی‌های سازنده چهارپاره باید هم‌وزن باشند. برای مثال کل چهارپاره زیر در وزن عروضی «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن» سروده شده است.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری وزن عروضی شعرهای فارسی، فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی در علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
از لابه‌لای توده تاریکی
دستی دورن لانه من لغزید
وز لرزه‌ای که در دل من افتاد
بنیاد آشیانه من لرزید
غافل که در سپیده دم این دست
خورشید بود و گرمی آتش بود
با سرمه‌ای دو چشم مرا وا کرد
این دست را خیالِ نوازش بود
زان پس شبان تیره بی‌مهتاب
منقار غم به خاک نمالیدم
چون نور آرزو به دلم تابید
در آرزوی صبح ننالیدم
(نادر نادرپور)
در مطلب زیر از مجله فرادرس، منظور از وزن عروضی در اشعار فارسی و مراحل تشخیص وزن اشعار را با مثال توضیح داده‌ایم.
تا اینجا یاد گرفتیم چهارپاره چیست و کاربرد، مضمون و وزن عروضی آن را توضیح دادیم. در ادامه، تفاوت چهارپاره و دوبیتی را بررسی می‌کنیم.
یادگیری چهارپاره در فارسی هفتم
چهارپاره یکی از قالب‌های شعر فارسی است و شاعران فارسی از قالب‌های زیادی برای سرودن اشعار خود استفاده کرده‌اند. هر قالب شعری موضوع، وزن عروضی و زمان و سبک خاص خود را دارد. پس یادگیری قالب‌های شعری کمک زیادی به شناخت درست ادبیات و ویژگی‌های ادبی، فکری و زبانی اشعار می‌کند. به همین دلیل در این بخش، برخی از آموزش های فرادرس در این حوزه را آورده‌ایم که در شناخت و یادگیری قالب‌های شعری و دیگر مشخصات شعرهای فارسی، کمک‌کننده هستند.
همچنین برای یادگیری همه مباحث ادبیات فارسی متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش کامل و کاربردی زیر استفاده کنید.
تفاوت دوبیتی و چهارپاره چیست؟
دوبیتی نیز یکی از قالب‌های شعر فارسی است که از چهار مصرع (دو بیت) تشکیل شده و مصرع‌های اول و دوم و چهارم آن با هم هم‌قافیه هستند. یعنی فقط مصرع سوم، قافیه ندارد. در جدول زیر، یک نمونه از دوبیتی و چهارپاره را آورده‌ایم تا بتوانید این دو قالب شعری را با هم مقایسه کنید. در ادامه، قالب شعری دوبیتی را با مثال معرفی می‌کنیم. سپس تفاوت چهارپاره و دوبیتی را با جدول توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری قالب‌های شعری از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
| مثال دوبیتی | مثال چهارپاره |
| سحر دل خود به خود فریاد می‌کرد از این فریاد، خاطر شاد می‌کرد سراپا شمع‌سان می‌سوخت فایز مگر عهد جوانی یاد می‌کرد (فایز دشتی) |
هر هموطن سرودخوانی گویاست به یاد من زبانش افتد سخنم به هر زبانی آزادی و عشق و ترجمانشبا بربط خود به جنبش آرم هر شش جهت و چهارسو را وندر دل خلق زنده دارم اخلاق و عواطف نکو را (ملک الشعرای بهار) |
قالب شعری دوبیتی
قالب شعری دوبیتی مانند تصویر زیر است. یعنی مصرع‌های اول و دوم و چهارم آن، هم‌قافیه هستند.
مثال دوبیتی
در کادر زیر، نمونه‌ای از دوبیتی را آورده‌ایم.
محبت آتشی در جانم افروخت
که تا دامان محشر بایدم سوخت
عجب پیراهنی بهرم بریدی
که خیاط اجل می‌بایدش دوخت
(باباطاهر عریان)
جدول تفاوت چهارپاره و دوبیتی
تفاوت اصلی چهارپاره و دوبیتی در این است که کل شعر سروده‌شده در قالب دوبیتی، تنها از چهار مصرع یعنی دو بیت تشکیل شده است اما شعر سروده‌شده در قالب چهارپاره از چندین دوبیتی تشکیل شده است. تفاوت دیگر این دو قالب شعری نیز در این است که در چهارپاره معمولاً مصرع اول، با دو مصرع زوج هم‌قافیه نیست اما در دوبیتی، فقط مصرع سوم با دیگر مصرع‌ها هم‌قافیه نیست.
| چهارپاره | دوبیتی |
| تشکیل شده از چند دوبیتی | تشکیل شده از دو بیت یا همان چهار مصرع |
| هم‌قافیه بودن مصرع های زوج هر دوبیتی با هم | هم‌قافیه بودن مصرع اول و دوم و چهارم با هم |
تا اینجا یاد گرفتیم چهارپاره چیست و تفاوت دوبیتی و چهارپاره را با مثال توضیح دادیم. در ادامه مطلب، شاعران چهارپاره و نمونه‌هایی از چهارپاره را بررسی می‌کنیم.
شاعران چهارپاره
از زمان مشروطه و شکل‌گیری قالب چهارپاره شاعران زیادی دست به سرودن چهارپاره زده‌اند. در هنگام مشروطه، شاعرانی که می‌خواستند در قالب و محتوای شعر خود تفاوت ایجاد کنند و سبکی متفاوت با قالب‌های شعری کلاسیک را امتحان کنند، از این قالب شعری استفاده می‌کردند. اما پس از آن و در دوران اخیر، شاعرانی چهارپاره می‌سرودند و می‌سرایند که می‌خواهند خود را به ادبیات کهن و اشعار و قالب‌های کلاسیک نزدیک کنند. از جمله شاعران چهارپاره‌سرای دوران مشروطه تا اکنون، می‌توانیم به ملک الشعرای بهار، فریدون توللی، نادر نادرپور، هوشنگ ابتهاج (ه.ا سایه)، فریدون مشیری، فروغ فرخزاد و امید صباغ‌نو اشاره کنیم.
در این بخش، نمونه‌هایی از چهارپاره‌های بعضی از این شاعران را آورده‌ایم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری قالب شعری چهارپاره، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
نمونه چهارپاره از ملک الشعرای بهار
در کادر زیر، بخشی از چهاپاره «کسری و دهقان» از ملک الشعرای بهار را آورده‌ایم.
شاه انوشیروان به موسم دی
رفت بیرون ز شهر بهر شکار
در سر راه دید مزرعه‌ای
که در آن بود مردم بسیار
اندر آن دشت پیرمردی دید
که گذشتست عمر او ز نود
دانه‌ی جوز در زمین می‌کاشت
که به فصل بهار سبز شود
گفت کسری به پیرمرد حریص
که چرا حرص می‌زنی چندین؟
پای‌های تو بر لب گور است
تو کنون جوز می‌کنی به زمین؟
جوز ده سال عمر می‌خواهد
که قوی گردد و به بار آید
تو که بعد از دو روز خواهی مرد
گردکان کشتنت چه کار آید؟
مرد دهقان به شاه کسری گفت
مردم از کاشتن زیان نبرند
دگران کاشتند و ما خوردیم
ما بکاریم و دیگران بخورند
(ملک الشعرای بهار)
نمونه چهارپاره از فروغ فرخزاد
در کادر زیر، بخشی از چهارپاره «سپیده عشق» از فروغ فرخزاد را آورده‌ایم.
آسمان همچو صفحه دل من
روشن از جلوه‌های مهتابست
امشب از خواب خوش گریزانم
که خیال تو خوش‌تر از خواب است
خیره بر سایه‌های وحشی بید
می‌خزم در سکوت بستر خویش
باز دنبال نغمه‌ای دلخواه
می‌نهم سر به روی دفتر خویش
تن صدها ترانه می‌رقصد
در بلور ظریف آوایم
لذتی ناشناس و رویارنگ
می‌دود همچو خون به رگ‌هایم
(فروغ فرخزاد)
نمونه سؤال چهارپاره
حالا که یاد گرفتیم چهارپاره چیست و چه قالب شعری دارد، می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای شرکت در این تمرین کافی است در هرکدام از سؤال‌ها، روی گزینه درست مورد نظر خود کلیک کنید و سپس با کلیک بر گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را مشاهده کنید. با ثبت هر جواب درست، یک امتیاز می‌گیرید و بعد از اتمام تمرین یعنی پس از پاسخ دادن به همه پرسش‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز نهایی خود را خواهید دید. اگر امتیاز شما کم بود، بدون نگرانی بار دیگر مطلب را مطالعه کنید و از اول به پرسش‌ها پاسخ دهید.
۱. منظور از چهارپاره چیست؟
نوعی سبک ادبی دارای محتوای سیاسی و اجتماعی
قالب شعری مانند قصیده با محتوای اجتماعی
قالب شعری متشکل از چندین دوبیتی
قالب شعری متشکل از چهار مصرع
۲. کدام گزینه درباره چهارپاره درست نیست؟
این قالب شعری پس از مشروطه رواج یافت.
همه مصرع‌های زوج چهارپاره هم‌قافیه هستند.
چهارپاره نوعی قالب شعری میان قالب‌های کهن و شعر نو است.
چهارپاره در ابتدا برای مضامین اجتماعی و سیاسی سروده می‌شد.
همه مصرع‌های زوج در هرکدام از دوبیت‌های سازنده چهارپاره با هم هم‌قافیه هستند نه همه مصرع‌های زوج کل چهارپاره
۳. دوبیتی چیست؟
به هر دوبیت سازنده چهارپاره، دوبیتی گفته می‌شود.
دوبیتی قالب شعری است که از چندین چهارپاره تشکیل شده است.
دوبیتی قالب شعری است که از دو بیت یا چهار مصرع ساخته شده است.
دوبیتی همان چهارپاره اما با مضامین عرفانی است.
۴. کدام گزینه درباره دوبیتی‌های سازنده چهارپاره درست است؟
معمولا همه مصرع‌های این دوبیتی‌ها هم‌قافیه هستند.
این دوبیتی‌ها باید حتما محتوای سیاسی و اجتماعی داشته باشند.
این دوبیتی‌ها از نظر مفهوم و معنا، انسجام و پیوستگی دارند.
هرکدام از این دوبیتی‌ها، قافیه مخصوص به خود و متفاوت با دوبیتی‌های دیگر ندارند.
۵. کدام گزینه درباره مضمون چهارپاره درست است؟
چهارپاره‌ها برای مدح پادشاهان سروده می‌شدند.
چهارپاره از ابتدا فقط مضمامین عاشقانه و عارفانه را در بر می‌گرفت.
چهارپاره‌ها ابتدا برای بیان مضامین اجتماعی و سیاسی سروده می‌شدند.
چهارپاره‌های امروزی بیشتر برای بیان مضامین اجتماعی و سیاسی استفاده می‌شوند.
۶. منظور از کلمه «پاره» در قالب چهارپاره چیست؟
۷. در کدام گزینه دوبیتی وجود دارد؟
الهی چون گناهم را شمر نیست
یقین دانم که عذرم را ثمر نیست
ز لطفت این تمنا دارم و بس
که بینم غیرِ من کس در سقر نیست
(غبار همدانی)
بعد از آن، چل روز دیگر در ببست
خویش کشت و از وجود خود برست
چونکه خلق از مرگ او آگاه شد
بر سر گورش قیامتگاه شد
(مولانا)
از آتش عشق و دود اندوه
ساکن نشدی مگر بر آن کوه
بر کوه شدی و می‌زدی دست
افتان، خیزان، چو مردمِ مست
(نظامی)
خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانب خوارزم وزان است
آن برگ رزان بین که بر آن شاخِ رزانست
گویی به مثل پیرهن رنگرزان است
(منوچهری)
۸. کدام‌یک از شاعران زیر، شعری در قالب چهارپاره نسروده است؟
۹. تفاوت قافیه‌های چهارپاره و دوبیتی چیست؟
در چهارپاره برخلاف دوبیتی، همه مصرع‌های زوج و فرد هم‌قافیه هستند.
در چهارپاره مصرع‌های زوج، هم‌قافیه هستند و در دوبیتی، مصرع‌های اول و دوم و چهارم، هم‌قافیه هستند.
دوبیتی‌ها مصرع‌های زوجِ هم‌قافیه و چهارپاره‌ها چهار مصرع هم‌قافیه دارند.
این دو قالب از نظر قافیه تفاوتی ندارند.
۱۰. وزن چهارپاره‌ها چگونه است؟
هرکدام از دوبیتی‌های سازنده چهارپاره، وزن مخصوص خود را دارند.
وضعیت وزن عروضی در چهارپاره‌ها مانند وضعیت قافیه‌ها است.
کل چهارپاره در یک وزن سروده می‌شود.
معمولاً هر دوبیتی فقط با یکی از دوبیت‌های دیگر هم‌وزن است.
جدول خلاصه نکات چهارپاره در ادبیات فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم چهارپاره چیست و چه قالب شعری دارد. همچنین نمونه‌هایی از چهارپاره، تفاوت چهارپاره با دوبیتی و وزن چهارپاره را نیز بررسی کردیم. در جدول زیر، مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را به‌صورت خلاصه آورده‌ایم اما پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری این قالب شعری، کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. چهارپاره | شعری که از چندین دوبیتی منسجم از نظر معنایی و متفاوت از نظر قافیه، ساخته شده است. |
| ۲. قالب شعری چهارپاره | هر دوبیت، هم قافیه و دارای قافیه متفاوت با دوبیتی‌های دیگر هستند. |
| ۳. کاربرد چهارپاره | باز شدن دست شاعران کلاسیک به علت متنوع‌تر شدن قافیه‌ها نسبت به قالب‌های کهن شعر |
| ۴. مضمون چهارپاره | در زمان شکل گیری (مشروطه): مضامین اجتماعی |
| در دوران اخیر: عاشقانه | |
| ۵. وزن عروضی چهارپاره | کل مصرع‌های کل دوبیتی‌های سازنده چهارپاره در یک وزن عروضی سروده می‌شوند. |
| ۶. دوبیتی | شعری که از دو بیت یا همان چهار مصرع تشکیل شده است. |
| ۷. تفاوت دوبیتی و چهارپاره | یک چهارپاره از چندین دوبیتی ساخته می‌شود. |
| ۸. شاعران چهارپاره‌سرای فارسی | ملک الشعرای بهار، حبیب یغمایی، فریدون توللی، فریدون مشیری، فروغ فرخزاد، امید صباغ‌نو، حامد عسکری و… |
source