«وابسته‌ها» کلمه‌هایی هستند که در گروه‌های اسمی، قبل و بعد از هسته قرار می‌گیرند و به آن وابسته می‌شوند. اگر وابسته‌ها قبل از هسته قرار داشته باشند، «وابسته پیشین» نامیده می‌شوند و اگر بعد از هسته بیایند، آن‌ها را «وابسته پسین» می‌نامیم. به‌طور مثال، در گروه اسمی «همه کتاب‌فروشی‌هایِ شهر»، کلمه «کتاب‌فروشی» هسته است. «همه» قبل از این کلمه آمده، بنابراین وابسته پیشین آن به شمار می‌آید. «ها» و «شهر» نیز که بعد از هسته قرار گرفته‌اند، وابسته‌های پسین این گروه اسمی هستند. در این مطلب از مجله فرادرس به این سؤال پاسخ می‌دهیم که وابسته پسین و پیشین چیست و چه انواعی دارد.

در بخش‌های بعدی این مطلب، هر کدام از انواع وابسته‌های پسین و پیشین را با مثال‌هایی از گروه‌ها و جمله‌های فارسی بررسی می‌کنیم و کاربرد آن‌ها را توضیح می‌دهیم. در نهایت، با تمرین‌هایی که در اختیارتان قرار می‌دهیم، می‌توانید سطح یادگیری خود را در مورد این مبحث ارزیابی کنید.

وابسته پسین و پیشین چیست؟

وابسته‌ها کلمه‌هایی هستند که در گروه‌های اسمی، قبل یا بعد از هسته می‌آیند و توضیحات بیشتری را در مورد آن بیان می‌کنند. «وابسته‌های پیشین» قبل از هسته قرار می‌گیرند اما «وابسته‌های پسین» بعد از هسته می‌آیند.

گروه‌های اسمی و انواع وابسته‌های پسین و پیشین در فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس آموزش داده شده‌اند.

با کلیک روی لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.

برای اینکه نقش و کاربرد وابسته‌ها را بهتر درک کنید، لازم است کمی در مورد ساختار گروه‌های اسمی و اجزای آن‌ها توضیح بدهیم. گروه‌های اسمی زنجیره پیوسته‌ای از یک هسته و چند وابسته هستند. هر گروه اسمی یک هسته دارد که معمولاً از جنس اسم، ضمیر یا صفت جانشین اسم است و یک یا چند وابسته دارد که می‌توانند از جنس اسم، ضمیر یا انواع صفت باشند.

هسته بخش اصلی هر گروه اسمی است که حضور آن اجباری بوده و نمی‌توان آن را حذف کرد. برعکس، حضور وابسته‌ها در گروه اسمی اجباری نیست و معمولاً می‌توان آن‌ها را از ساختار گروه حذف کرد.

در جدول زیر نشان داده‌ایم که انواع وابسته پسین و پیشین چیست و برای هر کدام مثالی نیز ارائه کرده‌ایم.

بسیاری از گروه‌های اسمی فقط با وجود یک هسته و بدون هیچ وابسته‌ای ساخته می‌شوند. ساختار کلی گروه‌های اسمی را می‌توان به صورت زیر نشان داد.

به‌عنوان مثال، در کادر زیر یک مورد از گروه‌های اسمی فارسی را مشاهده می‌کنید. در این گروه، «سؤال» هسته است و بخش اصلی این گروه به شمار می‌رود. «این»، «چند»، «سخت» و «امتحان» نیز وابسته‌های گروه هستند که توضیح بیشتری را در مورد هسته گروه بیان می‌کنند.

«این» و «چند» قبل از هسته آمده‌اند، بنابراین وابسته پیشین این گروه هستند. «سخت» و «امتحان» هم چون بعد از هسته قرار گرفته‌اند، وابسته پسین این گروه محسوب می‌شوند.

برای اینکه به‌راحتی تشخیص بدهید در هر گروه اسمی، وابسته پسین و پیشین چیست، لازم است در وهله اول هسته آن گروه را مشخص کنید. معمولاُ اولین کلمه‌ای که در گروه اسمی، کسره «ـِ» می‌گیرد، هسته آن گروه است. در مثال بالا نیز «سؤال» اولین کلمه‌ای بود که با حرکت کسره همراه شده بود.

البته این نکته استثناء‌هایی هم دارد. مثلاً «همه» صفت مبهم است اما هنگامی که آن را در گروه اسمی به کار ببریم با نقش‌نمای کسره (همه‌یِ) می‌آید. لازم است هنگام تشخیص هسته گروه، به این نکته هم توجه داشته باشید.

در این بخش، به‌طور کلی وابسته‌های پسین و پیشین، همچنین نقش آن‌ها را در ساختار گروه‌های اسمی بررسی کردیم. در بخش‌های بعدی، هر کدام از انواع وابسته‌ها را نام برده و آن‌ها را به‌طور کامل توضیح می‌دهیم.

انواع وابسته پیشین

وابسته پیشین قبل از هسته گروه اسمی قرار می‌گیرد که در فهرست زیر به انواع آن اشاره کرده‌ایم. البته وابسته‌های پیشین را می‌توانید به‌طور کامل با مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس نیز بیاموزید.

برای دسترسی به این فیلم آموزشی کافی است روی لینک زیر کلیک کنید.

در فهرست زیر عنوان تمامی وابسته‌های پیشین را مشاهده می‌کنید.

در ادامه، توضیحات تکمیلی را در مورد هر کدام از این وابسته‌ها ارائه می‌کنیم.

صفت پرسشی

از صفت‌های پرسشی برای پرسش در مورد نوع، مقدار، اندازه یا چگونگی موصوف استفاده می‌شود. همان‌طور که در مثال زیر از صفت پرسشی «چه» برای پرسش در مورد موصوف استفاده شده است.

صفت‌های پرسشی از رایج‌ترین وابسته‌های پیشین هستند. برای اینکه بدانید انواع وابسته پسین و پیشین چیست، لازم است با این نوع از وابسته‌ها آشنا باشید.

در این مثال، «چه» صفت پرسشی و وابسته پیشین است. «لباس» نیز به‌عنوان هسته گروه اسمی آمده است.

رایج ترین صفت های پرسشی فارسی

در جدول زیر، برخی از رایج‌ترین صفت‌های پرسشی را با مثال معرفی کرده‌ایم.

برای یادگیری بهتر صفت‌های پرسشی لازم است به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.

• «هیچ» هم به‌عنوان صفت مبهم و هم به‌عنوان صفت شمارشی به کار می‌رود.
• اگر بعد از صفت‌های پرسشی، اسمی قرار نگیرد و این کلمه‌ها به‌تنهایی به کار بروند، دیگر صفت پرسشی نخواهند بود، بلکه ضمیر پرسشی به شمار می‌آیند. مانند «چه» در جمله «چه گفتی؟».

صفت اشاره

صفت‌های اشاره کلمه‌هایی هستند که قبل از اسم می‌آیند و برای اشاره به آن مورد استفاده قرار می‌گیرند. «این» و «آن» دو مورد از رایج‌ترین صفت‌های اشاره در زبان فارسی هستند. صفت‌های اشاره هم برای اشاره به نزدیک (این) و هم برای اشاره به دور (آن) به کار می‌روند.

به‌عنوان مثال، در گروه اسمی زیر از صفت اشاره «این» برای اشاره کردن به «کتاب» استفاده شده است.

در جدول زیر، برخی از صفت‌های اشاره پرکاربرد زبان فارسی را با مثال ارائه کرده‌ایم.

نکته: در صورتی که اسم بعد از صفت‌های اشاره حذف شود و این کلمه‌ها به‌تنهایی به کار بروند، دیگر صفت اشاره نخواهند بود، بلکه ضمیر اشاره نامیده می‌شوند. به‌طور مثال، در جمله «این‌ها را بده به من»، «این» ضمیر اشاره است، نه صفت اشاره.

صفت تعجبی

صفت تعجبی یکی از انواع وابسته‌های پیشین است که تعجب گوینده یا نویسنده را در مورد موصوف نشان می‌دهد. «چه» و «عجب» دو مورد از رایج‌ترین صفت‌های تعجبی محسوب می‌شوند.

در مثال زیر، کاربرد این نوع از وابسته‌ها را مشاهده می‌کنید. در این مثال، «چه» وابسته پیشین و صفت تعجبی است و «غذا» نیز هسته گروه به شمار می‌آید.

صفت‌های تعجبی و سایر وابسته‌های پیشین در فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس به‌خوبی آموزش داده شده‌اند. برای اینکه کاربرد صفت‌های تعجبی در گروه‌های اسمی را بهتر یاد بگیرید، به این نکته‌ها توجه کنید:

• هرگاه در جمله‌ای از صفت تعجبی استفاده شده باشد، معمولاً انتهای آن جمله از علامت «!» استفاده می‌شود.
• اگر صفت‌های تعجبی به‌تنهایی به کار بروند و بعد از آن هیچ اسمی نیاید، دیگر صفت تعجبی نیستند و در واقع نوعی ضمیر به شمار می‌آیند، مانند «چه» در «چه کردی!».

صفت شمارشی اصلی و ترتیبی

صفت‌های شمارشی تعداد یا ترتیب موصوف خود و هسته گروه اسمی را نشان می‌دهند. اعداد به دو دسته اصلی و ترتیبی تقسیم می‌شوند. کاربرد و مثال هر کدام از این دو دسته را در ادامه مشاهده می‌کنید.

• اعداد اصلی: تعداد موصوف را مشخص می‌کنند، مانند «یک»، «دو»، «شانزده»، «هزار و دویست» و… .
• اعداد ترتیبی: ترتیب موصوف را مشخص می‌کنند. این اعداد با اضافه کردن «ـُ م» و «ـُ مین» به انتهای اعداد اصلی ساخته می‌شوند. فقط اعدادی که با پسوند «ـُ مین» ساخته شده باشند، وابسته پیشین به شمار می‌آیند، مانند «دومین»، «هشتمین»، «دهمین»، «شانزدهمین» و… .

در مثال زیر، کاربرد صفت‌های شمارشی اصلی و ترتیبی را به‌عنوان وابسته پیشین اسم مشاهده می‌کنید. «سیزده» عدد اصلی و «سیزدهمین» عدد ترتیبی است که هر دو قبل از هسته (خانه) قرار گرفته‌‌اند.

نکته: موصوف صفت‌های شمارشی همیشه به صورت مفرد و بدون نشانه جمع می‌آید.

صفت برترین یا عالی

صفت‌های برترین یا عالی برای نشان دادن برتر بودن موصوف از نظر یک ویژگی خاص به کار می‌روند. ساختار این نوع از صفت‌ها را در ادامه مشاهده می‌کنید.

طبق این ساختار، صفت‌هایی که انتهای آن‌ها از پسوند «ترین» استفاده شده باشد، صفت عالی یا برترین به شمار می‌آیند.

مثالی از کاربرد صفت برترین را در کادر زیر نشان داده‌ایم. در مثال زیر، «انسان» هسته است و «مهربان‌ترین» صفت عالی و وابسته پیشین آن به شمار می‌آید.

گاهی شاعران و نویسندگان به‌جای اینکه صفت عالی را قبل از اسم قرار بدهند، آن را بعد از اسم می‌آورند، مانند «بهترینِ انسان‌ها». در این حالت، معمولاً اسم به صورت جمع می‌آید. این حالت در فارسی امروزی و در متون غیرادبی کاربرد ندارد.

نکته: در همین بخش به این نکته اشاره کردیم که صفت‌های عالی برتر بودن موصوف را در زمینه یک ویژگی خاص نشان می‌دهند. البته این نکته به معنای مثبت بودن آن ویژگی نیست. به‌طور مثال، «بدترین» هم نوعی صفت عالی است اما معنای منفی دارد.

صفت مبهم

صفت‌های مبهم، مقدار، اندازه، نوع یا چگونگی موصوف را به‌ صورت مبهم نشان می‌دهند. برخی از پرکاربردترین صفت‌های مبهم در زبان فارسی عبارتند از:

• همه (همه سؤال‌ها)
• هر (هر سؤالی)
• هیچ (هیچ سؤالی)
• چند (چند سؤال)
• چندین (چندین سؤال)
• بعضی (بعضی سؤال‌ها)
• فلان (فلان سؤال)
• و… .

برای اینکه کاربرد این نوع از وابسته‌های پیشین را بهتر یاد بگیرید، به مثال زیر دقت کنید. در این مثال، «هر» وابسته پیشین و صفت مبهم است. «دانش‌آموز» نیز به‌عنوان هسته گروه به کار رفته است.

با توجه به نکته‌های زیر، کاربرد صفت‌های مبهم را بهتر می‌آموزید.

• «چند» هم به‌عنوان صفت مبهم و هم در نقش صفت پرسشی به کار می‌رود.
• «هیچ» هم می‌تواند صفت پرسشی باشد و هم به‌عنوان صفت مبهم به کار برود.
• اگر بعد از صفت مبهم، هیچ اسمی نیامده باشد و این صفت‌ها به‌تنهایی به کار رفته باشند، دیگر صفت مبهم نیستند. بلکه ضمیر مبهم به شمار می‌آیند، مانند «همه» در «همه رفتند.»

شاخص

به لقب‌ها یا عنوان‌هایی که قبل از اسم‌ها قرار می‌گیرند، «شاخص» گفته می‌شود. توجه داشته باشید که بین شاخص و اسم بعد از آن هیچ نشانه‌ای به کار نمی‌رود.

از میان شاخص‌های رایج می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• عمو
• خاله
• آقا
• سرهنگ
• کدخدا
• دکتر
• مهندس
• علّامه
• کربلایی
• و… .

با توجه به مثال زیر، این نوع از وابسته‌های پیشین و کاربرد آن‌ها را بهتر یاد می‌گیرید. در این مثال، «مرتضوی» هسته است و «سرهنگ» شاخص و وابسته پیشین آن به شمار می‌آید.

همان‌طور که مشاهده می‌کنید، بین شاخص و کلمه بعد از آن، نه کسره اضافه و نه هیچ نشانه دیگری نیامده است.

نکته: از بین همه وابسته‌های پیشین، شاخص به هسته نزدیک‌تر است. به عبارت دیگر، اگر اسمی چند وابسته پیشین مختلف داشته باشد، شاخص بعد از همه آن‌ها و دقیقاً قبل از هسته قرار می‌گیرد.

«یک» نکره

اسم‌هایی که برای گوینده و نویسنده یا مخاطب ناشناس باشند، به‌عنوان «اسم نکره» شناخته می‌شوند. در زبان فارسی، اسم‌های نکره نشانه‌های خاصی دارند که در ادامه به آن‌ها اشاره کرده‌ایم.

• «یک» قبل از اسم
• «ی» در انتهای اسم
• «یک» قبل از اسم و «ی» در انتهای اسم

از میان این نشانه‌ها، «یک» به‌عنوان وابسته پیشین در گروه‌های اسمی به کار می‌رود. توجه داشته باشید که این نشانه با عدد «یک» که صفت شمارشی است، تفاوت دارد. کاربرد این نشانه نکره را در ادامه نشان داده‌ایم.

در مثال زیر، «یک» و «ی» هر دو نشانه نکره بودن «کودک» هستند. اولی وابسته پیشین و دومی وابسته پسین به شمار می‌آید.

ساده‌ترین راه برای تشخیص «یک» نکره از «یک» صفت شمارشی این است که به‌جای آن سایر اعداد، یعنی دو، سه و… را قرار بدهید. اگر نتیجه آن معنادار بود، به این معناست که «یک» صفت شمارشی است اما اگر گروه اسمی و جمله مورد نظر بی‌معنا شد، می‌توانید مطمئن باشید که «یک» نشانه نکره بودن اسم است.

به‌عنوان مثال، اگر در گروه اسمی بالا، به‌جای «یک»، «دو» را قرار بدهیم، گروه «دو کودکی» ساخته می‌‌شود که برای مخاطب بی‌معناست.

اسم‌های معرفه و نکره، همچنین نشانه‌های آن‌ها را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس به‌راحتی یاد بگیرید.

مُمَیِّر

ممیزها همان واحدهای وزن، اندازه‌گیری یا شمارش هستند که بعد از صفت‌های شمارشی می‌آیند. از آنجایی که صفت‌های شمارشی وابسته اسم‌ها هستند و ممیزها هم وابسته صفت‌های شمارشی محسوب می‌شوند، به ممیزها «وابسته وابسته» گفته می‌شود.

در فهرست زیر به برخی از رایج‌ترین ممیزهای زبان فارسی اشاره کرده‌ایم.

• متر (پنج متر پارچه)
• گرم (ده گرم دارو)
• کیلو (دوازده کیلو میوه)
• رأس (سه رأس گوسفند)
• طاقه (سه طاقه پارچه)
• دست (شش دست لباس)
• نفر (پنج نفر دانشجو)
• مثقال (سه مثقال طلا)
• و… .

ممیزها بین صفت شمارشی و هسته گروه اسمی قرار می‌گیرند. کاربرد این نوع از وابسته‌ها را در مثال زیر مشاهده می‌کنید.

در این مثال، «پارچه» هسته است، «هشت» صفت شمارشی آن محسوب می‌شود و «متر» نیز به‌عنوان ممیز و وابسته وابسته، بین آن‌ها آمده است.

برای اینکه کاربرد ممیزها را بهتر یاد بگیرید، لازم است به نکته‌های زیر هم توجه کنید.

• ممیزها وابسته صفت شمارشی قبل از خود هستند، نه وابسته هسته گروه اسمی.
• ممیزها معمولاً بعد از صفت‌های شمارشی اصلی به کار می‌روند اما گاهی نیز بعد از صفت‌های شمارشی ترتیبی قرار می‌گیرند.
• گاهی ممیزها وابسته صفت‌های پرسشی یا مبهم نیز می‌شوند، مانند «چند رأس گوسفند؟ – چند طاقه پارچه)

یادگیری گروه های اسمی با فرادرس

انواع وابسته‌ها، چه از نوع پیشین باشند و چه از نوع پسین، در گروه‌های اسمی به کار می‌روند و اصولاً وجود آن‌ها به گروه اسمی وابسته است. تا گروه اسمی‌ای شکل نگیرد، وابسته‌های پسین و پیشین هم کاربردی نخواهند داشت.

با توجه به همین نکته، به اهمیت بالای گروه‌های اسمی در رابطه با وابسته‌ها پی می‌بریم. برای اینکه گروه‌های اسمی را بهتر بشناسید، توصیه می‌کنیم به فیلم‌های آموزشی فرادرس مراجعه کنید. فهرستی از فیلم‌های آموزشی مرتبط با مبحث گروه‌های اسمی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

چنانچه بخواهید با سایر مباحث دستور زبان فارسی یا آرایه‌های ادبی نیز آشنا شوید، مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر را توصیه می‌کنیم.

انواع وابسته پسین

همان‌طور که در بخش‌های قبلی توضیح دادیم، وابسته‌های پسین بعد از هسته قرار می‌گیرند. در فهرست زیر، عنوان این نوع از وابسته‌ها را ارائه کرده‌ایم.

در بخش‌های بعد، هر کدام از وابسته‌های پسین را با جزئیات بیشتری توضیح می‌دهیم.

نشانه نکره

نشانه نکره «ی» یکی از وابسته‌های پسین است که به انتهای اسم‌های ناشناس و نکره اضافه می‌شود. اسم‌های نکره، اسم‌هایی هستند که برای گوینده و نویسنده یا مخاطب آن‌ها ناشناس‌اند.

در کادر زیر، مثالی از کاربرد «ی» نکره در گروه اسمی نشان داده شده است. در این مثال، «درخت» هسته گروه اسمی است و «ی» نکره به‌عنوان وابسته پسین آن آمده است.

نکته: اگر اسمی هم «ی» نکره و هم صفت داشته باشد، در بسیاری از موارد، «ی» به جای اینکه در انتهای اسم قرار بگیرد، به انتهای صفت اضافه می‌‌شود، مانند «درخت بلندی».

نشانه جمع

از نشانه‌های جمع برای جمع بستن اسم‌های مفرد استفاده می‌شود. این نشانه‌ها از نوع وابسته پسین هستند و به انتهای اسم‌ها اضافه می‌شوند.

در فهرست زیر، پرکاربردترین نشانه‌های جمع فارسی و عربی را نشان داده‌ایم.

• ها (خانم‌ها)
• ان (مردان)
• ین (بازرسین)
• ون (آقایون)
• ات (انتخابات)
• جات (دواجات)

در مثال زیر، از همین وابسته‌ پسین استفاده شده است. «بانو» اسم هسته است و «ان» به‌عنوان وابسته پسین آن به کار رفته است.

برای یادگیری بهتر کاربرد نشانه‌های جمع به نکته‌های زیر نیز توجه کنید.

• «ها» و «ان» نشانه‌های جمع فارسی هستند که برای جمع بستن اسم‌های فارسی و عربی به کار می‌روند.
• «ین»، «ون» و «ات» نشانه‌های جمع عربی هستند و بهتر است اسم‌های فارسی را با آن‌ها جمع نبندیم.
• «جات» علاوه‌بر اینکه نشانه جمع است، بر معنای نوع و جنس هم دلالت دارد، مانند «مرباجات».
• گاهی اوقات، علاوه‌بر اسم‌های مفرد، اسم‌های جمع را نیز با استفاده از نشانه‌های جمع، جمع می‌بندیم، مانند «قبیله‌ها».

صفت شمارشی ترتیبی

در بخش‌های قبل، ساختار صفت‌های شمارشی ترتیبی را بررسی کردیم و توضیح دادیم که این دسته از صفت‌ها با اضافه شدن «ـُ م» و «ـُ مین» به اعداد اصلی ساخته می‌شوند.

آن دسته از صفت‌های شمارشی که با استفاده از پسوند «ـُ م» ساخته شده‌اند، به‌عنوان وابسته پسین به کار می‌روند. بین این صفت‌‌ها و موصوف آن‌ها از کسره اضافه استفاده می‌شود. برای یادگیری بهتر این نکته به مثال زیر توجه کنید.

در این مثال، «چهارم» صفت شمارشی است و به‌عنوان وابسته پسین «کلاس» آمده است. بین این صفت و موصوف آن، حرکت کسره قرار گرفته است.

در گفتار و نوشتار، گاهی پسوند «ـُ م» از انتهای صفت‌های شمارشی ترتیبی حذف می‌شود. به‌طور مثال، به‌جای «کلاس چهارم»، از «کلاس چهار» استفاده می‌شود. در این حالت، عددی که بعد از موصوف می‌آید، صفت شمارشی اصلی نیست، بلکه نوعی صفت شمارشی ترتیبی است که پسوند «ـُ م» از انتهای آن حذف شده است.

مضاف‌الیه

هرگاه اسم، ضمیر یا صفت جانشین اسم بعد از اسم دیگری بیاید و به آن وابسته شود، به این کلمه «مضاف‌الیه» گفته می‌شود. اسمی که مضاف‌الیه به آن وابسته می‌شود نیز «مضاف» نام دارد. مضاف و مضاف‌الیه در کنار یکدیگر، ترکیب‌های اضافی را تشکیل می‌دهند.

مضاف‌‌الیه‌ها معمولاً بعد از هسته می‌آیند. به همین خاطر در دسته وابسته‌های پسین قرار می‌گیرند. بین مضاف و مضاف‌الیه نیز از کسره اضافه «ـِ» استفاده می‌شود.

در صورتی که انتهای کلمه مضاف، مصوت «ا» یا «او» قرار گرفته باشد، کسره اضافه با «ی» میانجی می‌آید، مانند «بویِ گل». مضاف‌الیه و کاربرد آن در فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف‌الیه در فارسی فرادرس آموزش داده شده است.

در مثال زیر، مضاف‌الیه و کاربرد آن را به‌عنوان وابسته پسین نشان داده‌ایم. در این مثال، «شمشیر» هسته است و «رستم» مضاف‌الیه و وابسته پسین آن به شمار می‌آید.

گفتیم که با کنار هم قرار گرفتن مضاف و مضاف‌الیه، ترکیب‌های اضافی ساخته می‌شوند. در زبان فارسی، ترکیب‌های اضافی مختلفی  وجود دارند. در هر کدام از آن‌ها، رابطه متفاوتی بین مضاف و مضاف‌الیه به وجود می‌آید.

در ادامه، انواع ترکیب‌های اضافی را با مثال ارائه کرده‌ایم.

• اضافه مِلکی: در این حالت، مضاف‌الیه مالک مضاف است. (مانند: مدادِ معلم)
• اضافه تخصیصی: مضاف‌ به مضاف‌الیه اختصاص دارد. (مانند: پنجره اتاق)
• اضافه توضیحی: مضاف نوعی اسم عام است و مضاف‌الیه نام مضاف به شمار می‌آید. (مانند: سرزمینِ ایران)
• اضافه بیانی: مضاف‌الیه جنس مضاف را نشان می‌دهد. (مانند: درِ چوبی)
• اضافه تشبیهی: مضاف و مضاف‌الیه به یکدیگر تشبیه شده‌اند. (مانند: کمندِ ابرو – ابرویِ کمند)
• اضافه استعاری: مضاف با معنای استعاری و غیرحقیقی به کار می‌رود. (مانند: آغوشِ خاک)
• اضافه اقترانی: بین مضاف و مضاف‌الیه رابطه مقارنت و همراهی وجود دارد. (مانند: چشمِ طمع)
• اضافه بُنُوَّت: مضاف فرزند مضاف‌الیه است. (مانند: رستمِ زال)

صفت بیانی

صفت‌های بیانی، صفت‌هایی هستند که معمولاً بعد از اسم می‌آیند و یکی از ویژگی‌های اسم، مانند رنگ، اندازه، مقدار، شکل، ارزش و… را در مورد آن بیان می‌کنند. بین صفت بیانی و اسم قبل از آن، کسره (ـِ) قرار می‌گیرد.

به‌طور مثال، در گروه اسمی زیر، «آبی» نوعی صفت بیانی است که رنگ اسم قبل از خود، یعنی «دیوار» را مشخص می‌کند. همان‌طور که مشاهده می‌کنید بین «دیوار» و «آبی» از کسره استفاده شده است.

صفت‌های بیانی در بین گروه‌های اسمی، کاربرد بسیاری دارند. برای اینکه بتوانید تشخیص بدهید انواع وابسته پسین و پیشین چیست، لازم است به‌طور کامل با این نوع از وابسته‌ها آشنا باشید.

صفت‌های بیانی از نظر ساختار به چهار دسته زیر تقسیم می‌شوند.

• صفت ساده: از یک جزء معنادار تشکیل می‌شوند و نمی‌توان آن‌ها را به چند جزء تقسیم کرد، مانند «سبز».
• صفت مشتق یا وندی: از یک جزء معنادار و یک یا چند پیشوند و پسوند تشکیل می‌شوند، مانند «زیبا» که از «زیب + ا» تشکیل شده است.
• صفت مرکب: از دو یا چند جزء معنادار ساخته می‌شوند، مانند «دلربا» که از «دل + ربا» ساخته شده است.
• صفت مشتق‌مرکب یا وندیِ مرکب: از یک یا چند جزء معنادار و یک یا چند پیشوند و پسوند ساخته می‌شوند، مانند «افغانی‌تبار» که از «افغان + ی + تبار» ساخته شده است.

علاوه‌بر این، صفت‌های بیانی به ۵ دسته ساده، صفت فاعلی، صفت مفعولی، نسبی و لیاقت تقسیم‌بندی می‌شوند. هر کدام از انواع صفت‌های بیانی را با مثال در جدول زیر نشان داده‌ایم.

نکته: صفت‌های تفضیلی که از «صفت ساده + تر» ساخته می‌شوند، نوعی صفت بیانی به شمار می‌آیند.

انواع صفت‌های بیانی و ساختار آن‌ها در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌طور کامل آموزش داده شده است.

جمله ربطی توضیحی

جمله‌های ربطی توضیحی در واقع، جمله‌هایی هستند که به اسم‌ها وابسته می‌شوند و توضیحی را در مورد آن‌ها بیان می‌کنند. ابتدای این جمله‌ها معمولاً حرف ربط «که» قرار می‌گیرد. این نوع از جمله‌ها در حقیقت نقش جمله ییرو را در جمله‌های مرکب به عهده دارند.

در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، جمله‌های پایه و پیرو، همچنین ساختار‌ آن‌ها بررسی شده است.

مثالی از این نوع وابسته را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.

در بسیاری از مواقع می‌توان جمله‌های ربطی توضیحی را به اسم، صفت یا مصدر تأویل و تبدیل کرد. همان‌طور که در مثال زیر نیز نشان داده شده است.

در این مثال، «که آواز می‌خواند» جمله ربطی توضیحی است که به‌عنوان وابسته پسین «مرد» آمده. این جمله را می‌توان به صفت «آوازخوان» تأویل و تبدیل کرد.

نکته: در مثال‌های بالا مشاهده کردید که به انتهای هسته، «ی» نکره اضافه شده و سپس جمله ربطی توضیحی به آن افزوده شده است. توجه داشته باشید که این «ی»، نشانه نکره نیست و با «ی» نکره تفاوت دارد.

مثال وابسته پسین و پیشین

اینکه وابسته پسین و پیشین چیست در بخش‌های قبلی به‌طور کامل بررسی شد. در این بخش، برای یادگیری بهتر این مبحث، مثال‌های متنوعی را با هم بررسی می‌کنیم.

در فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس، مثال‌های بیشتری از گروه‌های اسمی و وابسته‌های آن‌ها ارائه شده است. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

مثال اول برای وابسته پسین و پیشین

در این مثال، «کتاب» نقش هسته را به عهده دارد و سایر کلمه‌ها، وابسته‌های آن هستند. در ادامه نشان داده‌ایم که در این گروه، انواع وابسته پسین و پیشین چیست.

• وابسته پیشین: این (صفت اشاره) – سه (صفت شمارشی اصلی)
• وابسته پسین: خواندنی (صفت بیانی لیاقت) – کتاب‌فروشی (مضا‌ف‌الیه)

مثال دوم برای وابسته پسین و پیشین

در این گروه اسمی، «دانش‌آموز» نقش هسته را به عهده دارد و کلمه‌های دیگر همگی وابسته‌های آن هستند. در ادامه، وابسته‌های پسین و پیشین این گروه اسمی را مشخص کرده‌ایم.

• وابسته پیشین: چه (صفت تعجبی)
• وابسته پسین: ان (نشانه جمع) – باهوش (صفت بیانی) – «ی» نکره

همان‌طور که مشاهده می‌کنید، در این گروه اسمی، «ی» نکره به انتهای صفت اضافه شده، نه به انتهای هسته.

مثال سوم برای وابسته پسین و پیشین

در گروه زیر از سه کلمه استفاده شده است. در میان آن‌ها، «فتاحی» هسته است و دو کلمه دیگر وابسته‌های آن به شمار می‌آیند. در ادامه مشخص کرده‌ایم که در این گروه اسمی وابسته پسین و پیشین چیست.

• وابسته پیشین: سرگرد (شاخص)
• وابسته پسین: کارکشته (صفت بیانی)

مثال چهارم برای وابسته پسین و پیشین

مثال زیر از نوع گروه‌های اسمی است. در این گروه، «پرسش» نقش هسته را به عهده دارد. سایر کلمه‌ها یا وابسته پیشین یا وابسته پسین آن هستند. این وابسته‌ها را در ادامه مشخص کرده‌ایم.

• وابسته پیشین: همه (صفت مبهم)
• وابسته پسین: ها (نشانه جمع) – تکراری (صفت بیانی) – کتاب (مضاف‌الیه)

مثال پنجم برای وابسته پسین و پیشین

مثال زیر نیز از نوع گروه‌های اسمی است و «لباس» هسته آن به شمار می‌آید. در ادامه نشان داده‌ایم که در این گروه، وابسته پسین و پیشین چیست و نوع هریک از آن‌ها را نیز بیان کرده‌ایم.

• وابسته پیشین: گران‌ترین (صفت عالی)
• وابسته پسین: مغازه (مضاف‌الیه)

مثال ششم برای وابسته پسین و پیشین

گروه اسمی زیر از ۴ جزء تشکیل شده است. «معلم» هسته آن است و سایر اجزای گروه، نقش وابسته‌های آن را به عهده دارند. در ادامه مشخص کرده‌ایم که در این گروه اسمی، وابسته پسین و پیشین چیست و نوع هر کدام را نیز نشان داده‌ایم.

• وابسته پیشین: کدام (صفت پرسشی)
• وابسته پسین: ها (نشانه جمع) – مدرسه (مضاف‌الیه)

توجه داشته باشید که «ما» وابسته «مدرسه» است. این کلمه به «معلم» وابسته نشده و وابسته پسین آن به شمار نمی‌آید.

مثال هفتم برای وابسته پسین و پیشین

در کادر زیر، مثالی از گروه‌های اسمی را مشاهده می‌کنید. هسته این گروه، کلمه «داستان‌سرا» است. وابسته‌های پسین و پیشین آن را نیز در ادامه مشخص کرده‌ایم.

• وابسته پیشین: این‌چنین (صفت اشاره)
• وابسته پسین: ان (نشانه جمع) – امروزی (صفت بیانی)

مثال هشتم برای وابسته پسین و پیشین

مثال زیر در واقع از ترکیب دو گروه اسمی ساخته شده است. گروه اسمی اول «برترین هنرمند» است و گروه اسمی دوم نیز «این جشنواره» است. در حقیقت، کل گروه دوم به گروه اول وابسته شده است.

هسته و وابسته‌های هر گروه را در ادامه مشخص کرده‌ایم.

گروه اول

هسته و وابسته این گروه عبارتند از:

• هسته: هنرمند (این کلمه صفت جانشین موصوف است.)
• وابسته پیشین: برترین (صفت عالی)

گروه دوم

هسته و وابسته آن شامل این مواردند:

• هسته: جشنواره
• وابسته پیشین: این (صفت اشاره)

مثال نهم برای وابسته پسین و پیشین

در مثال زیر، «خواهر» به‌عنوان هسته گروه اسمی به کار رفته و کلمه‌های قبل و بعد از آن نیز به‌عنوان وابسته‌های گروه آمده‌اند. نوع این وابسته‌ها را در ادامه مشخص کرده‌ایم.

• وابسته پیشین: هر (صفت مبهم)
• وابسته پسین: بزرگ‌تر (صفت تفضیلی یا برتر) – «ی» نکره

ملاحظه می‌کنید که «ی» نکره به‌جای قرار گرفتن در انتهای هسته، به انتهای وابسته پسین متصل شده است.

مثال دهم برای وابسته پسین و پیشین

در این گروه اسمی، «جشن» نقش هسته را به عهده دارد. در ادامه مشخص کرده‌ایم که در این گروه، وابسته پسین و پیشین چیست و نوع هر کدام را نیز نشان داده‌ایم.

• وابسته پیشین: چهارمین (صفت شمارشی ترتیبی)
• وابسته پسین: تولد (مضاف‌الیه)

«کودک» مضاف‌الیه و وابسته «تولد» است. این کلمه وابسته پسین «جشن» به شمار نمی‌آید.

مثال یازدهم برای وابسته پسین و پیشین

در گروه اسمی زیر، «خودکار» به‌عنوان هسته آمده است. در این گروه، از وابسته پیشین استفاده نشده اما سه وابسته پسین در آن به کار رفته است.

«ها» (نشانه جمع)، «آبی» (صفت بیانی) و شما (مضاف‌الیه) وابسته‌های پسین گروه زیر به شمار می‌آیند.

مثال دوازدهم برای وابسته پسین و پیشین

گروه اسمی زیر صرفاً دو جزء دارد. «من» هسته آن محسوب می‌شود. همان‌طور که می‌دانید ضمیرها نیز می‌توانند به‌عنوان هسته گروه به کار بروند. «آزرده‌خاطر» نیز نوعی صفت بیانی است که با کسره به کلمه «من» اضافه شده است.

یادگیری ترکیب های وصفی و اضافی

با کنار هم قرار گرفتن مضاف و مضاف‌الیه، «ترکیب‌های اضافی» ساخته می‌شوند و با کنار هم آمدن صفت و موصوف، «ترکیب‌های وصفی» تشکیل می‌‌شوند.

هم ترکیب‌های وصفی و هم ترکیب‌های اضافی، نوعی گروه اسمی هستند که هسته آن‌ها معمولاً اسم است. این نوع از ترکیب‌ها در زبان فارسی بسیار رایج‌اند، به طوری که هر روزه آن‌ها در گفتار و نوشتار خود به کار می‌‌بریم.

در صورتی که بخواهید ترکیب‌های وصفی و اضافی و همین‌طور انواع آن‌ها را بهتر یاد بگیرید، مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس حتماً برایتان مفید خواهد بود.

در مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر نکته‌های کاربردی و مفیدی در مورد دستور زبان و ادبیات فارسی ارائه شده که توصیه می‌کنیم به آن‌ها نیز مراجعه کنید.

نکته های مهم در مورد وابسته های پسین و پیشین

تا اینجا توضیح دادیم که وابسته پسین و پیشین چیست و انواع آن‌ها را نیز بررسی کردیم. با وجود این، نکته‌های مهم دیگری نیز وجود دارند که لازم است به آن‌ها توجه داشته باشید. در ادامه به این نکته‌ها اشاره کرده‌ایم.

• معمولاً در گروه‌های اسمی حداکثر از ۳ وابسته پیشین استفاده می‌شود.
• برای وابسته پسین و تعداد آن‌ها در گروه‌های اسمی محدودیتی وجود ندارد.
• وابسته‌های پیشین بدون کسره اضافه به گروه اسمی متصل می‌شوند.
• همه وابسته‌های پسین، به جز «ی» نکره و نشانه‌های جمع، با کسره اضافه به هسته و گروه اسمی افزوده می‌‌شوند.
• در گروه‌های اسمی معمولاً به‌طور همزمان از صفت مبهم و صفت پرسشی استفاده نمی‌‌شود.
• اگر در گروه اسمی به‌طور همزمان از نشانه جمع، «ی» نکره و صفت بیانی استفاده شده باشد، معمولاً در چنین گروهی از مضاف‌الیه استفاده نمی‌شود.
• شاخص از همه وابسته‌های پیشین به هسته نزدیک‌تر است.
• اگر در گروه اسمی از صفت مبهم و صفت شمارشی به‌طور همزمان استفاده شده باشد، صفت مبهم قبل از صفت شمارشی قرار می‌گیرد.
• اگر در گروه اسمی هم از صفت اشاره و هم از صفت شمارشی استفاده شده باشد، صفت اشاره قبل از صفت شمارشی می‌آید.
• اگر یک اسم هم صفت و هم مضاف‌الیه داشته باشد، صفت قبل از مضاف‌الیه می‌آید.
• ممیز مستقیماً و بلافاصله بعد از صفت شمارشی قرار می‌گیرد.
• اگر در گروه اسمی از صفت تعجبی استفاده شده باشد، معمولاً هیچ وابسته پیشین دیگری جز صفت تعجبی در آن گروه به کار نمی‌رود.
• از بین وابسته‌های پسین، نشانه‌ جمع به هسته نزدیک‌تر است. در واقع، بین هسته و نشانه جمع، از هیچ وابسته دیگری استفاده نمی‌‌شود.
• اگر جمله ربطی توضیحی به اسمی وابسته شده باشد، معمولاً به‌عنوان آخرین وابسته پسین آن و بعد از تمامی وابسته‌های گروه اسمی قرار می‌گیرد.

سؤالات متداول

در بخش‌های قبلی این مطلب، به این سؤال پاسخ دادیم که وابسته پسین و پیشین چیست و به چند دسته تقسیم می‌شود. در این بخش به سراغ نکته‌های تکمیلی می‌رویم و در قالب پرسش و پاسخ به برخی از نکته‌های مهم در مورد وابسته‌های گروه اسمی اشاره می‌کنیم.

آیا همه وابسته‌های پیشین از نوع صفت هستند؟

خیر، اگرچه بیشتر وابسته‌های پیشین از نوع صفت هستند (مانند صفت اشاره، صفت مبهم، صفت شمارشی و…) اما این نکته در مورد همه وابسته‌های پیشین صدق نمی‌کند. شاخص به‌عنوان یکی از وابسته‌های پیشین، از نوع صفت نیست.

آیا همه وابسته‌های پسین با کسره اضافه به هسته گروه افزوده می‌شوند؟

خیر، «ی» نکره و نشانه جمع دو مورد از وابسته‌های پسینی هستند که بدون کسره به هسته و گروه اسمی اضافه می‌شوند.

در هر گروه اسمی چند وابسته وجود دارد؟

در هر گروه اسمی حداکثر ۳ وابسته پیشین وجود دارد اما تعداد وابسته‌های پسین آن‌ها محدودیتی ندارد. تعداد وابسته‌های هر گروه‌ اسمی به گوینده و نویسنده جمله بستگی دارد.

تمرین وابسته پسین و پیشین

با مطالعه بخش‌های قبلی یاد گرفتید که وابسته پسین و پیشین چیست و چه انواعی دارد. همچنین کاربردهای این نوع از وابسته‌ها را در جمله‌های فارسی آموختید. در این بخش، تمرین‌هایی ارائه می‌کنیم که با پاسخگویی به آن‌ها می‌توانید سطح یادگیری خود را در مورد انواع وابسته‌ها ارزیابی کنید.

البته برای مرور نکته‌های مربوط به مبحث وابسته‌ها می‌توانید به فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس نیز مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر قرار داده‌ایم.

برای پاسخگویی به این تمرین‌ها، ابتدا صورت هر سؤال را بادقت بخوانید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. برای اینکه پاسخ درست را مشاهده کنید، تنها لازم است روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.

با کلیک کردن روی گزینه «پاسخ تشریحی» می‌توانید جواب تشریحی هر کدام از سؤال‌ها را نیز مطالعه کنید. بعد از اینکه به همه تمرین‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود.

پس از کلیک کردن روی این گزینه، تعداد امتیازهایی که از این آزمون کسب کرده‌اید، نمایش داده می‌‌شود.

جمع بندی

در این مطلب از مجله فرادرس، وابسته‌های گروه‌های اسمی را بررسی کردیم. همچنین نشان دادیم که انواع وابسته پسین و پیشین چیست و چه کاربردهایی دارند. در ادامه، با مثال‌های متعدد کاربرد انواع وابسته‌ها را در گروه‌های اسمی مشخص کردیم. در نهایت، تمرین‌هایی ارائه کردیم که با پاسخگویی به آن‌ها می‌توانید سطح یادگیری خود در مورد این مبحث بسنجید.