فعل‌هایی که معنای واژگانی ندارند و صرفاً برای اثبات یا نفی رابطه به کار می‌روند، «فعل ربطی» یا «فعل اسنادی» نامیده می‌شوند. این دسته از فعل‌‌ها بین نهاد یا مسندالیه جمله و مسند آن، رابطه اسنادی برقرار کرده و جمله‌های اسنادی را تشکیل می‌دهند. «است»، «بودن»، «شدن»، «گشتن» و «گردیدن» رایج‌ترین فعل‌های ربطی فارسی به شمار می‌‌آیند. با مطالعه این مطلب از مجله فرادرس، به‌خوبی می‌آموزید که فعل ربطی چیست و چه کاربردهایی در جمله‌های فارسی دارد.

در بخش‌های متنوع این مطلب، ضمن معرفی فعل‌های ربطی، تفاوت آن‌ها را با سایر انواع فعل‌های فارسی نشان داده و ساختار جمله‌های اسنادی را نیز بررسی می‌کنیم. در بخش پایانی نیز تمرین‌هایی را برای مرور نکته‌های این مطلب در اختیارتان قرار می‌دهیم.

فعل ربطی چیست؟

فعل‌های ربطی افعالی هستند که برخلاف سایر فعل‌ها، بر انجام گرفتن کار یا پذیرفتن حالتی خاص دلالت ندارند. این فعل‌ها صرفاً وجود یا عدم وجود رابطه بین دو بخش از جمله را نشان می‌دهند. فعل‌های ربطی هم به صورت مثبت و هم به صورت منفی به کار می‌روند.

در فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس، تمامی انواع فعل با مثال آموزش داده شده‌اند. با کلیک روی لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.

افعال ربطی برای ایجاد رابطه اسنادی میان مسندالیه یا نهاد و مسند به کار می‌روند. نهاد (مسندالیه)، مسند و فعل‌های اسنادی، در کنار یکدیگر، جمله‌های اسنادی را تشکیل می‌دهند. در کتاب‌های دستورزبان، به فعل‌های ربطی، «فعل اسنادی» و «رابطه» هم گفته می‌شود.

رایج‌ترین فعل‌های ربطی فارسی عبارتند از:

• فعل‌های ـَ م، ای، است، ایم، اید، اند (به‌عنوان مثال: خسته‌ام، خسته‌ای، خسته است، خسته‌ایم، خسته‌اید، خسته‌اند)
• صورت‌های صرف‌شده مصدر «شدن»
• صورت‌های صرف‌شده مصدر «بودن»
• صورت‌های صرف‌شده مصدر «گشتن»
• صورت‌های صرف‌شده مصدر «گردیدن»

البته در زبان فارسی، فعل‌های دیگری هم به‌عنوان فعل ربطی به کار می‌روند اما مهم‌ترین فعل‌های ربطی فارسی همین مواردی هستند که در فهرست بالا برشمردیم. در این میان، فعل‌های مشتق از مصدرهای «گشتن» و «گردیدن» کاربرد زیادی در فارسی امروز ندارند.

این فعل‌ها در فارسی محاوره به کار نمی‌روند و در فارسی نوشتاری هم کاربرد آن‌ها بسیار اندک است. با وجود این، در گذشته، به‌ویژه در ادبیات کهن فارسی به کار می‌رفته‌اند.

برای اینکه با کاربرد فعل‌های ربطی بیشتر آشنا شوید، به مثال زیر توجه کنید.

در این مثال از فعل اسنادی «است» استفاده شده است. «پنگوئن» نهاد یا مسندالیه جمله و «نوعی پرنده» نیز مسند آن محسوب می‌شود. جمله زیر نیز از نوع جمله‌های اسنادی به شمار می‌آید.

علاوه‌بر فعل‌های بالا، فعل‌ها و کلمه‌های زیر هم ممکن است به‌جای فعل‌های ربطی به کار بروند:

• فعل‌هایی مانند «به نظر رسیدن»، «به شمار آمدن»، «به شمار رفتن»، «محسوب شدن»، «به حساب آمدن» و… . مانند: این کار دشوار به نظر می‌آید – خانه شما یکی از بهترین منازل این منطقه به شمار می‌آید.
• گاهی به‌جای فعل‌های ربطی از کلمه «یعنی» استفاده می‌شود، مانند «زندگی یعنی لذت بردن از لحظات کنونی». در این نوع از جمله‌ها می‌توان کلمه «یعنی» را با فعل «است» جایگزین کرد و یک جمله سه‌جزئی اسنادی را تشکیل داد. مانند: «زندگی لذت بردن از لحظات کنونی است.»

منفی کردن فعل ربطی

در بخش‌های قبلی توضیح دادیم که فعل ربطی چیست و به این نکته اشاره کردیم که فعل‌های ربطی هم برای اثبات و هم برای نفی رابطه به کار می‌روند. چنانچه فعل‌های ربطی نشان‌دهنده اثبات رابطه باشند، به صورت فعل مثبت به کار می‌روند اما اگر بر نفی رابطه دلالت کنند، به صورت فعل منفی می‌آیند.

مثالی از فعل‌های ربطی مثبت را در بخش قبل بررسی کردیم. در این بخش، ساختار فعل‌های ربطی منفی را بررسی می‌کنیم.

اغلب فعل‌های ربطی با اضافه کردن «ن‍ـ» منفی‌ساز به ابتدای فعل ساخته می‌‌شوند. مثال‌هایی از این فعل‌ها در کادر زیر نشان داده شده‌اند.

روش منفی کردن فعل‌های «ـَ م، ای، است، ایم، اید، اند» با فعل‌های بالا متفاوت است. برای منفی کردن فعل «است»، در مرحله اول، باید «ا» را از ابتدای آن بردارید و سپس «نی‍ـ» را به‌جای آن قرار بدهید. روش منفی کردن «است» را در کادر زیر نشان داده‌ایم.

سایر فعل‌ها، یعنی «ـَ م، ای، ایم، اید، اند» براساس همین فعل «نیست» و با اضافه کردن شناسه به این فعل، منفی می‌شوند. حالت منفی این فعل‌ها را می‌توانید با توجه به جدول زیر بیاموزید.

چند نکته مهم در مورد فعل ربطی

تا این بخش، به‌طور کلی توضیح دادیم که فعل ربطی چیست و چگونه در جمله‌های اسنادی به کار می‌رود. برای آشنایی بیشتر با این مبحث، لازم است به نکته‌ها و مثال‌های زیر نیز دقت کنید.

• اکثر فعل‌های اسنادی را می‌توان به سه صورت فعل ماضی، فعل مضارع و فعل آینده صرف کرد، مانند: شدند، می‌شوند، خواهند شد.
• فعل‌های «گشتن» و «گردیدن» زمانی فعل ربطی هستند که معنای واژگانی نداشته باشند و فقط بر وجود یا عدم وجود رابطه دلالت کنند.
• اگر فعل‌های «گشتن» و «گردیدن» به معنای «چرخیدن» باشند، دیگر فعل ربطی نیستند، مانند: ماه به دور زمین و زمین نیز به دور خورشید می‌گردد.
• در برخی از متون کهن، «شدن» به معنی «رفتن» و «گذشتن» نیز به کار رفته است. در چنین حالتی، «شدن» دیگر فعل ربطی نیست، مانند: شد آن که اهلِ نظر بر کناره می‌رفتند (حافظ).
• اگر حرف آخر کلمه‌ای، یکی از مصوت‌های «ا، او، ای» باشد، معمولاً فعل «است» بعد از آن به صورت «ست» نوشته می‌شود، مانند: این کتاب از آن شماست.

مثال فعل ربطی

اینکه فعل ربطی چیست و چگونه به صورت منفی درمی‌آید، در بخش‌های قبلی بررسی شد. در این بخش، مثال‌هایی از فعل‌های ربطی در جمله‌های اسنادی ارائه و بررسی می‌شود.

فعل‌های فارسی را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس به‌آسانی بیاموزید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

مثال اول برای فعل ربطی

در جمله زیر از فعل ربطی «شد» استفاده شده است. بنابراین، مثال زیر در دسته جمله‌های اسنادی قرار می‌گیرد. «کتاب آخر این نویسنده» نقش نهاد یا مسندالیه این جمله را به عهده دارد و «داستان جذابی» نیز به‌عنوان مسند آن آمده است.

مثال دوم برای فعل ربطی

«است» یکی از فعل‌های ربطی رایج در زبان فارسی است. کاربرد این فعل را در جمله اسنادی زیر مشاهده می‌کنید. در این جمله، «شاهنامه» نقش نهاد یا مسندالیه را به عهده دارد و «یکی از برترین آثار ادبی» نقش مسند را به عهده گرفته است.

مثال سوم برای فعل ربطی

جمله زیر نیز نوعی جمله اسنادی است که با استفاده از فعل ربطی «ید» یا «اید» ساخته شده است. «شما» نقش مسندالیه یا نهاد این جمله را به عهده دارد و «اهل کجا» نیز مسند این جمله محسوب می‌‌شود.

مثال چهارم برای فعل ربطی

در مصراع اول بیت زیر از فعل ربطی «بودند» استفاده شده است. در واقع، مصراع اول این بیت شامل یک جمله اسنادی (یکسر هم‌آواز اوی بودند) است.

در این جمله، نهاد یا مسندالیه (آن‌ها/ایشان) محذوف است. «هم‌آواز اوی» نیز نقش مسند را به عهده دارد.

مثال پنجم برای فعل ربطی

در مثال زیر، فعل ربطی «گشت» به کار رفته است. در مصراع دوم این شعر از جمله اسنادی «جهان تاری گشت» استفاده شده است.

«جهان» نقش نهاد این جمله و «تاری» نیز نقش مسند آن را به عهده دارد.

مثال ششم برای فعل ربطی

مصراع اول بیت زیر شامل یک فعل ربطی (گردید) و یک جمله اسنادی (هر کس به تو ره یافت ز خود گم گردید) است. «هرکس» به‌عنوان نهاد یا مسندالیه و «گم» به‌عنوان مسند در این جمله به کار رفته‌اند.

مثال هفتم برای فعل ربطی

«ام» در مثال زیر نوعی فعل ربطی است که یک جمله اسنادی (خسته‌ام) را تشکیل داده است. «من» نهاد این جمله اسنادی و «خسته» مسند آن محسوب می‌شود.

مثال هشتم برای فعل ربطی

در جمله زیر از فعل اسنادی «بود» استفاده شده است. بنابراین، مثال زیر از نوع جمله‌های اسنادی است. نهاد این جمله، «خانه» و مسند آن نیز «ساکت» است.

برای یادگیری مثال‌های بیشتری از فعل‌های ربطی توصیه می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تهیه و مشاهده کنید.

جمله اسنادی

گفتیم که فعل‌های اسنادی در کنار نهاد و مسند، جمله‌های اسنادی را تشکیل می‌دهند. جمله‌های اسنادی معمولاً از نوع جمله‌های سه‌جزئی هستند و فعل آن‌ها نیز گذرا به نهاد و مسند است. ساختار این جمله‌ها به صورت زیر نشان داده می‌شود.

مسند در جمله‌های اسنادی معمولاً از جنس صفت است و در پاسخ به سؤال «چگونه» می‌آید. به‌طور مثال، در جمله «خاک زمین حاصل‌خیز است»، «حاصل‌خیز» صفتی است که نقش مسند را به عهده دارد. اگر در مورد این جمله بپرسیم «خاک زمین چگونه است؟» در پاسخ باید بگوییم «حاصل‌خیز»، یعنی همان مسند جمله.

مسندها و ساختار آن‌ها را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس بهتر و بیشتر یاد بگیرید.

در جدول زیر، مثال‌های بیشتری از جمله‌های اسنادی و اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها ارائه کرده‌ایم.

جمله‌های اسنادی و ساختار آن‌ها به‌طور کامل در مطلب زیر از مجله فرادرس آموزش داده شده است.

انواع نقش دستوری در جمله‌ اسنادی

در تمامی جمله‌ها، چه از نوع اسنادی باشند و چه نباشند، همیشه از کلمه‌ها یا گروه‌هایی استفاده می‌‌شود که نقش به‌خصوصی را در ساختمان دستوری همان جمله به عهده دارند. به چنین نقشی، «نقش دستوری» گفته می‌شود.

در جمله‌های اسنادی که معمولاً با استفاده از نهاد، مسند و فعل ربطی ساخته می‌‌شوند، معمولاً دو نقش دستوری «نهادی» و «مسندی» حضور دارند. کلمه یا کلمه‌هایی که به‌عنوان نهاد یا مسندالیه جمله اسنادی می‌آیند، دارای نقش دستوری نهادی خواهند بود.

نقش دستوری مسندی نیز به کلمه یا کلمه‌هایی تعلق می‌گیرد که در جایگاه مسند قرار بگیرند. با توجه به مثال زیر، این دو نقش دستوری را بهتر می‌آموزید.

در این مثال از فعل ربطی «بود» استفاده شده است. جمله زیر نوعی جمله اسنادی است که از کنار هم آمدن نهاد یا مسندالیه (رنگ مورد علاقه شما)، مسند (آبی) و فعل اسنادی تشکیل شده است. «رنگ مورد علاقه شما» نهاد جمله است و نقش دستوری نهادی را به عهده دارد.

«آبی» نیز به‌عنوان مسند جمله، نقش دستوری مسندی را به عهده گرفته است.

با توجه به نکته‌های بالا نتیجه می‌گیریم که جمله‌های اسنادی معمولاً دارای دو نقش دستوری نهادی و مسندی هستند.

آشنایی بیشتر با فعل های فارسی

در کتاب‌های دستورزبان فارسی، فعل‌ها را براساس معیارهای مختلف و روش‌های گوناگون در دسته‌بندی‌های متنوعی قرار می‌دهند. به‌طور مثال، فعل‌ها را از نظر مشخص بودن یا نبودن فاعل آن‌ها به دو دسته «فعل معلوم» و «فعل مجهول» تقسیم‌بندی می‌کنند.

همچنین براساس سه زمان حال، گذشته و آینده، فعل‌ها را در سه دسته مضارع، ماضی و آینده یا مستقبل قرار می‌دهند. برای یادگیری بهتر فعل‌های فارسی، بهتر است جنبه‌های مختلف آن‌ها و ویژگی‌های اصلی فعل‌ها را به‌طور کامل بشناسید.

به این منظور توصیه می‌کنیم سری به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس بزنید و از نکته‌های کاربردی آن‌ها نهایت استفاده را ببرید.

در صورتی که بخواهید سایر مباحث دستور زبان فارسی را نیز فرابگیرید یا با انواع صنایع ادبی آشنا شوید، تهیه و مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس حتماً برایتان مفید خواهد بود.

روش تشخیص فعل ربطی چیست؟

علاوه‌بر فعل‌های ربطی، فعل‌های دیگری هم در زبان فارسی به کار می‌روند که هم ساختار و هم کاربرد آن‌ها با افعال ربطی متفاوت است. به‌عنوان مثال می‌توان به فعل‌های تام و همچنین فعل‌های کمکی اشاره کرد.

فعل‌های تام برخلاف فعل‌های اسنادی، دارای معنای واژگانی هستند و بر انجام گرفتن کار یا پذیرفتن حالت به‌خصوصی دلالت دارند. بسیاری از فعل‌هایی که تاکنون خوانده یا شنیده‌اید، از نوع فعل‌های تام هستند. مانند فعل‌های «سپردن»، «گوشمالی داد»، «شنیدن»، «قدم زدن» و… .

از آنجایی که فعل‌های این دسته دارای معنای کامل هستند، آن‌ها را فعل تام نامیده‌اند. درست برعکس فعل‌های ربطی که معنای آن‌ها ناقص است و مفهوم کاملی را به مخاطب منتقل نمی‌کنند.

به‌جز فعل‌های تام و اسنادی، فعل‌های دیگری هم در زبان فارسی به کار می‌روند که به‌عنوان «فعل کمکی» یا «فعل معین» شناخته می‌‌شوند. این فعل‌ها مانند فعل‌های اسنادی، معنای کاملی ندارند. فعل‌های کمکی به‌طور مستقل به کار نمی‌روند، بلکه در ساختار سایر فعل‌ها شرکت می‌کنند.

برخی از فعل‌های کمکی در ظاهر کاملاً شبیه به فعل‌های اسنادی هستند. به‌طور مثال «بودن» در ساختار فعل «گفته بود»، «شدن» در فعل «شنیده شد» و «است» در ساختار فعل‌های ماضی نقلی (مانند: نوشته است) همگی از نوع فعل‌های کمکی هستند اما به فعل‌های ربطی شباهت دارند.

گاهی تشخیص فعل‌‌های ربطی از فعل‌های تام و کمکی دشوار می‌‌شود. برای اینکه در شناسایی این فعل‌ها دچار اشتباه نشوید و آن‌ها را به‌راحتی از یکدیگر تشخیص دهید، به نکته‌های زیر توجه کنید.

• فعل‌های ربطی معنای واژگانی ندارند و تنها بر وجود یا عدم وجود رابطه دلالت می‌کنند اما فعل‌های تام معنای واژگانی دارند و بر پذیرفتن حالت یا انجام کار خاصی دلالت می‌کنند.
• فعل‌های اسنادی معمولاً فعل اصلی جمله هستند اما فعل‌های کمکی، در کنار صفت مفعولی فعل اصلی (بن ماضی + ه) قرار می‌گیرند و در ساختمان سایر فعل‌های به کار می‌روند (مانند: خوانده بودند).

سؤالات متداول

در بخش‌های قبلی نشان دادیم که فعل ربطی چیست و چه نقشی در جمله‌های اسنادی دارد. همچنین کاربردهای این نوع از فعل‌ها را در جمله‌های فارسی بررسی کردیم.

برای مرور نکته‌های مربوط به فعل‌های اسنادی می‌توانید از فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس کمک بگیرید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه ارائه کرده‌ایم.

در این بخش، برخی از سؤالات متداول را در مورد مبحث فعل ربطی مطرح می‌کنیم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.

آیا در جمله‌های اسنادی، به‌جز نهاد، مسند و فعل ربطی از اجزای دیگری هم استفاده می‌شود؟

بله، در بسیاری از جمله‌های اسنادی از انواع قیدها نیز استفاده می‌شود. به‌طور مثال، در جمله اسنادی «در کشور ما، فارسی زبان رسمی است.» از متمم قیدی «در کشور ما» استفاده شده است.

آیا می‌توان تمامی فعل‌های ربطی را در سه زمان ماضی، مضارع و آینده صرف کرد؟

خیر، به‌‌عنوان مثال فعل «است» تنها به همین شکل به کار می‌رود و نمی‌توان آن را به صورت دیگری صرف کرد.

تمرین فعل ربطی

تا اینجا به طور کامل یاد گرفتید که فعل ربطی چیست و چگونه در جمله‌های اسنادی به کار می‌رود. در این بخش، با تمرین‌هایی که در اختیارتان قرار می‌گیرد، می‌توانید آموخته‌های خود را مرور کرده و سطح یادگیری خود را بسنجید.

در این بخش آزمونی با ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای به شما ارائه می‌شود. برای پاسخگویی به سؤال‌ها، ابتدا صورت هر سؤال را بادقت بخوانید و سپس گزینه درست را علامت بزنید. برای اینکه از درستی پاسخ‌های خود مطمئن شوید، کافی است روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر سؤال قرار دارد، کلیک کنید.

بعد از اینکه به تمامی سؤال‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده کنید.

 جمع بندی

در این مطلب از مجله فرادرس توضیح دادیم که فعل ربطی چیست و کاربرد آن‌ چگونه است. در سراسر مطلب پیش رو، ضمن بررسی ساختار فعل‌های ربطی، مثال‌ها و نمونه‌های آن‌ها را در جمله‌های فارسی بررسی کردیم. همچنین ساختمان جمله‌هایی را که با استفاده از فعل‌های ربطی ساخته می‌‌شوند، توضیح دادیم. در نهایت، آزمونی را ارائه کردیم که مخاطبان با حل آن می‌توانند میزان یادگیری خود را در مورد مبحث فعل‌های ربطی مورد ارزیابی قرار بدهند.