۷ بازدید
آخرین به‌روزرسانی: ۱۹ تیر ۱۴۰۳
زمان مطالعه: ۶ دقیقه
جناس تام یا همسان آرایه‌ای ادبی است و منظور از آن آوردن واژه‌هایی کاملاً یک‌شکل با معنای متفاوت در شعر یا نثر است. برای مثال در جمله «شیر جوان از شیر مادرش تغذیه می‌کند.» جناس تام وجود دارد چون «شیر» اول به معنای حیوان شیر و «شیر» دوم به معنای شیر خوراکی است. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی یاد می‌گیریم جناس تام چیست و چه تفاوتی با جناس ناقص و آرایه تکرار دارد. در پایان مطلب نیز سؤالاتی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها یادگیری خود را ارزیابی کنید.
جناس تام چیست؟
جناس تام یا همسان بین واژه‌هایی که از نظر ظاهری کاملاً یکسان هستند اما معنای متفاوتی دارند، برقرار است. برای مثال در جمله «او از خوردن سیر، سیر نمی‌شود.» بین دو کلمه «سیر»، جناس تام وجود دارد. جناس تام با جناس ناقص متفاوت است زیرا در جناس ناقص، بین دو کلمه تفاوت ظاهری اندکی وجود دارد. جناس تام با آرایه تکرار هم متفاوت است زیرا در آرایه تکرار، هم شکل ظاهری و هم معنای واژه‌ها باید کاملاً یکسان باشد.
در ادامه همین مطلب، نمونه‌های مختلفی از جناس تام را بررسی می‌کنیم و تفاوت آن با جناس ناقص و تکرار را نیز توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس، جناس و انواع آن را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
مثال جناس تام
در جدول زیر نمونه‌هایی از جناس تام را آوردهایم و معنای واژههای سازنده جناس در آن‌ها را نیز نوشته‌ایم.
| مثال جناس تام | معنای واژه‌ها |
| بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر دیدی که چگونه گور بهرام گرفت (خیام) |
گورخر / قبر |
| بگرفت به چنگ، چنگ و بنشست بنواخت به شست چنگ را شست (رودکی) |
انگشت / ساز چنگ | انگشت دست / نشست |
| عشق شوری در نهاد ما نهاد جان ما در بوته سودا نهاد (عراقی) |
درون / قرار داد |
| ای خدا ای فضل تو حاجت‌روا با تو یاد هیچ‌کس نبود روا (مولانا) |
رونده / جایز |
تفاوت جناس تام با جناس ناقص
آرایه جناس، دارای دو نوع تام و ناقص است که با هم متفاوت هستند. در جناس تام، فقط معنای دو واژه فرق می‌کند و ظاهر آن‌ها کاملاً یکسان است اما در جناس ناقص، شکل ظاهری کلمه‌ها تفاوت اندکی با هم دارد. انواع جناس ناقص را در جدول زیر آوردهایم تا با شناخت این نوع جناس، درک کنید که تفاوت جناس ناقص با جناس تام چیست. همانطور که در جدول زیر می‌بینید، حداقل تفاوت میان واژه‌ها در جناس ناقص، تفاوت در یک مصوت کوتاه است اما در واژههای سازنده جناس تام، همین یک تفاوت نیز وجود ندارد زیرا دو واژه، عیناً مشابه هم هستند.
| انواع جناس ناقص | توضیح | مثال |
| حرکتی | تفاوت در یک مصوت کوتاه «-َ، -ِ، -ُ» | رَفت و رُفت |
| اختلافی | تفاوت در یک صامت یا مصوت بلند (آ، او، ای) | دار و کار |
| افزایشی | یک واج اضافه در یکی از واژه‌ها | بار و باره |
یادگیری جناس تام در فارسی هشتم
تا اینجا یاد گرفتیم جناس تام چیست و تفاوت آن با جناس ناقص را نیز بررسی کردیم. جناس یکی از آریه‌های ادبی است که به زیبایی شعر و متن ادبی اضافه می‌کند اما برای درک و تشخیص آن به دقت و یادگیری درست احتیاج داریم. همچنین این آرایه با وجود شباهت به آرایه‌های دیگری چون تکرار یا سجع، با آن‌ها متفاوت است پس برای یادگیری درست جناس تام باید خود جناس و آرایه‌های ادبی دیگر را به خوبی یاد بگیریم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آوردهایم که در یادگیری این مباحث کمک‌کننده هستند.
فیلم‌های آموزشی زیر علاوه بر توضیح مباحث مختلف، دارای نمونه سؤال و روش حل آن‌ها نیز هستند:
برای یادگیری کامل مباحث مختلف ادبیات متوسطه نیز می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
بررسی جناس تام در ادبیات فارسی
در این بخش، نمونه‌هایی از جناس تام را در آثار ادبی فارسی بررسی می‌کنیم تا درک و شناسایی این آرایه آسان‌تر شود.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر این آرایه و بررسی نمونه‌های بیشتری از آن، از فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
مثال اول برای جناس تام
در اینجا جناس تام موجود بین دو واژه انتهایی مصرع‌های زیر را توضیح داده‌ایم.
خرامان بشد سوی آب روان
چنان چون شده بازیابد روان
(فردوسی)
| معنای واژه اول | معنای واژه دوم |
| جاری | روح |
مثال دوم برای جناس تام
بین دو کلمه «باز» در بیت زیر، جناس تام وجود دارد و علت آن را در جدول آوردهایم.
بردوخته‌ام دیده چو باز از همه عالم
تا دیده من بر رخ زیبای تو باز است
(حافظ)
| معنای واژه اول | معنای واژه دوم |
| پرنده شکاری با نام «باز» | گشوده |
مثال سوم برای جناس تام
در جدول زیر دو معنای متفاوت واژه «شیر» را می‌بینید که در بیت زیر تکرار شده است.
کار پاکان را قیاس از خود مگیر
گرچه ماند در نبشتن شیر و شیر
(مولانا)
| معنای واژه اول | معنای واژه دوم |
| شیر خوراکی | جانور شیر |
مثال چهارم برای جناس تام
در بیت زیر، تفاوت معنایی میان دو واژه «بهشت»، جناس تام را پدید آورده است.
نه من از پرده تقوا به در افتادم و بس
پدرم نیز بهشت ابد از دست بهشت
(حافظ)
| معنای واژه اول | معنای واژه دوم |
| جنت (فردوس) | رها کرد (از دست بهشت: از دست داد) |
مثال پنجم برای جناس تام
چون معنای دو واژه «باد» در بیت زیر متفاوت است، در این بیت جناس تام وجود دارد.
آتش است این بانگ نای و نیست باد
هرکه این آتش ندارد، نیست باد
(مولانا)
| معنای واژه اول | معنای واژه دوم |
| جریان تند هوا | باشد. |
مثال ششم برای جناس تام
قافیه‌های بیت زیر، یعنی کلمه‌های «گرگان» از نظر معنا متفاوت هستند و آرایه جناس تام را ایجاد کرده‌اند.
چنان بی‌بیم و ایمن کرد گرگان
که میشان را شبان بودند گرگان
(فخرالدین گرگانی)
| معنای واژه اول | معنای واژه دوم |
| شهر گرگان | گرگ‌ها |
تفاوت تکرار با جناس تام چیست؟
تا اینجا یاد گرفتیم جناس تام چیست و آن را در نمونه‌هایی از آثار ادبی بررسی کردیم. در این بخش، به بررسی تفاوت جناس تام با آرایه تکرار می‌پردازیم. آرایه تکرار در جایی وجود دارد که دو کلمه با ظاهر کاملاً یکسان و معنای کاملاً یکسان در یک بیت یا جمله تکرار شوند. پس تفاوت این آرایه با جناس تام در این است که در آرایه جناس تام، معنای واژه‌ها باید متفاوت باشد و در آرایه تکرار معنای واژه‌ها باید یکسان باشد.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل و ساده آرایه‌های ادبی، فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
جدول تفاوت جناس همسان با تکرار
در جدول زیر، تفاوت موجود بین تکرار و جناس تام را به خلاصه‌ترین حالت ممکن آوردهایم.
| آرایه جناس تام | آرایه جناس ناقص |
| ظاهر یکسان با معنای متفاوت | ظاهر یکسان و معنای یکسان |
در ادامه نمونه‌هایی از آرایه تکرار را بررسی می‌کنیم تا بهتر درک کنید که تفاوت آن با جناس تام چیست. در ضمن در مطلب زیر از مجله فرادرس به طور کامل درباره آرایه تکرار توضیح داده‌ایم و نمونه‌های آن را بررسی کرده‌ایم.
مثال آرایه تکرار
در این بخش مثال‌هایی از تکرار در آثار ادبی فارسی را بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در مثال زیر، هر دو واژه «نی» معنای «نه» می‌دهند پس آرایه آن‌ها، تکرار است نه جناس تام.
پس بیو بارید ایشان را همه
نی شبان را میش زنده، نی رمه
(رودکی)
مثال ۲
کلمه «هیچ» در بیت زیر، پنج بار تکرار شده و هربار نیز در یک معنا به کار رفته، پس آرایه موجود در این بیت، تکرار است.
دنیا همه هیچ و اهل دنیا همه هیچ
ای هیچ برای هیچ بر هیچ مپیچ
(مولانا)
مثال ۳
واژه «نی» در هر دو مصرع بیت زیر به معنای «نیشکر» به کار رفته و آرایه تکرار را ساخته است.
ز بهر آنکه ز نی شاه را قلم باید
نرست هیچ نی از خاک تا نبست میان
(عنصری)
نمونه سؤال جناس تام
حال که به‌طورکامل یاد گرفتیم جناس تام چیست و نمونه‌هایش را بررسی کردیم، می‌توانید با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر، میزان یادگیری خود را بررسی کنید. برای انجام این تمرین، کافی است روی گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال کلیک کنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را ببینید. با هر جواب درست یک امتیاز می‌گیرید و بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را خواهید دید.
۱. منظور از جناس تام چیست؟
آوردن واژههای مشابه از نظر واج در جمله
آوردن واژههای مشابه از نظر معنا در جمله
آوردن واژههای مشابه از نظر صامت‌ها و مصوت‌ها در جمله
آوردن واژههای مشابه از نظر ظاهر و معنا در جمله
۲. در کدام گزینه جناس تام وجود دارد؟
عشق را در نهاد من نهاد.
از گل ما دل ساخت.
خواب، خواب می‌آورد.
۳. در کدام گزینه جناس وجود ندارد؟
بشنو این نی چون شکایت می‌کند
از جدایی‌ها حکایت می‌کند
(مولانا)
مرد داریم تا مرد
یکی سر کار
یکی سر بار
یکی سر دار
(حسین منزوی)
یا وصال یار باید یا حریفان را شراب
چونک دریا دست ندهد پای نه در جوی آب
(مولانا)
جان بی جمال جانان میل جهان ندارد
هرکس که این ندارد حقا که آن ندارد
(حافظ)
در فهرست زیر، آرایه جناس و نوع آن را در گزینه‌های اول، دوم و چهارم این سؤال، آوردهایم:
- جناس در گزینه اول: شکایت و حکایت (جناس ناقص اختلافی)
- جناس در گزینه دوم: کار و بار و دار (جناس ناقص اختلافی)
- جناس در گزینه چهارم: جان و جهان (جناس ناقص افزایشی) / این و آن (جناس ناقص اختلافی)
۴. در کدام گزینه جناس ناقص وجود دارد؟
نیم او مؤمن بود نیمیش گبر
نیم او حرص‌آوری نیمیش صبر
(مولانا)
هرکه آمد به جهان نقش خرابی دارد
در خرابات بگویید که هشیار کجاست؟
(حافظ)
ابروش کمان قتل عاشق
گیسوش کمند عقل داناست
(سعدی)
آمد به زبان حال در گوشم گفت
دریاب که عمر رفته را نتوان یافت
(خیام)
بین واژههای «گبر» و «صبر» جناس ناقص اختلافی برقرار است.
۵. در کدام گزینه جناس ناقص وجود ندارد؟
ساقیا برخیز و در ده جام را
خاک بر سر کن غم ایام را
(حافظ)
هرکه دور از دعوت رحمان بود
او گدا چشمست اگر سلطان بود
(مولانا)
«الهی نفسی ده که حلقه بندگی تو گوش کند و جانی ده که زهر حکمت تو نوش کند.» (خواجه عبدالله انصاری)
نخستین یکی گوهر آمد به چنگ
به آتش ز آهن جدا کرد سنگ
(فردوسی)
در فهرست زیر، جناس موجود در گزینه‌های اول، سوم و چهارم این سؤال و نوع آن‌ها را مشاهده می‌کنید.
- جناس گزینه اول: در و بر و سر (جناس ناقص اختلافی)
- جناس گزینه سوم: گوش و نوش (جناس ناقص اختلافی)
- جناس گزینه چهارم: چنگ و سنگ (جناس ناقص اختلافی)
۶. در بیت زیر چه نوع جناسی وجود دارد؟
برون رفت خرم به خرداد روز
به نیک اختر و فال گیتی فروز
(فردوسی)
جناس ناقص حرکتی
جناس ناقص اختلافی
جناس ناقص افزایشی
بین واژههای «روز» و «فروز» جناس ناقص افزایش برقرار است.
۷. در عبارت زیر چه آرایه‌ای وجود دارد؟
«الهی مسوز این دل سوخته را و مدر این پرده دوخته را و مران این بنده نوآموخته را.» (خواجه عبدالله انصاری)
جناس تام بین واژههای «این»
جناس ناقص بین واژههای «مدر» و «مران»
جناس ناقص بین واژههای «دوخته» و «سوخته»
سجع بین واژههای «مسوز» و «مران»
۸. واژههای «گذران» در بیت زیر دارای چه معنایی هستند؟
برخیز و مخور غم جهان گذران
بنشین و دمی به شادمانی گذران
(خیام)
هر دو به معنای «گذشتن» به کار رفته‌اند.
در مصرع اول، معنای «در حال گذر» و در مصرع دوم، معنای «بگذران» می‌دهد.
هر دو به معنای «گذرنده» به کار رفته‌اند.
اولی فعل و دومی صفت است.
۹. کدام گزینه درست نیست؟
جناس تام با جناس ناقص متفاوت است.
آرایه جناس تام با آرایه تکرار از نظر لفظی متفاوت است.
اگر تنها تفاوت دو کلمه با هم در یک مصوت کوتاه باشد، جناس ناقص حرکتی وجود خواهد داشت.
تفاوت آرایه تکرار با آرایه جناس تام از نظر معنایی است.
۱۰. در بیت زیر کدام‌یک از آرایه‌های موجود در گزینه‌های زیر وجود دارد؟
گفتی اسرار در میان آور
کو میان اندر این میان که منم
(مولانا)
آرایه جناس تام
آرایه جناس ناقص
معنای هرسه واژه «میان» موجود در بیت این سؤال را در فهرست زیر بررسی کرده‌ایم.
معنای «میان» اول: «در میان آوردن» کنایه از سخن گفتن است.
معنای «میان» دوم: کمر
معنای «میان» سوم: میانه
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم جناس تام چیست و با مثال‌های گوناگون، تفاوت آن با جناس ناقص و آرایه تکرار را نیز بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود در این زمینه را افزایش دهید.
فاطمه نصیری فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گرایش نظریه و نقد ادبی، است و در حال حاضر مطالب آموزشی ادبیات فارسی مجله فرادرس را می‌نویسد.
source