جمله، واحدی از زبان است که یک مفهوم کامل را به مخاطب منتقل می‌کند. این جمله می‌تواند از یک فعل تشکیل شود یا مجموعه‌ای از گروه‌های اسمی، گروه‌های قیدی، گروه‌های فعلی و… آن را بسازند. برای مثال، هم «نشست.» و هم «معلم مهربان ما روی صندلیِ پشت میزش نشست.»، جمله هستند و یک معنای کامل (نشستن کسی) را به ما منتقل می‌کنند. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی یاد می‌گیریم که جمله چیست و چه انواعی دارد. همچنین اجزای جمله‌ها و روش شناسایی اجزای حذف شده از جمله را یاد می‌گیریم. در انتها، روش تشخیص و شمارش تعداد جمله‌ها را توضیح می‌دهیم. در پایان مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا در مبحث جمله تمرین کنید.
جمله چیست؟
جمله واحد معناداری از زبان است که یک معنای کامل را به صورت مستقل برای مخاطب بیان می‌کند. جمله‌ها یا از یک فعل تشکیل شده‌اند یا مجموعه‌ای از واژه‌ها با هم ترکیب شده‌اند و یک جمله را ساخته‌اند.
جمله‌ها از نظر مفهوم، نوع فعل، ساختمان و… به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که در همین مطلب با استفاده از مثال‌های گوناگون، آنها را توضیح می‌دهیم. علاوه بر این، هر نوعی از جمله اجزایی دارد و برخی از این اجزا به قرینه لفظی یا معنوی از جمله حذف می‌شوند که نکات مربوط به آن را نیز در همین مطلب بیان می‌کنیم. موضوع مهم دیگر، شمارش جمله‌ها است که روش‌های آن را با مثال‌هایی از اشعار فارسی بررسی می‌کنیم.
در ادامه همین بخش، به معرفی مختصر انواع جمله می‌پردازیم و برای هریک از آنها مثالی نیز می‌آوریم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس، جمله و انواع و اجزای آن را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول انواع جمله با مثال
در جدول زیر، انواع مختلف جمله در دسته‌بندی‌های مختلف آن را آورده‌ایم و برای آنها مثال نیز قرار داده‌ایم. در ادامه مطلب، هرکدام از انواع جمله را به طور جداگانه و با مثال‌های بیشتری بررسی می‌کنیم.
| دسته‌بندی‌های جمله | انواع جمله | مثال |
| اثبات و نفی | جمله مثبت | او رفت. |
| جمله منفی | او نرفت. | |
| مفهوم جمله | جمله‌های خبری | من رفتم. |
| جمله‌های پرسشی | تو رفتی؟ | |
| جمله‌های امری | برو. | |
| جمله‌های عاطفی | چه سرعتی! | |
| وجود و عدم وجود فعل | جمله دارای فعل اسنادی | او مهربان است. |
| جمله دارای فعل‌های تام | او به مدرسه می‌رود. | |
| جمله بدون فعل | سال نو مبارک. | |
| نوع فعل | جمله با افعال ناگذر | تو رفتی. |
| جمله با افعال گذرا به مفعول | تو غذا خوردی. | |
| جمله با افعال گذرا به متمم | تو از سفر برگشتی. | |
| جمله با افعال گذرا به مفعول و متمم | تو را به خدا می‌سپارم. | |
| جمله با افعال گذرا به مسند | زمین، سبز است. | |
| جمله با افعال گذرا به مفعول و تمیز | من او را دوست خودم می‌دانستم. | |
| جمله با افعال گذرا به متمم و تمیز | آنها به پدربزرگ خود، آقاجان می‌گفتند. | |
| نوع ساختمان | جمله‌های ساده | من آمدم. |
| جمله‌های مرکب | من آمدم که تو را ببینم. | |
| رعایت و عدم رعایت جایگاه دستوری اجزای جمله | جمله دستورمند | این قدرت خداوند است. |
| جمله نادستورمند | این است قدرت خداوند. | |
| انواع دیگری از جمله | جمله‌های معترضه | مادرم– که خدا حفظش کند- را دوست دارم. |
| جمله‌های نقل قول | «اندیشیدن به سرانجام هرکار، موجب رستگاری است.» (سقراط) | |
| شبه‌جمله‌ها | آفرین! |
یادگیری جمله در فارسی هفتم
تا اینجا یاد گرفتیم جمله چیست و همانطور که تا اینجا متوجه شدید، برای شناخت انواع جمله و یادگیری درست آنها، باید مباحث گوناگونی چون انواع افعال فارسی، انواع اسم‌های فارسی، انواع نقش‌های دستوری مانند نقش مفعول، نقش فاعل، نقش مسند، نقش نهاد و… را یاد بگیریم و بتوانیم آنها را تشخیص دهیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری آسان و کامل مباحث مختلف جمله‌ها به شما کمک می‌کنند.
همچنین برای یادگیری مباحث بیشتری از درس ادبیات می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
انواع جمله از نظر اثبات و نفی
جمله‌های فارسی یا مثبت هستند و برای اثبات یک چیز به کار می‌روند یا منفی هستند و برای نفی یک چیز استفاده می‌شوند. مثبت یا منفی بودن یک جمله را مثبت یا منفی بودن فعل آن جمله تعیین می‌کند. در ادامه، نمونه‌هایی از جمله‌های مثبت و منفی را بررسی می‌کنیم.
پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس با انواع جمله آشنا شوید و آنها را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول انواع جمله از نظر اثبات و نفی
در جدول زیر، حالت مثبت و منفی چند جمله را با هم مقایسه کرده‌ایم تا تفاوت آنها را بهتر درک کنید.
| جمله مثبت | جمله منفی |
| در خانه ماندیم. | در خانه نماندیم. |
| شاید به خانه برود. | شاید به خانه نرود. |
| ماجرا را به تو خواهم گفت. | ماجرا را به تو نخواهم گفت. |
جمله مثبت
جمله‌های مثبت بیانگر انجام یک کار یا پذیرفتن یک حالت هستند. در جدول زیر نمونه‌هایی از جمله‌های مثبت را همراه با فعل آنها یعنی علت مثبت بودن آنها آورده‌ایم.
| مثال | فعل جمله |
| کتابت را بخوان. | بخوان (حالت منفی: نخوان) |
| ما به مدرسه می‌رفتیم. | می‌رفتیم (حالت منفی: نمی‌رفتیم) |
| معلم نکته‌ها را گفته بود. | گفته بود (حالت منفی: نگفته بود) |
جمله منفی
جمله‌های منفی برای بیان عدم انجام یک کار یا نپذیرفتن یک حالت به کار می‌روند. در جدول زیر، مثال‌هایی از جمله‌های منفی را می‌بینیم که با داشتن فعل منفی، بر نفی تأکید می‌کنند.
| مثال | فعل جمله |
| آن فیلم را نبین. | نبین (حالت مثبت: ببین) |
| شاید نرفته باشد. | نرفته باشد (حالت مثبت: رفته باشد) |
| من با او سخن نگفتم. | نگفتم (حالت مثبت: گفتم) |
انواع جمله از نظر مفهوم
جمله‌های فارسی از نظر مفهومی که به مخاطب منتقل می‌کنند، به چهار نوع خبری، پرسشی، امری و عاطفی تقسیم می‌شوند که هرکدام از این‌ها برای هدفی خاص استفاده می‌شوند و در ادامه این مطلب با آوردن مثال‌هایی، به معرفی آنها می‌پردازیم.
جدول انواع جمله از نظر مفهوم
در جدول زیر، نمونه‌هایی از هرکدام از انواع جمله از نظر مفهوم را آورده‌ایم تا بتوانید به راحتی آنها را با هم مقایسه کنید. در ادامه همین بخش، هرکدام از این جمله‌ها را به طور جداگانه معرفی می‌کنیم.
| انواع جمله از نظر مفهوم | توضیح | مثال |
| جمله خبری | بیان انجام کار یا پذیرفتن حالت (یا حالت منفی این دو) | غذای خوبی خوردم. |
| جمله‌های پرسشی | بیان پرسش و سؤال | غذای خوبی خوردی؟ |
| جمله امری | درخواست به انجام کار یا پذیرفتن حالت (یا حالت منفی این دو) | غذای خوبی بخور. |
| جمله‌های عاطفی | بیان احساسات و عواطف | چه غذای خوبی خوردیم! |
جمله خبری چیست؟
جمله خبری برای بیان انجام و عدم انجام یک عمل یا پذیرفتن و نپذیرفتن یک حالت استفاده می‌شود. در واقع جمله خبری، خبر انجام یک کار یا پذیرفتن یک حالت را به ما منتقل می‌کند. در جدول زیر نمونه‌هایی از جمله خبری را بررسی کرده‌ایم.
| مثال | مفهوم جمله |
| ماشین را نفروختم. | بیان عدمِ انجام عمل «فروختن» |
| هوا خنک شد. | بیان پذیرفتن حالت «خنک» توسط اسم «هوا» |
جمله پرسشی
از جمله پرسشی برای پرسیدن سؤالی درباره یکی از اجزای جمله استفاده می‌کنیم و در پایان آن، علامت سؤال (؟) می‌گذاریم. به عبارت دیگر، هرگاه معنا و مفهوم کلی جمله بیان پرسش و مطرح کردن یک سؤال باشد آن جمله، پرسشی است. در جدول زیر نمونه‌هایی از این جمله را می‌بینیم.
| مثال | مفهوم جمله |
| کتابت را خواندی؟ | بیان پرسش درباره انجام عمل «خواندن» |
| حالشان خوب بود؟ | بیان پرسش درباره کیفیت نهاد جمله (حالشان) |
جمله امری
اگر معنا و مفهوم کلی جمله، درخواست از فرد یا افرادی برای پذیرفتن و نپذیرفتن حالتی یا انجام و عدم انجام کاری باشد، جمله از نوع امری است. در جمله‌های امری از فعل‌های امر استفاده می‌کنیم که ساختار آن از «بـ + بن مضارع» ساخته می‌شود و برای دستور، توصیه و خواهش از کسی به کار می‌رود. در جدول زیر مثال‌هایی از جمله امری را ببینید.
| مثال | مفهوم جمله |
| پسر خوبی باش. | دستور به پذیرفتن صفت «خوب» |
| به شیراز سفر کنید. | توصیه به انجام عمل «سفر کردن» |
جمله عاطفی
جمله‌های عاطفی برای بیان احساسات و عواطف انسان استفاده می‌شوند. پس هرگاه مفهوم کلی جمله‌ای، احساسات مختلفی مانند غم، شادی، افسوس، تعجب و… را در بر داشته باشد، جمله از نوع عاطفی است. در پایان جمله‌های عاطفی از علامت تعجب (!) استفاده می‌کنیم. در جدول زیر نمونه‌هایی از جمله عاطفی را بررسی کرده‌ایم.
| مثال | مفهوم جمله |
| چه خانه بزرگی داری! | بیان حس تعجب از «بزرگ بودن خانه» |
| افسوس از عمر رفته! | بیان حس غم از «گذشتن عمر» |
انواع جمله از نظر فعل
افعال فارسی در یک دسته‌بندی کلی به دو نوع اسنادی و تام تقسیم می‌شوند و خود افعال تام یا خاص نیز دارای انواع زیادی هستند. پس جمله‌ها نیز از نظر نوع فعل به دو دسته اسنادی و غیراسنادی تقسیم می‌شوند. علاوه بر این دو نوع جمله، در ساختار برخی از جمله‌ها، فعلی وجود ندارند. در ادامه، افعال اسنادی و انواع افعال تام را با مثال‌های مختلفی بررسی می‌کنیم تا تفاوت آنها را به خوبی درک کنید و همچنین به توضیح جمله‌های بی‌فعل نیز می‌پردازیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر فعل فارسی و انواع آن از فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
جدول انواع جمله از نظر وجود فعل
در جدول زیر، انواع جمله از نظر داشتن و نداشتن فعل را آورده‌ایم و برای هریک از آنها مثالی نیز قرار داده‌ایم.
| انواع جمله از نظر وجود فعل | نوع | مثال |
| جمله‌های دارای فعل | جمله‌های اسنادی (جمله اسمیه) | هوا ابری است. |
| جمله‌های دارای افعال تام (جمله فعلیه) | او درس می‌خواند. | |
| جمله‌های بی‌فعل | عبارت‌های بدون فعل اما با معنای کامل یک جمله | عیدت مبارک (باشد). |
جمله با فعل اسنادی
افعال اسنادی یا افعال ربطی مانند فعل‌های «است، بود، شد، گشت، گردید و…» برای بیان انجام یک کار خاص استفاده نمی‌شوند بلکه با استفاده از آنها فقط صفت و حالتی را به نهاد جمله نسبت می‌دهیم. برای مثال در جمله «غذا سرد شد.» از فعل اسنادی «شد» برای نسبت دادن صفت «سرد» به نهاد جمله (غذا) استفاده کرده‌ایم. به جمله‌های اسنادی، جمله اسمیه هم گفته می‌شود. در ادامه مثال‌هایی از جمله‌های اسنادی را با هم بررسی می‌کنیم.
مثال جمله اسنادی
در جدول زیر، نمونه‌هایی از جمله‌های اسنادی را آورده‌ایم و دلیل اسنادی بودن آنها را نیز توضیح داده‌ایم.
| مثال | علت اسنادی بودن جمله |
| آسمان آرام است. | نسبت دادن صفت «آرام» به اسم «آسمان» |
| او دارد بدحال می‌شود. | نسبت دادن صفت «بدحال» به ضمیر «او» |
| رنگ خانه ما سبز بوده است. | نسبت دادن صفت «سبز» به اسم «رنگ خانه ما» |
جمله با فعل تام چیست؟
افعال تام یا خاص، انجام یا عدم انجام یک عمل خاص مانند «پوشیدن»، «گفتن»، «خوردن» و هر کار خاص دیگری را بیان می‌کنند. در واقع افعال خاص برعکس افعال اسنادی یا ربطی هستند که فقط برای نسبت دادن صفت و حالت به یک اسم، استفاده می‌شوند. به جمله‌های دارای افعال تام، جمله فعلیه هم می‌گوییم. در این بخش نمونه‌هایی از جمله‌های دارای فعل تام را با هم می‌بینیم.
مثال جمله با فعل تام
در جدول زیر، مثال‌هایی از جمله‌های دارای فعل‌های تام یا خاص را آورده‌ایم و علت خاص بودن آنها را نیز توضیح داده‌ایم.
| مثال | علت تام بودن فعل |
| به دبستان می‌رفتیم. | انجام عمل خاص «رفتن» |
| همینجا بمان. | انجام عمل خاص «ماندن» |
| در اصفهان می‌گشتیم. | انجام عمل خاص «گشتن (گشت زدن)» |
نکته: اگر فعل «می‌گشتیم» که در مثال سوم جدول بالا قرار دارد، در جمله‌ای به معنای «شدن» به کار برود، دیگر فعل تام یا خاص نیست و چون معنای اسنادی دارد، فعل ربطی محسوب می‌شود و جمله اسنادی می‌سازد.
جمله‌های بی فعل
جمله‌های بدون فعل، جمله‌هایی هستند که در ساختار آنها فعلی وجود ندارد اما معنای یک جمله کاملِ دارایِ فعل را به ما متنقل می‌کنند. برای مثال در جمله «بوق زدن ممنوع.» فعلی وجود ندارد اما معنای یک جمله کامل را می‌دهد: «بوق زدن ممنوع است.» و نشانه این جمله‌ها این است که در معنا کردن جمله‌های بی‌فعل، می‌توانیم به انتهای آنها، فعلی اسنادی اضافه کنیم. در جدول زیر نمونه‌هایی از جمله‌های بی‌فعل را بررسی می‌کنیم.
| مثال | معنا |
| تولدت مبارک. | تولدت (نهاد) مبارک (مسند) باشد (فعل اسنادی). |
| متشکر. | من (نهاد محذوف) متشکر (مسند) هستم (فعل اسنادی). |
انواع جمله از نظر نوع فعل
جمله‌های دارای فعل نیز از نظر گذرا بودن یا ناگذر بودن فعل موجود در آنها با هم تفاوت دارند و خود جمله‌های گذرا نیز دارای انواع مختلفی چون گذرا به مفعول، گذرا به متمم و… هستند که در این بخش به معرفی آنها می‌پردازیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر انواع فعل‌های فارسی از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس که لینک آن را در کادر پایین قرار داده‌ایم، استفاده کنید.
جدول انواع جمله از نظر نوع فعل
در جدول زیر، برای جمله‌های دارای افعال ناگذر و انواع فعل‌های گذرا، مثالی قرار داده‌ایم تا با آنها آشنا شوید و در ادامه این بخش، هرکدام را به طور جداگانه با چند مثال دیگر بررسی می‌کنیم.
| انواع جمله از نظر نوع فعل | مثال |
| جمله دارای افعال ناگذر | باران بارید. |
| جمله دارای افعال گذرا به مفعول | او را دیدم. |
| جمله دارای افعال گذرا به متمم | مادرم به من گفت. |
| جمله دارای افعال گذرا به مفعول و متمم | سؤالی از پدرش پرسید. |
| جمله دارای افعال گذرا به مسند | من مهربان بودم. |
| جمله دارای افعال گذرا به مفعول و تمیز | ما او را خوش‌اخلاق می‌دانستیم. |
| جمله دارای افعال گذرا به متمم و تمیز | مادرم به او، خواهر می‌گفت. |
جمله با فعل ناگذر
افعال لازم یا ناگذر برای کامل شدن معنای خود به چیزی جز فاعل نیاز ندارند. در واقع اجزای اصلی جمله دارای فعل ناگذر، فاعل و فعل هستند. در جدول زیر نمونه‌هایی از این جمله‌ها را آورده‌ایم و آن ها را تجزیه کرده‌ایم.
| مثال | فاعل | فعل |
| مادرم آمد. | مادرم | آمد |
| من در اتاق خودم خوابیدم. | من | خوابیدم |
نکته: ممکن است در جمله‌های دارای فعل ناگذر، اجزای دیگری جز فاعل و فعل نیز وجود داشته باشند اما این اجزا از ارکان اصلی جمله نیستند و قابل حذف هستند مانند مثال دوم جدول بالا که در آن، کل عبارت «در اتاق خودم» قید مکان است و اگر آن را از جمله حذف کنیم، معنای جمله ناقص نمی‌شود.
جمله با فعل گذرا به مفعول
برخی از فعل‌های تام یا خاص برای کامل شدن معنای خود، علاوه بر فعل و فاعل، به مفعول نیز نیاز دارند. مفعول آن فرد یا آن چیزی است که فعل جمله بر روی آن، انجام یا واقع می‌شود. مانند جمله «مادرم را بوسیدم.» که در آن، عمل «بوسیدن» بر روی «مادرم» انجام شده است و این کلمه، مفعول جمله است. برای پیدا کردن مفعول جمله، کافی است قبل از فعل جمله، سؤال «چه چیزی را؟ چه کسی را؟» قرار بدهیم. در ادامه نمونه‌هایی از جمله‌های دارای افعال گذرا به مفعول را با هم بررسی می‌کنیم.
برای یادگیری کامل مفعول و شناسایی آن می‌توانید فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
| مثال | تجزیه |
| خوراکی خریدند. | فاعل: آنها (محذوف) / مفعول: خوراکی / فعل: خریدند |
| من کتاب‌هایت را آوردم. | فاعل: من / مفعول: کتاب‌هایت / فعل: آوردم |
نکته: در برخی از جمله‌ها مانند مثال اول جدول بالا، ممکن است فاعل که جزء اصلی جمله است در آن وجود نداشته باشد اما با استفاده از شناسه افعال می‌توانیم فاعل آن جمله را بشناسیم. مانند جمله «خوراکی خریدند.» که شناسه فعل آن «-َ ند» است بنابراین فاعل این جمله، سوم شخص جمع است زیرا فعل باید مطابق با شخص و شمار فاعل جمله صرف شود.
جمله با فعل گذرا به متمم
برخی از فعل‌های تام برای کامل شدن معنای خود به مفعول نیاز ندارند بلکه به اسمی نیاز دارند که بعد از حرف اضافه‌ای در جمله قرار می‌گیرد و ابهامی را از معنای فعل و جمله برطرف می‌کند. برای مثال در جمله «رستم با تورانیان جنگید.»، کلمه «تورانیان» متممی برای فعل «جنگید» است. در ادامه این بخش، مثال‌هایی از جمله‌های دارای افعال گذرا به متمم را با هم بررسی می‌کنیم.
| مثال | تجزیه |
| به خودش می‌نازد. | فاعل: او (محذوف) / متمم: خودش/ فعل: می‌نازد |
| با درد بساز چون دوای تو منم در کس مَنِگر که آشنای تو منم (مولانا) |
فاعل: تو / تو (محذوف) / متمم: درد / کس / فعل: بساز / منگر |
جمله با فعل گذرا به مفعول و متمم
برخی از فعل‌های گذرا، هم به مفعول و هم به متمم نیاز دارند تا معنای آنها کامل شود. مانند جمله «سارا مجله‌هایش را به خواهرزاده‌اش بخشید.» که در آن، فعل «بخشید» هم به مفعول خود یعنی «مجله‌هایش» و هم به متمم یعنی «خواهرزاده‌اش» نیاز دارد تا معنای کاملی داشته باشد. در ادامه نمونه‌هایی از جمله‌های دارای این نوع فعل را می‌بینیم.
| مثال | تجزیه |
| ما حقمان را از او می‌خواستیم. | فاعل: ما / مفعول: حقمان / متمم: او / فعل: می‌خواستیم. |
| به درویش بخشید چندی درم ازو چند شادان و چندی دژم (فردوسی) |
فاعل: او (محذوف) / مفعول: چندی درم / متمم: درویش / فعل: بخشید |
جمله دارای افعال گذرا به مسند
جمله‌های اسنادی یعنی جمله‌های دارای افعال ربطی، برای کامل شدن معنای خود، علاوه بر نهاد جمله به مسندی نیاز دارند که آن را به مسندالیه (همان نهاد جمله) نسبت بدهند. برای مثال معنای جمله اسنادی «دلم آرام شد.» بدون کلمه «آرام» که مسند این جمله است، ناقص می‌شود. جمله‌های اسنادی از نهاد و گزاره تشکیل شده‌اند که نهاد همان مسندالیه است و گزاره نیز از دو بخش مسند و فعل اسنادی تشکیل می‌شود. در ادامه، نمونه‌هایی از جمله‌های اسنادی را با هم می‌بینیم.
| مثال | تجزیه |
| آن کودک، قشنگ بود. | نهاد: آن کودک / مسند: قشنگ / فعل: بود |
| دلم برایت تنگ شده است. | نهاد: دلم / مسند: تنگ / فعل: شده است. |
جمله با فعل گذرا به مفعول و تمیز
برخی از فعل‌ها مانند افعال «نامیدن، شمردن، حساب کردن، دانستن و…» برای کامل شدن معنای خود به مفعول و تمیز نیاز دارند. برای مثال در جمله «ما او را دلسوز می‌دانستیم.»، ضمیر «او» مفعول جمله و صفت «دلسوز»، تمیز جمله است. تمیز آن جزئی است که ابهام فعل‌های گذرا به تمیز را برطرف می‌کند یعنی برای مثال اگر در همان جمله مثال، تمیز «دلسوز» را از جمله حذف کنیم، جمله تبدیل به «ما او را می‌دانستیم.» می‌شود که معنای کاملی ندارد. در جدول زیر، نمونه‌های بیشتری از این نوع جمله را می‌بینیم.
| مثال | تجزیه |
| مردم او را قهرمان می‌دانستند. | فاعل: مردم / مفعول: او / تمیز: قهرمان / فعل: می‌دانستند. |
| ایرانیان باستان آتش را محترم می‌شمردند. | فاعل: ایرانیان باستان / مفعول: آتش / تمیز: محترم / فعل: می‌شمردند. |
جمله با فعل گذرا به متمم و تمیز
برخی از فعل‌های گذرا، به متمم و تمیز نیاز دارند تا معنای آنها کامل شود. در جدول زیر، نمونه‌هایی از جمله‌های دارای این افعال را با هم بررسی می‌کنیم.
| مثال | تجزیه |
| ما به مادربزرگمان، ماجان می‌گفتیم. | فاعل: ما / متمم: مادربزرگمان / تمیز: ماجان / فعل: می‌گفتیم. |
| او به خواهرش، آبجی می‌گوید. | فاعل: او / متمم: خواهرش / تمیز: آبجی / فعل: می‌گوید. |
انواع جمله از نظر ساختمان
جمله‌ها از نظر ساخت به دو نوع ساده و مرکب تقسیم می‌شوند. اگر یک جمله با یک فعل، معنای کاملی را به مخاطب منتقل کند، ساده است اما اگر جمله‌ای برای کامل شدن معنای خود به بیش از یک فعل نیاز داشته باشد، جمله مرکب ساخته می‌شود. در ادامه هرکدام از این جمله‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری جمله‌های ساده و مرکب از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول انواع جمله از نظر ساختمان
در جدول زیر، دو جمله ساده و مرکب را با هم مقایسه کرده‌ایم تا تفاوت این دو نوع جمله را بهتر درک کنید.
| جمله ساده | جمله مرکب |
| به مدرسه رفتم. | به مدرسه رفتم تا دوستانم را ببینم. |
| از سفر برگشتیم. | از سفر برگشتیم که به سر کار برویم. |
جمله ساده چیست؟
جمله‌های ساده، دارای یک فعل هستند و معنای آنها با وجود همان یک فعل، کامل است و نیازی به فعل دیگری ندارند. نمونه‌هایی از جمله ساده را در جدول زیر ببینید.
| مثال | فعل جمله |
| رفت. | رفت |
| همه ما از کودکی تا بزرگسالی نیازمند محبت و مهر خانواده و دوستانمان هستیم. | هستیم |
نکته: همانطور که در جدول بالا دیدید، کوتاه و بلند بودن جمله و تعداد اجزای آن در ساده یا مرکب بودن جمله تأثیری ندارد.
جمله مرکب چیست؟
در ساختار جمله مرکب، بیش از یک فعل وجود دارد یعنی در جمله‌های مرکب، کامل شدن معنای یک یا چند جمله، به وجود یک یا چند جمله دیگر بستگی دارد. برای مثال در جمله مرکب «مادربزرگ تا او را دید از حال رفت.»، جمله اول یعنی «مادربزرگ تا او را دید» معنای کاملی ندارد و برای کامل شدن آن باید جمله بعدی نیز بیاید. جمله‌های مرکب از دو بخش جمله پایه و جمله پیوسته تشکیل می‌شوند اما از نظر جمله‌شماری، هر جمله مرکب فقط یک جمله محسوب می‌شود نه دو یا چند جمله.
جدول جمله پایه و پیرو در جمله مرکب
در جدول زیر، چند جمله مرکب را آورده‌ایم و جمله‌های پایه و پیرو آنها را مشخص کرده‌ایم. توجه کنید که جمله‌ای که معنای کاملی ندارد و کامل شدن آن به جمله دیگری بستگی دارد، جمله پیرو یا وابسته است و جمله‌ای که برای کامل کردن معنای جمله پیرو آمده و مفهوم اصلی جمله را در بر دارد، جمله پایه یا هسته است.
| مثال | جمله‌های پایه و پیرو |
| به سراغ من اگر می‌آیید پشت هیچستانم. (سهراب سپهری) |
جمله پایه: (من) پشت هیچستانم. |
| جمله پیرو: به سراغ من اگر می‌آیید. | |
| هر دوست که دَم زد زِ وفا، دشمن شد هر پاک‌رُوی که بود، تَردامن شد (حافظ) |
جمله پایه: (هر دوست) دشمن شد. |
| جمله پیرو: هر دوست که دم زد ز وفا. |
در مطلب زیر از مجله فرادرس درباره جمله‌های پایه و پیرو موجود در جمله‌های مرکب، توضیح بیشتری داده‌ایم.
جمله های هم پایه
منظور از جمله‌های هم‌پایه، جمله‌هایی است که هر کدام از آنها از نظر معنایی دارای استقلال هستند و فقط با حروف ربطی مانند «و»، «اما»، «ولی» و… به هم مرتبط شده‌اند. در واقع جمله‌های هم‌پایه مانند جمله‌های مرکب نیستند که در آنها، معنای یک یا چند جمله به معنای یک یا چند جمله دیگر وابسته باشد. از نظر جمله‌شماری نیز، هرکدام از جمله‌های هم‌پایه، یک جمله مستقل محسوب می‌شوند. در جدول زیر، جمله‌های مرکب را با جمله‌های هم‌پایه مقایسه می‌کنیم.
| جمله مرکب | جمله‌های هم‌پایه |
| او به خانه آمد که به سفر برویم. | او به خانه آمد و به سفر رفتیم. |
| کتاب‌هایم را خواندم تا کتاب‌های جدیدی بخرم. | کتاب‌هایم را خواندم ولی کتاب‌های جدیدی نخریدم. |
| اگر تلاش می‌کردیم، موفق می‌شدیم. | تلاش می‌کنیم و موفق می‌شویم. |
انواع دیگری از جمله
در زبان فارسی انواع دیگری از جمله وجود دارد که در دسته‌بندی‌های قبلی قرار نمی‌گیرند و اهمیت کمتری نسبت به آنها دارند اما به‌هرحال شناخت و یادگیری آنها نیز مهم است و به همین جهت آنها را در این بخش معرفی می‌کنیم.
- جمله معترضه
- جمله نقل قول
- شبه‌جمله
- جمله دستورمند و نادستورمند
در ادامه این جمله‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم اما پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس با بسیاری از جمله‌های فارسی آشنا شوید و آنها را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جمله معترضه چیست؟
جمله معترضه یا میان جمله، جمله‌ای است که معمولاً بین دو خط تیره قرار می‌گیرد و درباره یکی از اجزای جمله مانند فاعل، مفعول و… توضیحی می‌دهد یا دعایی می‌کند. برای مثال در جمله «مادرت- که خدا او را حفظ کند -بسیار قوی است.» جمله «که خدا او را حفظ کند»، جمله معترضه است. تفاوت جمله معترضه با بدل در این است که جمله معترضه فعل دارد اما بدل، اسم یا گروهی اسمی است که بین دو ویرگول قرار می‌گیرد. در جدول زیر، نمونه‌هایی از انواع جمله معترضه را با هم بررسی می‌کنیم.
| انواع جمله معترضه | مثال |
| جمله معترضه توضیحی | فردوسی- که سراینده شاهنامه است -برای حفظ زبان فارسی تلاش بسیاری کرده است. |
| جمله معترضه دعایی (دعا و نفرین) | شیطان- لعنت خدا بر او باد -همه آدمیان را می‌فریبد. |
جمله نقل قول
جمله‌های نقل قول، حاوی سخنان افراد مشهور یا غیرمشهور هستند. در واقع هرگاه بخواهیم سخن کسی را در نوشته‌ای بیاوریم از جمله‌های نقل قول استفاده می‌کنیم. اگر جمله‌های نقل قول به صورت مستقیم به کار بروند یعنی اگر سخن یک فرد را عیناً در جمله بیاوریم، باید آن را داخل گیومه («») بگذاریم. در جدول زیر، نمونه‌هایی از جمله‌های نقل قول را آورده‌ایم تا با آنها بیشتر آشنا شوید.
| مثال | جمله نقل قول |
| مادرم گفت: «مراقب خودت باش.» | مراقب خودت باش. |
| «سلامت را نمی خواهند پاسخ گفت سرها در گریبان است.» (اخوان ثالث) |
سلامت را نمی خواهند پاسخ گفت سرها در گریبان است. |
شبه جمله
شبه‌جمله‌ها عبارت‌هایی هستند که بدون داشتن فعل، معنای یک جمله کامل را به ما منتقل می‌کنند. برای مثال آواهایی مانند «به‌به!» که اسم صوت هستند یا مناداهایی که برای مخاطب قرار دادن استفاده می‌شوند، شبه‌جمله هستند. تفاوت شبه‌جمله با جمله‌های بدون فعل در این است که برای معنا کردن جمله‌های بی‌فعل، یک فعل اسنادی به آن عبارت اضافه می‌کنیم اما برای معنا کردن شبه‌جمله‌ها، معمولاً از افعال تام استفاده می‌کنیم. در جدول زیر، نمونه‌هایی از شبه‌جمله را با هم می‌بینیم.
| مثال | معنا |
| چشم! | به روی چشمم می‌گذارم. |
| الحمدلله حالت بهتر است. | خدا را شکر می‌گویم. |
| زندگی یعنی تلاش. | زندگی، همان تلاش کردن است. |
جمله دستورمند و نادستورمند
جمله‌ها از نظر تطابق جایگاه اجزای آنها با دستور زبان فارسی، به دو نوع دستورمند یا مستقیم و نادستورمند یا غیرمستقیم تقسیم می‌شوند. جمله‌های نادستورمند ممکن است به دلیل رعایت وزن و قافیه در اشعار وجود داشته باشند یا در آثار ادبی برای زیبایی کلام به کار بروند. البته ممکن است در زبان محاوره نیز از جمله‌های نادستورمند استفاده کنیم. در اینجا نمونه‌هایی از جمله‌های نادستورمند را با هم بررسی می‌کنیم اما دقت کنید که در زبان نوشتار باید مطابق با دستور زبان فارسی معیار عمل کنیم و تا حد ممکن جای اجزای جمله‌ها را عوض نکنیم.
| جمله نادستورمند | حالت دستورمند جمله |
| باید پیدا کنیم خود را. | باید خود را پیدا کنیم. |
| بده ساقی مِیِ باقی که در جَنَّت نخواهی یافت کنار آب رُکن‌آباد و گُلگَشت مُصَلّا را (حافظ) |
ساقی می باقی را بده که کنار آب رکن‌آباد و گلگشت مصلا را در جنت نخواهی یافت. |
| این است فرهنگ ایران. | فرهنگ ایران این است. |
اجزای جمله چیست؟
جمله‌ها از نظر نوع فعل موجود در آنها، دارای اجزای متفاوتی هستند که در بخش انواع جمله از نظر فعل، هریک را به طور جداگانه معرفی کردیم اما در این بخش، همه آنها را در کنار هم آورده‌ایم تا بتوانید اجزای جمله‌های مختلف را با هم مقایسه کنید.
پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، اجزای جمله‌های مختلف را به خوبی یاد بگیرید.
جدول اجزای جمله
در جدول زیر می‌توانید اجزای جمله‌های مختلف در زبان فارسی را ببینید و آنها را با هم مقایسه کنید.
| انواع جمله | اجزای جمله | مثال |
| جمله‌های اسنادی | نهاد + گزاره (مسند + مسندالیه) | آب دریا (نهاد) شور (مسند) است (فعل). |
| جمله دارای فعل ناگذر | فاعل + فعل | زهرا (فاعل) آمد (فعل). |
| جمله دارای فعل گذرا به مفعول | فاعل + مفعول + فعل | زهرا (فاعل) کتاب (مفعول) را آورد (فعل). |
| جمله دارای فعل گذرا به متمم | فاعل + متمم + فعل | زهرا (فاعل) از مدرسه (متمم) آمد (فعل). |
| جمله دارای فعل گذرا به مفعول و متمم | فاعل + مفعول + متمم + فعل | او (فاعل) دفتر (مفعول) را از من (متمم) گرفت (فعل). |
| جمله دارای فعل گذرا به مفعول و تمیز | فاعل + مفعول + تمیز + فعل | من (فاعل) او (مفعول) را دوست (تمیز) می‌دانستم (فعل). |
| جمله دارای فعل گذرا به متمم و تمیز | فاعل + متمم + تمیز + فعل | من (فاعل) به او (متمم) ستاره (تمیز) می‌گفتم (فعل). |
نکته: دقت کنید که اجزای جدول بالا، اجزای اصلی این جمله‌ها هستند و هر جمله‌ای را با استفاده از نقش‌های دستوری دیگری چون قید‌ها، متمم‌ها، معطوف‌ها، مضاف‌الیه‌ها، انواع صفت‌ها و بسیاری موارد دیگر، می‌توانیم گسترش بدهیم.
حذف اجزای جمله
در زبان فارسی ممکن است برخی از اجزای جمله‌ها مانند فعل، نهاد، مفعول و… بنابر عرف زبان یا به قرینه لفظی یا به قرینه معنوی از جمله حذف شوند. از آنجایی که برای شناسایی اجزای جمله و شمارش جمله‌ها مهم است که بتوانیم اجزای حذف‌شده جمله را تشخیص دهیم، در این بخش به توضیح این مطلب می‌پردازیم. به طور کلی حذف در جمله به یکی از چهار روش زیر انجام می‌شود اما حذف به قرینه لفظی و معنوی مهم‌ترین انواع حذف اجزای جمله هستند.
- حذف عرفی
- حذف به قرینه لفظی
- حذف به قرینه معنوی
- حذف به قرینه حضوری
در ادامه هر چهار روش را توضیح می‌دهیم و نمونه‌هایی از حذف اجزای جمله را با هم بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس با حذف اجزای جمله آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
حذف عرفی
منظور از حذف عرفی این است که ما فارسی‌زبان‌ها بر حسب سنت و عادت زبانی خود، بعضی از اجزای جمله‌ها را حذف می‌کنیم و آنها را به کار نمی‌بریم. جدول زیر را ببینید.
| مثال | حالت بدون حذف جمله |
| خدانگهدار | خدا نگهدار تو باشد. |
| شب به‌خیر | شب تو به خیر بگذرد. |
| توقف ممنوع | توقف ممنوع است. |
حذف به قرینه لفظی
اگر جزئی از یک جمله به علت قرار داشتن در جمله‌های قبلی یا بعدی از جمله حذف شود، حذف به قرینه لفظی اتفاق افتاده است. یعنی در جمله‌های دیگر، نشانه لفظی از جزء حذف‌شده وجود دارد. با تماشای جدول زیر، این نوع حذف را بهتر یاد می‌گیرید.
| مثال | حالت بدون حذف جمله |
| چه کسی در کلاس است؟ دانش‌آموزان. | دانش‌آموزان در کلاس هستند. |
| معلم آمد و پشت میزش نشست. | معلم پشت میزش نشست. |
| به مهمانی رفتند. | آنها به مهمانی رفتند. |
حذف به قرینه معنوی
اگر جزء حذف‌شده از جمله در جمله‌های قبلی یا بعدی وجود نداشته باشد و آن را از معنای کلی جمله تشخیص دهیم، حذف به قرینه معنوی انجام شده است. در جدول زیر، نمونه‌هایی از حذف به قرینه معنوی را می‌بینید.
| مثال | حالت بدون حذف جمله |
| از پسرت چه خبر؟ | از پسرت چه خبری داری؟ |
| چشمش خوب نمی‌بیند. | چشمش چیزها را خوب نمی‌بیند. |
حذف به قرینه حضوری
اگر به دلیل حضور شنونده جمله در کنار گوینده آن، جزئی از جمله حذف شود، حذف به قرینه حضوری صورت گرفته است. برای مثال در جمله «سرد است.» اگر هم گوینده و هم شنونده در خانه باشند، کلمه «خانه» یا «هوا» از این جمله حذف شده است. تفاوت این حذف با حذف به قرینه معنوی این است که در حذف به قرینه حضوری می‌توانیم به جای جزء حذف‌شده، کلمه‌های مختلفی بگذاریم اما در حذف به قرینه معنوی چنین امکانی نداریم چون یک کلمه خاص از جمله حذف شده است. در جدول زیر، نمونه‌هایی از حذف به قرینه حضوری را با هم بررسی می‌کنیم.
| مثال | حالت بدون حذف جمله |
| چه‌قدر تاریک است! | هوا / خانه / اتاق و… چه قدر تاریک است! |
| سرد شد. | هوا / خانه / و… سرد شد. |
تا اینجا یاد گرفتیم که جمله چیست، چه انواع و چه اجزایی دارد و با انواع روش‌های حذف اجزای جمله نیز آشنا شدیم. در ادامه، حذف چند جزء مهم جمله را با مثال‌هایی بررسی می‌کنیم.
حذف فعل
ممکن است فعل یک جمله را به قرینه لفظی یا قرینه معنوی حذف کنیم. در جدول‌های زیر نمونه‌هایی از حذف فعل به قرینه لفظی و معنوی را با هم بررسی می‌کنیم.
پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، با قواعد و انواع فعل فارسی آشنا شوید.
حذف فعل به قرینه لفظی
در جدول زیر مثال‌هایی از حذف فعل جمله به قرینه لفظی را می‌بینید. یعنی فعل حذف‌شده از جمله، در جمله‌های قبل یا بعد از آن جمله، وجود دارد.
| حذف فعل به قرینه لفظی | حالت بدون حذف جمله |
| چه کسی رفت؟ سهراب | سهراب رفت. |
| ما رسیدیم و آنها هم. | آنها هم رسیدند. |
| «رفیقی داشتم که سال‌ها با هم سفر کرده بودیم و نمک خورده.» (سعدی) | نمک خورده بودیم. |
| آن چه او ریخت به پیمانه ما نوشیدیم اگر از خَمرِ بهشت است وگر باده مست (حافظ) |
وگر از باده مست است. |
حذف فعل به قرینه معنوی
در جدول زیر جمله‌هایی را آورده‌ایم که فعل آنها بدون حضور در جمله‌های دیگر یعنی به قرینه معنوی حذف شده است و باید آن فعل حذف‌شده را از معنای کلی جمله تشخیص بدهیم.
| حذف فعل به قرینه معنوی | حالت بدون حذف جمله |
| از غم خوردن چه حاصل؟ | از غم خوردن چه حاصلی دریافت می‌کنیم؟ |
| سوگند به جانت ار فروشم یک موی به هر که در جهانت (سعدی) |
به جانت سوگند می‌خورم. |
حذف نهاد
نهاد، جزئی است که جمله، خبری درباره آن می‌دهد. برای مثال در جمله «سارا دوست من است.»، اسم «سارا» نهاد جمله است. جمله‌های بسیاری وجود دارند که نهاد آنها حذف شده است و در این بخش نمونه‌هایی از آنها را با هم بررسی می‌کنیم.
| مثال حذف نهاد | حالت بدون حذف جمله |
| تکالیفم را نوشتم. | من تکالیفم را نوشتم. |
| رفته بود. | او رفته بود. |
| رستم کمان را در دست گرفت و آن را کشید. | رستم آن را کشید. |
| مر مرا سوی کهستان راندند میوه‌ها زان بیشه می‌افشاندند (مولانا) |
آنها مرا سوی کهستان راندند. / آنها میوه‌ها زان بیشه می‌افشاندند. |
حذف مفعول
در برخی از جمله‌ها، مفعول جمله حذف می‌شود و در جمله نمی‌آید اما مفعول معمولاً به تنهایی حذف نمی‌شود بلکه به همراه اجزای دیگری از جمله مانند نهاد، حذف می‌شود. در جدول زیر، نمونه‌هایی از حذف نهاد به تنهایی یا همراه با اجزای دیگر را می‌بینیم.
همچنین پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری مفعول و نحوه شناسایی آن از فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
| مثال حذف مفعول | حالت بدون حذف جمله |
| چه کسی ما را به خانه می‌برد؟ من می‌برم. | من شما (مفعول) را به خانه (متمم) می‌برم. |
| چه کسی کتاب می‌خواند؟ ما می‌خوانیم. | ما کتاب می‌خوانیم. |
حذف مسند
مسند‌ها جزئی از جمله‌های اسنادی و همان صفت و حالتی هستند که به نهاد جمله، نسبت داده می‌شوند. مسند نیز معمولاً همراه با اجزای دیگری چون فعل اسنادی از جمله حذف می‌شود. در جدول زیر، نمونه‌هایی از حذف مسند جمله را آورده‌ایم.
| مثال حذف مسند | حالت بدون حذف جمله |
| کی غمگین است؟ علی است. | علی غمگین است. |
| کجا بهتر از اصفهان است؟ شیراز | شیراز بهتر (مسند) از اصفهان (متممِ مسند) است (فعل اسنادی). |
تا اینجا یاد گرفتیم جمله چیست و با انواع جمله، اجزای جمله و انواع حذف اجزای جمله نیز آشنا شدیم اما باید توجه کنید که حذف اجزای جمله محدود به موارد گفته شده در این مطلب نیست و ممکن است اجزای دیگری مانند متمم، حروف اضافه، حروف ربط، مضافه‌الیه، صفت و… نیز از جمله‌ها حذف شوند. در ادامه مطلب به معرفی روش شمارش جمله‌ها می‌پردازیم.
نحوه تشخیص جمله
برای تشخیص جمله باید به وجود فعل و معنای عبارات توجه کنیم. هرگاه فعلی وجود داشته باشد، جمله نیز وجود دارد. حتی هر فعل، به تنهایی نیز می‌تواند یک جمله محسوب شود البته اگر آن فعل، یکی از افعال موجود در جمله مرکب نباشد. اما علاوه بر فعل‌ها باید به شبه‌جمله‌ها نیز توجه کنیم چون شبه‌جمله‌ها در حکم جمله هستند و باید آنها را جمله در نظر بگیریم. در ادامه این بخش، نکاتی که برای شمارش جمله‌ها لازم است را با بررسی نمونه‌هایی یاد می‌گیریم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری جمله‌ها و تشخیص آنها از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
جدول نحوه شمارش جمله
اولین و ساده‌ترین نکته برای شمارش جمله‌ها، شمردن فعل‌های موجود در یک عبارت یا شعر است. در شمارش افعال باید به ساده یا مرکب بودن جمله نیز دقت کنیم زیرا کل یک جمله مرکب که از جمله‌های پایه و پیرو تشکیل شده است، یک جمله محسوب می‌شود. بعد از آن باید به سراغ شناسایی افعال حذف‌شده برویم و هر فعل حذف‌شده را نیز یک جمله محسوب کنیم. بعد از آن نیز باید شبه‌جمله‌هایی مانند منادا، اصوات و… را شناسایی کنیم و هریک از آنها را نیز یک جمله حساب کنیم. در ادامه، این نکات را برای چند بیت نمونه بررسی کرده‌ایم.
مثال ۱
در جدول زیر، نکات مهم شمارش جمله را در چند مرحله آورده‌ایم و این مراحل را روی بیت زیر، طی کرده‌ایم.
بود شاهی در زمانی پیش ازین
ملک دنیا بودش و هم ملک دین
(مولانا)
| مراحل شمارش جمله | مثال |
| ۱. شمردن فعل‌های مستقل موجود در جمله | بود / بودش (۲ فعل) |
| ۲. شناسایی فعل‌های حذف شده از جمله | ملک دنیا بودش و هم ملک دین (بودش). (۱ فعل حذف‌شده) |
| ۳. شناسایی شبه‌جمله‌های موجود در جمله و شمردن آنها | منادا یا صوت و… در این بیت وجود ندارد. |
| ۴. جمع کردن تعداد فعل‌ها و شبه‌جمله‌ها | ۲ فعل (موجود) + ۱ فعل (حذف‌شده) + ۰ شبه‌جمله= ۳ جمله |
مثال ۲
در جدول زیر نیز، مراحل تشخیص جمله و شمارش آن را برای یک بیت دیگر طی کرده‌ایم.
قرار و خواب ز حافظ طمع مدار ای دوست
قرار چیست؟ صبوری کدام و خواب کجا؟
(حافظ)
| مراحل شمارش جمله | مثال |
| ۱. شمردن فعل‌های مستقل موجود در جمله | طمع مدار / چیست (۲ فعل) |
| ۲. شناسایی فعل‌های حذف شده از جمله | قرا از حافظ (طمع مدار) / صبوری کدام (است) و خواب کجا (است)؟ (۳ فعل حذف‌شده) |
| ۳. شناسایی شبه‌جمله‌های موجود در جمله و شمردن آنها | «ای دوست» منادا و یک شبه‌جمله است. (۱ شبه‌جمله) |
| ۴. جمع کردن تعداد فعل‌ها و شبه‌جمله‌ها | ۲ فعل (موجود) + ۳ فعل (حذف‌شده) + ۱ شبه‌جمله= ۶ جمله |
نمونه سؤال جمله
حالا که یاد گرفتیم جمله چیست و انواع، اجزا و نکات شمارش آن را شناختیم، می‌توانید به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر پاسخ دهید. برای انجام این تمرین، گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب» پاسخ درست آن سؤال را ببینید. با هر جواب درست، یک امتیاز می‌گیرید که در پایان تمرین و بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را خواهید دید.
۱. در کدام گزینه جمله وجود دارد؟
دیدن رودهای زیبا
پرواز از آشیانه عقاب‌ها
رفت‌وآمد با آشنایان
۲. در کدام گزینه جمله وجود ندارد؟
اگر می‌خواهی طلوع خورشید را ببینی باید صبح زود بیدار شوی.
شنیدن موسیقی به رشد گل‌ها کمک می‌کند.
دیدار یار غائب
۳. این جمله از نظر مفهوم، کدام‌یک از انواع جمله است؟
عجب گلهای زیبایی!
این عبارت، جمله نیست.
۴. بین جمله اول و دوم این عبارت چه تفاوتی وجود دارد؟
مادرم گفت: «دریا طوفانی بود.»
جمله اول اسنادی و جمله دوم دارای فعل تام است.
جمله اول خبری، و جمله دوم عاطفی است.
جمله اول عاطفی و جمله دوم خبری است.
جمله اول دارای فعل تام و جمله دوم اسنادی است.
۵. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، جمله دارای فعل گذرا وجود ندارد؟
در خانه بودم که مادرم آمد و کلیدش را برد.
پدرش بسیار مهربان بود.
ما همانجا ماندیم تا آنها خرید کنند.
از سفر برگشتم و آماده رفتن به محل کار شدم.
۶. در عبارت زیر چند جمله وجود دارد و ساختمان آن یا آنها چگونه است؟
از مدرسه برگشتم تا به خانه مادربزرگ برویم.
دو جمله: ساده / ساده
دو جمله: مرکب / مرکب
۷. در کدام گزینه، هیچ جمله نادستورمندی وجود ندارد؟
دلم ز صومعه بگرفت و خِرقِه سالوس
کجاست دیرِ مُغان و شرابِ ناب کجا؟
(حافظ)
صبر قفا خورد و به راهی گریخت
عقل بلا دید و به کنجی نشست
(سعدی)
هر که درمان کرد مر جان مرا
بُرد گنج و دُرّ و مرجان مرا
(مولانا)
دید تا دردِ گران‌سنگِ منِ بی‌صبر را
شد زبانِ شکر، امواجِ بلا ایوب را
(صائب تبریزی)
۸. چه جزء یا اجزایی از جمله زیر حذف شده‌اند؟
«چهره‌ام را بنگر تا به تو پاسخ گوید.»
(فروغ)
فاعل فعل «پاسخ گوید» حذف شده است.
مفعول فعل «پاسخ گوید» حذف شده است.
فاعل فعل «بنگر» و فاعل فعل «پاسخ گوید» حذف شده‌اند.
فاعل فعل «بنگر» حذف شده است.
۹. در بیت زیر، چند جمله وجود دارد؟
گفت ای شه خلوتی کن خانه را
دور کن هم خویش و هم بیگانه را
(مولانا)
جمله‌های این بیت را در فهرست زیر آورده‌ایم:
- جمله اول: گفت
- جمله دوم: ای شه (شبه جمله)
- جمله سوم: خلوتی کن خانه را
- جمله چهارم: دور کن هم خویش
- جمله پنجم: و هم بیگانه را (دور کن)
۱۰. جمله‌های موجود در این بیت، در کدام گزینه قرار دارند؟
آه و فریاد که از چشمِ حسودِ مهِ چرخ
در لحد، ماهِ کمان ابرویِ من منزل کرد
(حافظ)
«ماه کمان ابروی من منزل کرد.»
«آه و فریاد» و «منزل کرد.»
«آه»، «فریاد» و «ماهِ کمان ابرویِ من از چشمِ حسودِ مهِ چرخ در لحد منزل کرد.»
«آه» و «ماهِ کمان ابرویِ من از چشمِ حسودِ مهِ چرخ در لحد منزل کرد.»
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم جمله چیست و انواع جمله از نظر فعل، از نظر مفهوم، از نظر ساختمان و… را با آوردن مثال‌هایی مختلف، بررسی کردیم. بعد از آن نیز به توضیح روش شمارش جمله‌ها پرداختیم. در انتهای مطلب، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با استفاده از آنها در مبحث جمله و انواع آن تمرین کنید.
source