زندگی همه انسان‌ها از دوران نوزادی تا بزرگسالی دستخوش تحول‌های زیادی می‌شود، بدن ما به خصوص در دوران بلوغ یا پیری بسیار تغییر می‌کند، همچنین، در بزرگسالی از نظر هیجانی، عاطفی و شناختی بسیار متفاوت از کودکی خود هستیم. اما این تغییرات چه زمانی اتفاق می‌افتند؟ آیا این تغییرات مرحله به مرحله هستند؟ چه مراحلی دارند؟ تحت تاثیر محیط هستند یا ژنتیک؟‌ روانشناسی تحولی شاخه‌ای از علم روانشناسی است که به پاسخ این سوالات می‌پردازد. در این مقاله از مجله فرادرس اتبدا توضیح می‌دهیم روانشناسی تحولی چیست و چه موضوعاتی را در بر می‌گیرد، سپس مسئله محیط یا ژنتیک را بررسی می‌کنیم و سپس به مطالعه مهم‌ترین نظریه‌های روانشناسی تحولی از جمله نظریه ژان پیاژه، نظریه فروید، نظریه اریکسون و… می‌پردازیم. در آخر چند کتاب مفید و کاربردی در این زمینه معرفی می‌کنیم.

روانشناسی تحولی چیست؟

«روانشناسی تحولی» (Developmental Psychology) شاخه‌ای از روانشناسی است که به مطالعه تغییرات روانشناختی انسان در طول زندگی‌اش یعنی از نوزادی تا پیری می‌پردازد. روانشناسان تحولی سعی می‌کنند تا بفهمند چگونه افراد در طول زندگی خود تغییر می‌کنند و چه عواملی بر این تغییرات تأثیر می‌گذارند. آن‌ها حوزه‌هایی از جمله تغییرات جسمی، شناختی، اجتماعی، شخصیتی و عاطفی انسان در این سنین را بررسی می‌کند. این مطالعه‌ها معمولاً از روش‌های مختلفی مانند مشاهده، مصاحبه و آزمون‌های روانشناختی صورت می‌گیرد تا تغییرات و تحولات انسان در طول زمان را مستند کنند. هدف اصلی روانشناسی تحولی این است که درک جامعی از فرآیندهای رشد و توسعه انسان ایجاد کند که بتواند در زمینه‌های مختلفی مانند آموزش، مشاوره و سیاست‌گذاری اجتماعی کاربرد داشته باشد.

موضوعات روانشناسی تحولی چیست؟

روانشناسی تحولی موضوعات گسترده‌ای را پوشش می‌دهد که شامل مراحل مختلف رشد و تغییرات جسمی، شناختی، اجتماعی و عاطفی در طول زندگی است. در ادامه نمونه‌ای از این موضوعات فهرست شده است.

• رشد شناختی: رشد شناختی به معنی توسعه توانایی‌های ذهنی از جمله تفکر، یادگیری و حل مسئله است. یک مثال از رشد شناختی در روانشناسی تحولی این است که این شاخه بررسی می‌کند که کودکان در هر بازه سنی به چه شکلی استدلال می‌کنند.
• رشد عاطفی: رشد عاطفی به تغییرات و تکامل احساس‌ها و عواطف در طول زندگی اشاره می‌کند.
• رشد اخلاقی: انسان‌ها از کودکی تا بزرگسالی قوانین و استدلال‌های متفاوتی برای تصمیم‌های اخلاقی خود دارند که در روانشناسی تحولی بررسی می‌کند.
• رشد جسمانی: رشد جسمانی و فیزیولوژیک انسان اثر زیادی بر روی روان او دارد، در نتیجه روانشناسی تحولی از مطالعه تغییرات جسمانی انسان در طول زندگی‌اش غفلت نمی‌کند.
• رشد شخصیتی، خودآگاهی و خودپنداره: رشد شخصیتی به معنای شکل‌گیری و تکامل شخصیت فرد است. اینکه چطور انسان‌ها وجود و هویت خود را به مرور زمان درک می‌کنند، در حیطه موضوعات روانشناسی تحولی قرار می‌گیرد.
• اکتساب زبان: چگونگی فرآیند یادگیری و استفاده از زبان در روانشناسی شناختی بررسی می‌شود. .
• چالش‌های تحولی و ناتوانی‌های یادگیری: گاهی اوقات ممکن است مشکلاتی در روند یادگیری و رشد به وجود بیایند که مراحل طبیعی رشد انسان را مختل کنند. روانشناسی تحولی این مشکلات را بررسی می‌کند و به دنبال راه حل برای آن‌ها می‌گردد.
• تأثیرات اجتماعی و فرهنگی بر رشد: نقش عوامل اجتماعی و فرهنگی در توسعه انسان نیز در روانشناسی تحولی بررسی می‌شود.

تفاوت روانشناسی رشد و روانشناسی تحولی چیست؟

بسیاری او اوقات برای علاقه‌مندان به حوزه روانشناسی این سوال پیش می‌آید که تفاوت روانشناسی رشد و روانشناسی تحولی چیست؟ این دو هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند و تنها ترجمه‌های متفاوتی از Developmental Psychology هستند. در حال حاضر، واژه «روانشناسی تحولی» در ترجمه ترجیح داده می‌شود چراکه واژه «رشد» به تغییرات کمی، قابل اندازه‌گیری و غیرقابل بازگشت مثل قد اشاره دارد اما واژه «تحول» تغییرات کیفی زندگی را نیز در بر می‌گیرد.

محیط یا ژنتیک، نقش کدام یک در رشد انسان مهم‌تر است؟

بحث «طبیعت یا تربیت» (Nature Or Nurture) یکی از مباحث اساسی در روانشناسی است که به نقش عوامل ژنتیکی (طبیعت) و عوامل محیطی (تربیت) در شکل‌گیری رفتارها و ویژگی‌های انسانی می‌پردازد. این بحث به ویژه در زمینه‌هایی مانند رشد کودک، توسعه شخصیت و شکل‌گیری بیماری‌های روانی اهمیت دارد.

طرفداران طبیعت معتقدند که ژنتیک نقش عمده‌ای در تعیین ویژگی‌ها و رفتارهای فردی دارد. تحقیقات زیادی نشان داده‌اند که استعدادهای علمی و رفتارهای شخصیتی می‌توانند تا حد زیادی تحت تأثیر ژن‌ها باشند. مثلا قدرت خیال‌پردازی افراد ۴۰ تا ۵۰ درصد ژنتیکی است.

از سوی دیگر بسیاری از نظریه‌پردازان تربیت، مانند «جان لاک» (John Lock) باور دارند که انسان با ذهنی خالی، همچون لوحی سفید به دنیا می‌آید و تجربیات زندگی و محیط اطراف نقش اصلی را در شکل‌گیری فرد ایفا می‌کنند. آن‌ها بر این باورند که شخصیت و رفتارهای انسانی به طور عمده توسط عوامل محیطی شکل می‌گیرند و استدلال می‌کنند که تجربیات زندگی، آموزش، فرهنگ، و تعاملات اجتماعی نقش اساسی در توسعه فردی دارند.

دانشمندان فعال در روانشناسی رفتارگرا از جمله «جان واتسون» (John Watson) نیز معتقدند که تمام رفتارها و ویژگی‌ها نتیجه‌ی شرطی‌سازی و تقویت هستند. آن‌ها بر این باورند که محیط و تجربیات می‌توانند افراد را صرف نظر از پیشینه ژنتیکی‌شان به هر چیزی تبدیل کنند. برای مثال واتسون در تحقیقات خود نشان داد که با استفاده از شرطی‌سازی کلاسیک می‌توان ترس‌ها و رفتارهای جدیدی را در کودکان ایجاد کرد یا «آلبرت بندورا» (Albert Bandura) در آزمایش معروف «عروسک بوبو» نشان داد که بسیاری از رفتارهای انسان در اثر مشاهده دیگران و تقلیدهای اجتماعی شکل می‌گیرد.

​ در سال‌های اخیر روانشناس‌ها به یک رویکرد تعاملی  روی آورده‌اند که ترکیبی از هر دو دیدگاه را می‌پذیرد. این رویکرد معتقد است که ژنتیک و محیط به طور همزمان و در تعامل با یکدیگر بر رفتارها و ویژگی‌های انسانی تأثیر می‌گذارند. برای مثال، مطالعه‌ای که بر روی دوقلوها انجام شده نشان می‌دهد که هر دو عوامل ژنتیکی و محیطی در بروز بیماری‌هایی مانند اسکیزوفرنی نقش دارند. مثال دیگر، مدل «استرس-دیاثیز» (diathesis-stress) است که می‌گوید پیش‌زمینه‌های ژنتیکی به همراه استرس‌های محیطی می‌توانند منجر به بروز اختلالات روانی شوند و برای شکل‌گیری اختلال‌ها هر دوی این موارد باید حضور داشته باشند. در نهایت، بحث طبیعت یا تربیت همچنان یک موضوع پیچیده و چند وجهی است که نیازمند تحقیقات بیشتر و دقیق‌تری است تا بتوان به درک بهتری از نقش این عوامل در رشد انسان دست یافت.

مراحل جسمانی رشد انسان در روانشناسی تحولی چیست؟

همان‌طور که اشاره کردیم، یکی از مهم‌ترین ابعاد تحولی انسان، تحول جسمانی است. جسم انسان تاثیر بسیار زیادی بر روی روان او می‌گذارد. در نتیجه دانشمندان روانشناسی تحولی از لحظه تشکیل نطفه تا زمان مرگ را مورد بررسی قرار می‌دهند. طول عمر انسان از نظر جمسانی به بازه‌های متفاوتی تقسیم می‌شود که هر کدام ویژگی‌های خاص خودش را دارد. در ادامه به این تقسیم‌بندی اشاره شده است.

• پیش از تولد (از شکل‌گیری نطفه تا تولد): این مرحله شامل تشکیل ساختارهای اولیه مغز، شروع فعالیت‌های عصبی و ایجاد پایه‌های اولیه برای توانایی‌های حسی و شناختی است که برای فرآیندهای یادگیری و تعامل با محیط بعد از تولد ضروری هستند. هرگونه اختلال، ضربه یا فقر مواد غذایی در این زمان می‌تواند بر روی آینده جنین تاثیرگذار باشد.
• نوزادی (تولد تا ۲ سالگی): این مرحله شامل رشد سریع مغز، افزایش قابل توجه وزن و قد، و توسعه مهارت‌های حرکتی مانند نشستن، خزیدن و راه رفتن است.
• اوایل کودکی (۲ تا ۶ سالگی): در این دوره، رشد حرکتی ادامه می‌یابد و کودکان مهارت‌های پیچیده‌تری مانند دویدن، پریدن، و استفاده از ابزارهای ساده را کسب می‌کنند. همچنین، رشد زبان و توانایی‌های شناختی افزایش می‌یابد.
• اواسط کودکی (۶ تا ۱۲ سالگی): در این مرحله، رشد جسمی همچنان ادامه دارد، اما با سرعت کمتری نسبت به دوران نوزادی و اوایل کودکی. کودکان مهارت‌های حرکتی ظریف‌تر و هماهنگی بهتری پیدا می‌کنند.
• نوجوانی (۱۲ تا ۱۸ سالگی): این دوره با بلوغ جسمی و جنسی همراه است که شامل تغییرات هورمونی، رشد قد و وزن و توسعه ویژگی‌های جنسی ثانویه مانند رشد موهای بدن و تغییرات صدا در پسران است.
• اوایل بزرگ‌سالی (۱۸ تا ۴۰ سالگی): در این مرحله، رشد جسمی به اوج خود می‌رسد و بدن در وضعیت بهترین عملکرد فیزیکی قرار دارد. قدرت و استقامت به حداکثر می‌رسد و روند پیری آغاز می‌شود.
• میانسالی (۴۰ تا ۶۵ سالگی): در این دوره، علائم پیری مانند کاهش قدرت عضلانی، کاهش تراکم استخوان و کاهش عملکرد حسی (بینایی، شنوایی) آشکار می‌شوند. تغییرات هورمونی مانند یائسگی در زنان نیز رخ می‌دهد.
• پیری (۶۵ سالگی به بعد): این مرحله شامل ادامه تغییرات پیری، کاهش بیشتر در توانایی‌های جسمی و افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن مانند دیابت و بیماری‌های قلبی است. همچنین، کاهش عملکرد شناختی و بیماری‌هایی همچون «دمانس» (Dementia) یا آلزایمر ممکن است در این دوره مشاهده شود.

آموزش روانشناسی تحولی در فرادرس

در ادامه این مقاله از مجله فرادرس، مهم‌ترین نظریه‌‌های روانشناسی تحولی را توضیح می‌دهیم اما برای یادگیری عمیق‌تر و آگاهی بیشتر از جزئیات این شاخه از روانشناسی، می‌توانید از فیلم‌های آموزشی فرادرس استفاده نمایید. فهرستی از این فیلم‌های آموزشی در زیر آورده شده است.

نظریه فروید در روانشناسی تحولی چیست؟

نظریه «رشد روانی‌جنسی» (Psychosexual Developmental Theory) که توسط «زیگموند فروید» (Sigmund Freud) مطرح شد، یکی از نظریه‌های پایه‌ در روانشناسی تحولی است که بر اساس آن شخصیت افراد از طریق پنج مرحله روانی‌جنسی توسعه می‌یابد. هر مرحله متمرکز بر یک منطقه بدن به نام «منطقه اروس‌زا» (erogenous zone) است که منبع «انرژی روانی-جنسی» (Libido) فرد است. فروید معتقد بود که مشکلات و تعارضات در هر یک از این مراحل می‌توانند به تثبیت (fixation) فرد در آن مرحله منجر شوند و بر رفتار و شخصیت فرد در بزرگ‌سالی تاثیر بگذارند.

م​رحله دهانی

«م​رحله دهانی» (Oral Stage) از تولد تا حدود 18 ماهگی ادامه دارد و منطقه لذت دهان است. نوزادان در این مرحله از فعالیت‌های مکیدن و جویدن لذت می‌برند. اگر نیازهای دهانی که اغلب مربوط به تغذیه کودک هستند به درستی برآورده نشوند، فرد ممکن است در این مرحله تثبیت شود و رفتارهای دهانی مثل سیگار کشیدن، پرخرفی یا جویدن ناخن در بزرگ‌سالی نشان دهد.

مرحله مقعدی در روانشناسی تحولی چیست؟

«مرحله مقعدی» از حدود 18 ماهگی تا 3 سالگی ادامه دارد. کودک در این مرحله درگیر آموزش چگونگی مدیریت ادرار و مدفوع خود است و از نگه‌داشتن یا تخلیه کردن آن‌ها لذت می‌برد. در واقع کودک به این طریق اولین نشانه‌ها از مستقل بودن و قدرت مدیریت خود را نشان می‌دهد. تربیت سخت‌گیرانه یا بیش از حد آزاد در این مرحله می‌تواند منجر به تثبیت مقعدی شود که به صورت شخصیت‌های وسواسی یا بی‌نظم در بزرگ‌سالی ظاهر می‌شود.

مرحله فالیک

«مرحله فالیک» (Phallic Stage) از 3 تا 6 سالگی ادامه دارد. در این مرحله، کودکان متوجه جنسیت خود می‌شوند، به والد غیرهمجنس خود علاقه‌مند می‌شوند، با والد همجنس خود همانندسازی جنسیتی می‌کنند و با او وارد رقابت می‌شوند. همانندسازی جنسیتی، کسب هویت جنسیتی و ویژگی‌های جنسیتی در این دوره شکل می‌گیرند. در نتیجه، تثبیت در این مرحله می‌تواند مشکلاتی در هویت جنسی و روابط با والدین ایجاد کند.

مرحله نهفتگی در روانشناسی تحولی چیست؟

«مرحله نهفتگی» (Latency Stage) از 6 سالگی تا شروع بلوغ ادامه دارد و در آن انرژی جنسی به صورت نهفته در می‌آید. کودکان در این مرحله بیشتر روی فعالیت‌های اجتماعی، تحصیلی و ورزشی تمرکز دارند و انرژی خود را به سوی کسب مهارت‌ها و دانش جدید سوق می‌دهند.

مرحله تناسلی

«مرحله تناسلی» از بلوغ تا بزرگ‌سالی ادامه دارد و تمرکز انرژی جنسی-روانی دوباره بر اندام تناسلی است، اما این بار با هدف برقراری روابط جنسی بالغ و سالم. موفقیت در مراحل قبلی منجر به یک فرد سالم و متعادل در این مرحله می‌شود که قادر به ایجاد روابط پایدار و صمیمی است.

این نظریه، با وجود با انتقادات و محدودیت‌هایی روبه‌رو است، از جمله اینکه فروید تنها یک جنبه از رشد را در نظر گرفته است و تحقیقات و مستندات تجربی کافی برای پشتیبانی نظریه خود ندارد. با این حال، نظریه رشد جنسی-روانی همچنان در بسیاری از جنبه‌های روانشناسی و روان‌درمانی تاثیرگذار است.

نظریه اریکسون در روانشناسی تحولی چیست؟‌

«نظریه رشد روانی-اجتماعی» (Psycho-social Development Theory) از «اریک اریکسون» (Erik Erikson) شامل هشت مرحله است که هر یک به یک چالش روانی خاص مربوط می‌شود. این مراحل که در ادامه توضیح می‌دهیم، از تولد تا پیری ادامه دارند و در هر مرحله، فرد با یک بحران روانی-اجتماعی مواجه می‌شود که موفقیت یا ناکامی در حل آن تأثیر مهمی بر رشد روانی و اجتماعی او دارد. اریکسون تحت تاثیر نظریه روانی-جنسی فروید قرار داشت اما معتقد بود شرایط اجتماعی بیشتر از مراحل جنسی بر رشد کودکان تاثیر می‌گذارد.

اعتماد در برابر بی‌اعتمادی

در این مرحله که از تولد تا یک سالگی طول می‌کشد، کودک باید یاد بگیرد که به والدین خود و دنیای اطرافش اعتماد کند. اگر نیازهای او به موقع برآورده شوند، اعتماد به محیط پیرامون شکل می‌گیرد، در غیر این صورت، کودک بی‌اعتمادی نسبت به دنیا را تجربه می‌کند.

خودمختاری در برابر شک و تردید در روانشناسی تحولی چیست؟

مرحله خودمختاری در برابر شک و تردید از ۱ تا ۳ سالگی ادامه دارد. در این مرحله، کودک شروع به کشف و تجربه استقلال خود می‌کند. اگر والدین از تلاش‌های کودک برای خودمختاری حمایت کنند، او احساس خودکفایی خواهد کرد اما اگر والدین بیش از حد کنترل‌گر باشند، کودک دچار شک و تردید نسبت به توانایی‌های خود می‌شود.

ابتکار در برابر احساس گناه

مرحله ابتکار در برابر احساس گناه ۳ تا ۶ سالگی را در برمی‌گیرد. در این مرحله، کودک تلاش می‌کند تا فعالیت‌ها و بازی‌های خود را هدایت کند. اگر والدین از ابتکارهای کودک حمایت کنند، او احساس هدفمندی خواهد کرد اما اگر کودک به خاطر تلاش‌هایش مورد تنبیه قرار گیرد، احساس گناه را تجربه خواهد کرد.

کوشش در برابر حقارت در روانشناسی تحولی چیست؟

مرحله کوشش در برابر حقارت مربوط به ۶ تا ۱۲ سالگی است. در این مرحله، کودک تلاش می‌کند تا مهارت‌ها و توانایی‌های خود را در محیط مدرسه و جامعه به نمایش بگذارد. موفقیت در این مرحله منجر به احساس کارآمدی و اعتماد به نفس می‌شود، در حالی که ناکامی‌ها می‌توانند احساس حقارت و بی‌ارزشی را به همراه داشته باشند.

هویت در برابر سردرگمی نقش

مرحله هویت در برابر سردرگمی نقش مختص به دوران نوجوانی یا ۱۲ تا ۱۸ سالگی است. در این مرحله، نوجوان در جستجوی هویت خود است و تلاش می‌کند تا به درکی واضح از خود برسد. موفقیت در این مرحله به ایجاد یک هویت منسجم می‌انجامد، در حالی که ناکامی می‌تواند به سردرگمی نقش و عدم قطعیت درباره خود منجر شود.

صمیمیت در برابر انزوا

در این مرحله که مربوط به دوران جوانی است، فرد تلاش می‌کند تا روابط صمیمانه و نزدیک با دیگران برقرار کند. نمونه‌ای از این تلاش‌ها، تلاش برای حفظ دوستان صمیمی و ازدواج است. موفقیت در این مرحله به ایجاد روابط صمیمی و محبت‌آمیز می‌انجامد، در حالی که ناکامی می‌تواند به احساس انزوا و تنهایی منجر شود.

باروری در برابر رکود در روانشناسی تحولی چیست؟

مرحله باروری در برابر رکود ویژگی دوران میانسالی است. در این مرحله، فرد به دنبال مشارکت و تولید مفید در جامعه است. اگر فرد بتواند در این مرحله مفید و مولد باشد، احساس باروری خواهد داشت، اما اگر نتواند این حس را تجربه کند، به احساس رکود و بی‌فایدگی دچار می‌شود.

یکپارچگی در برابر ناامیدی

آخرین مرحله، مرحله یکپارچگی در برابر ناامیدی است که در دوران پیری طی می‌شود. در این مرحله، فرد به بازنگری زندگی خود می‌پردازد و اگر از زندگی خود راضی باشد، احساس یکپارچگی و کمال خواهد کرد، در غیر این صورت، به ناامیدی و پشیمانی دچار می‌شود.

نظریه پیاژه در روانشناسی تحولی چیست؟

نظریه رشد «ژان پیاژه» (Jean Piaget) بر چگونگی تحول فکری کودکان از طریق مراحل مختلف رشد تمرکز می‌کند. پیاژه باور داشت که کودکان به‌صورت فعال با جهان اطراف خود تعامل دارند و از طریق این تعامل‌ها ساختارهای شناختی خود را توسعه می‌دهند. از نظر او رشد فکری کودکان در چهار مرحله صورت می‌گیرد که هر مرحله با تغییرات کیفیتی در تفکر و درک کودکان همراه است.

مرحله حسی-حرکتی 

در «مرحله حسی-حرکتی» (Sensorimotor Stage) که از تولد تا دو سالگی را در بر می‌گیرد، کودکان از طریق تعاملات حسی و حرکتی با محیط پیرامون خود شناخت پیدا می‌کنند. برای مثال هنگامی که اسباب‌بازی‌ها را به دست می‌گیرند یا پرت می‌کنند، در واقع با چیستی و قوانین آن‌ها آشنا می‌شوند و همچنین می‌آموزند که آن‌ها از جهان اطراف جدا هستند و می‌توانند بر آن تاثیر بگذارند. در پایان این مرحله، کودکان به مفهوم پایداری شی دست می‌یابند، یعنی درک می‌کنند که اشیاء حتی زمانی که از دید آن‌ها پنهان می‌شوند همچنان وجود دارند.

مرحله پیش‌عملیاتی

«مرحله پیش‌عملیاتی» (Preoperational Stage) از ۲ تا ۷ سالگی را شامل می‌شود. در این مرحله، کودکان شروع به استفاده از نمادها برای فکر کردن و ارتباط برقرار کردن می‌کنند. آن‌ها قادر به استفاده از زبان هستند و می‌توانند ایده‌ها و اشیاء را به‌صورت ذهنی بازنمایی کنند. بازی‌های وانمودسازی در این مرحله نمود پیدا می‌کنند، در این بازی‌ها کودکان نقش‌هایی مثل معلم، آتش‌نشان و پلیس را به عهده می‌گیرند و همچنین، اشیا را نماد اشیای دیگر قرار می‌دهند. برای مثال، از برگ درخت به جای تلفن استفاده می‌کنند.

با وجود تمام این پیشرفت‌ها، در این سن، تفکر کودکان هنوز خودمحور است و نمی‌توانند دیدگاه‌های دیگران را به خوبی درک کنند. همچنین، هنوز با پایداری مقدار اشیا مشکل دارند. مثلا اگر آبی را که درون یک لیوان بلند و باریک است، درون یک لیوان کوتاه و پهن بریزیم، متوجه نمی‌شوند که میزان آب تغییر نکرده است.

مرحله عملیات عینی در روانشناسی تحولی چیست؟

«مرحله عملیات عینی» (Concrete Operational Stage) از ۷ سالگی شروع شده و تا ۱۱ سالگی طول می‌کشد. کودکان در این مرحله می‌توانند مفهوم بقا و تبدیل اندازه‌ها را که در مرحله قبل وجود نداشت، درک کنند و قادر به انجام عملیات ذهنی منطق‌محور در مورد اشیاء عینی و ملموس هستند. آن‌ها قدرت تفکر منطقی و سازماندهی دارند و برای رسیدن به نتایج از استقرا کردن و آزمون و خطاهای عینی استفاده می‌کنند. با این حال، تفکر آن‌ها هنوز محدود به اشیاء و موقعیت‌های عینی است و نمی‌توانند به‌خوبی با مفاهیم انتزاعی کار کنند.

مرحله عملیات صوری

«مرحله عملیات صوری» (Formal Operational Stage) مربوط به بعد از ۱۱ سالگی است. در این مرحله، کودکان به توانایی تفکر منطقی در مورد مفاهیم انتزاعی دست می‌یابند. آن‌ها می‌توانند فرضیه‌ها را بررسی کرده و به نتیجه‌گیری‌های منطقی برسند. تفکر انتزاعی و حل مسئله به صورت سازمان‌یافته از ویژگی‌های اصلی این مرحله است.

نظریه کلبرگ در روانشناسی تحولی چیست؟

اگر بپرسید یکی از مهم‌ترین نظریه‌های دیگر در روانشناسی تحولی چیست، باید به «نظریه رشد اخلاقی» (Moral Development Theory) از «لارنس کلبرگ» (Lawrence Kohlberg) اشاره کنیم. او از افراد در سنین مختلف در مورد دوراهی‌های اخلاقی سوال می‌پرسید و پاسخ‌های آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌داد. در نهایت، کلبرگ بیان می‌کند که رشد اخلاقی افراد در سه سطح و شش مرحله صورت می‌گیرد که در ادامه توضیح می‌دهیم. باید در نظر داشته باشید که سطح رشد اخلاقی کلبرگ، به سن فرد ارتباط مسقتیمی ندارد و افراد حتی با سن بالا به ندرت به سطح نهایی می‌رسند.

1. سطح پیش‌عرفانی

در «سطح پیش‌عرفانی» (Preconventional Level) فرد در تصمیم‌های خود منفعت شخصی را در نظر می‌گیرد. این سطح به دو مرحله تقسیم می‌شود.

• مرحله اول، اطاعت و تنبیه (Obedience and Punishment): در این مرحله، کودکان به دلیل ترس از تنبیه و علاقه به اجتناب از مجازات، از قوانین پیروی می‌کنند.
• مرحله دوم، سود و زیان فردی (Individualism and Exchange): در این مرحله، کودکان تصمیمات خود را بر اساس منافع شخصی می‌گیرند و به تعاملات اجتماعی به عنوان مبادله‌های سودبخش نگاه می‌کنند. مثلا چون می‌خواهند ارتباط خوب با معلم را حفظ کنند، از قوانین پیروی می‌کنند.

2. سطح عرفانی در روانشناسی تحولی چیست؟

در «سطح عرفانی» (Conventional Level) تصمیمات بر اساس ساختارهای اجتماعی گرفته می‌شوند.

• مرحله سوم، انطباق میان‌فردی (Interpersonal Relationships): در این مرحله، افراد به دنبال تأیید دیگران هستند و رفتارهایشان بر اساس انتظارات اجتماعی و نقش‌های تعیین شده شکل می‌گیرد.
• مرحله چهارم، نظم اجتماعی (Maintaining Social Order): در این مرحله، افراد به قوانین و مقررات اجتماعی اهمیت می‌دهند و بر اساس وظایف و مسئولیت‌های اجتماعی عمل می‌کنند. آن‌ها پیروی از قوانین تحت هر شرایطی را ضروری می‌دانند.

3. سطح پس‌عرفانی 

در «سطح پس‌عرفانی» (Postconventional Level) اصول و ارزش‌های انسانی به خودی خود ارزشمندند و فرد در راستای آن‌ها تلاش می‌کند.

• مرحله پنجم، قرارداد اجتماعی (Social Contract): در این مرحله، افراد به اصول دموکراتیک و حقوق بشر اهمیت می‌دهند و قوانین را تا زمانی معتبر می‌دانند که برای جامعه مفید باشند.
• مرحله ششم، اصول اخلاق جهانی (Universal Ethical Principles): در این مرحله، افراد بر اساس اصول اخلاقی جهان‌شمول عمل می‌کنند و ارزش‌های انسانی مانند عدالت و حقوق بشر را بالاتر از قوانین نوشته‌شده و اجتماعی می‌دانند.

نظریه دلبستگی بالبی

«نظریه دلبستگی» (Attachment Theory) از «جان بالبی» (John Bowlby) در روانشناسی تحولی بر ارتباط بین کودک و شخص مراقبت‌کننده‌اش تأکید می‌کند. بالبی معتقد بود که این ارتباط‌ها به نوع خاصی از دلبستگی می‌انجامند و تأثیرات عمیقی بر رشد روانی و اجتماعی فرد دارند. بر اساس نظریه بالبی، دلبستگی اساسی برای تجربه امنیت و ثبات در روابط زندگی است و نقش به‌سزایی در شکل‌گیری شخصیت دارد. پیروان نظریه بالبی، دلبستگی را به چهار نوع متفاوت اصلی تقسیم کرده‌اند که در ادامه هر کدام را به اختصار توضیح می‌دهیم.

• دلبستگی امن (Secure Attachment): افرادی که دارای سبک دلبستگی امن هستند، با احساس امنیت و اعتمادبه‌نفس، روابط مثبت و پایدار با دیگران برقرار می‌کنند. آنها به طور معمول با توجه و مراقبت به محیط اطراف واکنش نشان می‌دهند.
• دلبستگی اجتنابی (Avoidant Attachment): افراد با این سبک دلبستگی معمولاً نیاز کمتری به نزدیکی و صمیمیت با دیگران حس می‌کنند و از روابط نزدیک اجتناب می‌کنند.
• دلبستگی اضطرابی (Anxious Attachment): افراد با این سبک دلبستگی نسبت به روابط نزدیک خود دچار نگرانی و استرس دائمی هستند، هر لحظه از رها شدن می‌ترسند و ممکن است احساس کنند که نیازهایشان در رابطه برطرف نمی‌شود.
• دلبستگی نابه‌سامان (Disorganized Attachment): این سبک دلبستگی شامل ترکیبی از ویژگی‌های دلبستگی امن و ناامن است. افراد مبتلا به این نوع دلبستگی رفتارهای متناقضی در روابط نزدیک خود نشان می‌دهند.

معرفی کتاب روانشناسی تحولی

تا به این بخش از این مقاله در مجله فرادرس، مهم‎‌ترین موضوع‌ها و نظریه‌های روانشناسی تحولی را معرفی کردیم اما تلسط بر این رشته نیازمند مطالعه بیشتر است. در ادامه پنج تا از مهم‌ترین و مفیدترین کتاب‌ها در روانشناسی تحولی را معرفی کردیم. همچنین، برای آشنایی بیشتر و عمیق‌تر با این رشته، می‌توانید از فیلم آنلاین آموزش روانشناسی تحولی ۱ – روانشناسی رشد ۱ و فیلم آنلاین آموزش روانشناسی تحولی ۲ + مفاهیم کلیدی در مجموعه فیلم‌های آموزشی روانشناسی فرادرس بهره بگیرید.

۱. کتاب روانشناسی تحولی لورا برک

اگر بپرسید مشهور ترین کتاب روانشناسی تحولی چیست، پاسخ کتاب «تحول در طول عمر» (Development Through The Lifespan) نوشته‌ی «لورا برک» (Laura Berk) است که به مطالعه‌ی توسعه‌ی انسان از ثانیه لقاح تا لحظه مرگ می‌پردازد. این کتاب به طور جامع و جزئی تحولات فیزیکی، شناختی، اجتماعی و روانی انسان در طول دوران زندگی را بررسی می‌کند و نظریه‌های مختلف مرتبط با توسعه‌ی شخصیت و رفتار را توضیح می‌دهد. برک در این کتاب از تحلیل تأثیرات محیط، خانواده، فرهنگ و جوامع بر رشد فرد غافل نمی‌شود و همچنین، مطالعات علمی روانشناسی تحولی را با تجربیات واقعی همراه می‌کند.

۲. کتاب نظریه‌های روانشناسی تحولی میلر

کتاب «نظریه‌های روانشناسی تحولی» (Theories of Developmental Psychology) نوشته‌ی «پاتریشیا میلر» (Patricia Miller) به بیان و بسط نظریه‌های مختلف در زمینه روانشناسی تحولی می‌پردازد و مفاهیم اساسی در این زمینه بررسی می‌کند. این کتاب به تحلیل نظریه‌هایی از جمله نظریه‌های دلبستگی، نظریه‌های روانی-اجتماعی، نظریه‌های فرهنگی و تأثیرات محیطی بر روند رشد و توسعه‌ی شخصیت پرداخته است و به خوانندگان کمک می‌کند تا درک عمیق‌تری از این نظریه‌ها داشته باشند.

۳. کتاب درمان تروماهای رشدی

کتاب «درمان تروماهای تحولی» (Healing Developmental Trauma) نوشته‌ی «لارنس هلر» (Laurence Heller)، یک منبع بسیار ارزشمند در زمینه تأثیرات تروماهای زودرس بر خود-تنظیمی هیجانی، «خود-انگاره» (Self-image) و توانایی برقراری روابط است. در این کتاب، هلر به بررسی اثر تروماهای اولیه بر رشد شخصیت و روابط انسانی می‌پردازد و راه‌هایی برای درمان این تروماها ارائه می‌دهد. او از دیدگاه‌های روان‌شناسی تحولی و همچنین، علم مغز و عصب بهره می‌گیره تا تأثیرات عمیق تروما بر ساختار ذهنی و عملکرد نوروبیولوژیکی انسان را توضیح دهد. این کتاب برای کلیه خوانندگان، به ویژه به افرادی که در زمینه روان‌درمانی یا روان‌پزشکی کودکان و نوجوانان فعالیت می‌کنند، بسیار سودمند است.

۴. کتاب ذهن نوجوان

کتاب «The teenage brain» نوشته‌ی «فرانسیس جنسن» (Frances E Jensen) به بررسی ساختار و عملکرد مغز نوجوانان و تأثیر آن بر رفتار و رشد آنها می‌پردازد. جنسن، به عنوان یک دانشمند عصب‌شناس، نحوه‌ی رشد مغز در دوران نوجوانی و جوانی را توضیح می‌دهد و نکات مهمی را برای والدین و مربیان جوانان ارائه می‌دهد تا بهتر بتوانند با چالش‌ها و تغییرات ذهنی و رفتاری که در این دوره از زندگی رخ می‌دهد، برخورد کنند. این کتاب به طور جامع تأثیرات تغییرات هورمونی، رشد مغزی، اعمال محیطی و رفتارهای خودکنترلی در این دوران حیاتی را بررسی می‌کند و به خوانندگان کمک می‌کند تا بهترین راهکارها برای حفظ سلامت و رشد مغز در این سنین را بدانند.

۵. کتاب سال‌خوردگی و رشد

کتاب «سال‌خوردگی و رشد» «Aging and Development» نوشته‌ی «پیتر کولمن» (Peter Coleman) چگونگی توسعه و رشد فرد در دوران پیری را بررسی می‌کند. در این کتاب، کولمن به تحلیل تغییرات فیزیولوژیک، شناختی، اجتماعی و روانی که در طول فرآیند پیری رخ می‌دهند، می‌پردازد و تأثیرات این تغییرات بر زندگی روزمره و کیفیت زندگی فرد را مورد مطالعه قرار می‌دهد. او به بررسی رویکردهای مختلف روان‌شناسی تحولی و نظریاتی که درک بهتری از فرآیند پیری فراهم می‌کنند، پرداخته و به دنبال ارائه‌ی راهکارهایی برای تسهیل فرآیند پیری سالم و افزایش کیفیت زندگی سالمندان است.