۱۷ بازدید

آخرین به‌روزرسانی: ۰۹ تیر ۱۴۰۳

زمان مطالعه: ۷ دقیقه

اگر در واژه‌های نظیر به نظیر حداقل دو جمله، سجع متوازی (هم‌وزن و هم‌قافیه بودن) برقرار باشد، آرایه ترصیع وجود دارد. برای مثال در مناجات «ای کریمی که بخشنده عطایی و ای حکیمی که پوشنده خطایی» از خواجه عبدالله انصاری، ترصیع وجود دارد. شاعران و نویسندگان برای زیبایی و خوش‌آهنگ شدن هرچه بیشتر سخن خود از این آرایه استفاده کرده‌اند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم ترصیع چیست و چه تفاوتی با موازنه دارد. همچنین روش تشخیص ترصیع در نظم و نثر را نیز با مثال‌های مختلفی یاد می‌گیریم. در پایان مطلب نیز تمرینی برای سنجش یادگیری قرار داده‌ایم.

ترصیع چیست؟

ترصیع استفاده از واژه‌های هم‌قافیه و هم‌وزن با هم در حداقل دو جمله به صورت قرینه است. یعنی اگر در دو یا چند جمله، بین واژه‌های نظیر به نظیر آن‌ها سجع متوازی برقرار باشد، آرایه ترصیع ساخته شده است. منظور از هم‌قافیه بودن واژه‌ها، یکسان بودن حروف آخر آن‌ها و منظور از هم‌وزنی، یکسان بودن تعداد و کوتاهی و بلندی هجاهای واژه‌ها است. به شعر یا نثری که ترصیع داشته باشد نیز مرصع (جواهرنشان) گفته می‌شود. در کادر زیر نمونه‌ای از ترصیع در شعر را می‌بینید.

برای یادگیری بهتر ترصیع و دیگر آرایه‌ها می‌توانید از فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.

مثال ترصیع

در جدول زیر، نمونه‌هایی از ترصیع را آورده‌ایم و واژه‌های قرینه متوازی آن‌ها را مشخص کرده‌ایم تا بهتر درک کنید که ترصیع چیست.

نکته: همانطور که در جدول بالا مشاهده کردید، نیازی به بررسی کلمه‌های تکراری نیست چون واضح است که تکرار هر کلمه‌ای با خود آن کلمه، هم‌وزن و هم‌قافیه است.

انواع سجع در سطح کلمه

لازم است ابتدا با انواع سجع آشنا شویم تا بهتر درک کنیم که سجع متوازی موجود در ترصیع، چه نوع سجعی است و تفاوتش با دیگر انواع سجع چیست. در جدول زیر، انواع مختلف سجع بین کلمه‌ها را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها، مثال و توضیحی کوتاه نیز قرار داده‌ایم.

نکته: منظور از هم قافیه بودن واژه‌ها، یکسان بودن حروف آخر آن‌ها است و منظور از هم‌وزن بودن، برابری در تعداد و کیفیتِ (کوتاهی و بلندی) صامت‌ها و مصوت‌های آن‌ها است که در این رابطه، پیش‌تر نیز در مجله فرادرس راجع به این موضوع صحبت کردیم.

یادگیری ترصیع در علوم و فنون دهم

تا اینجا یاد گرفتیم ترصیع چیست اما آرایه ترصیع یکی از انواع آرایه‌هایی است که با آرایه سجع ساخته می‌شود و آرایه‌های دیگری چون موازنه، تضمین المزدوج و مزدوج نیز در زبان فارسی وجود دارند که ریشه آن‌ها نیز آرایه سجع است. پس برای یادگیری هرکدام از انواع سجع، باید انواع دیگر آن را نیز بشناسیم که در تشخیص آن‌ها از یکدیگر دچار مشکل نشویم. به همین دلیل هم در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزش فرادرس را آورده‌ایم تا آرایه‌های ادبی مربوط به سجع و انواع دیگر آرایه‌های ادبی فارسی را به‌سادگی و با زبانی ساده، یاد بگیرید.

در فیلم‌های آموزشی زیر علاوه بر آموزش کامل درس‌ها، نمونه سؤال‌هایی نیز همراه با راه حل، قرار دارند:

برای یادگیری کامل‌ مباحث بیشتری از درس ادبیات فارسی و علوم و فنون ادبی و همچنین دیگر درس‌های خود، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.

انواع ترصیع

تا اینجا یاد گرفتیم ترصیع چیست. در این بخش به معرفی انواع ترصیع می‌پردازیم. ترصیع از نظر به کار رفتن در شعر یا نثر به دو نوع نظم مرصع و نظم مرصع زیر تقسیم می‌شود.

در ادامه هر دو نوع نظم و نثر مرصع را با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید برای یادگیری بیشتر درباره ترصیع و دیگر انواع سجع، از فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

نظم مرصع

هنگامی که واژه‌های به کاررفته در دو یا چند جمله از یک شعر به صورت قرینه با هم، هم‌وزن و هم‌قافیه باشند، نظم مرصع خواهیم داشت. در ادامه، این آرایه را در نمونه‌هایی از بیت‌های مرصع ادبیات فارسی، بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در جدول زیر، هم وزن و هم‌قافیه بودن کلمه‌های قرینه در دو جمله (و دو مصرع) این شعر را بررسی کرده‌ایم.

مثال ۲

در این بخش نیز، حروف آخر و وزن کلمه‌های نظیر به نظیر در این بیت را بررسی کرده‌ایم تا بهتر درک کنید که سجع‌های متوازی چگونه آرایه ترصیع را می‌سازند.

نکته: دو کلمه «نسرین» و «شیرین» در انتهای دو مصرع بیت بالا، قافیه‌های این بیت هستند و در برخی از قالب‌های شعری، کلمه‌های قافیه با یکدیگر هم‌قافیه نیستند. برای مثال در قصیده‌ها، مصرع دوم همه بیت‌ها با واژه‌های قافیه در بیت اول، هم‌قافیه هستند.

مثال ۳

در جدول زیر نیز واژه‌های سجع‌ساز در بیت مرصع دیگری را از نظر یکسانی حروف آخر و کمیت و کیفیت هجاها، بررسی کرده‌ایم.

نثر مرصع

اگر واژه‌های قرینه در دو یا چند جمله از یک نثر، وزن و حروف آخر یکسانی داشته باشند، در آن نثر آرایه ترصیع وجود دارد. در این بخش نمونه‌هایی از نثر مرصع را بررسی می‌کنیم تا با ترصیع در نثر نیز آشنا شوید.

مثال ۱

تمام کلمه‌های به کاررفته در دو جمله زیر از «گلستان سعدی»، به صورت قرینه وزن و حروف آخر یکسانی دارند.

مثال ۲

در جدول زیر نیز نثر مرصعی از خواجه عبدالله انصاری را برسی کرده‌ایم و واژه‌های قرینه در این دو جمله را از نظر هم‌قافیه بودن و هم‌وزنی تحلیل کرده‌ایم.

تفاوت ترصیع و موازنه

حال که یادگرفتیم ترصیع چیست، تفاوت این آرایه با آرایه موازنه را بررسی می‌کنیم. موازنه آرایه‌ای است که در آن، بین واژه‌های قرینه به قرینه دو یا چند جمله، سجع متوازن برقرار است. در واقع تنها فرق ترصیع و موازنه با هم در این است که، واژه‌های موجود در موازنه، هم‌وزن و هم‌قافیه نیستند و فقط یکی از این دو ویژگی را دارند. در ضمن اگر بین واژه‌های قرینه در دو یا چند جمله، ترکیبی از سجع متوازی و متوازن وجود داشته باشد نیز، آن کلام دارای آرایه موازنه است.

پیش از آنکه تفاوت این دو آرایه را با مثال بررسی کنیم، پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم آموزش علوم وفنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس با قواعد ترصیع و موازنه و تفاوت این دو آرایه با هم بیشتر آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول تفاوت موازنه و ترصیع

هر دو آرایه موازنه و آرایه ترصیع از آرایه سجع ساخته می‌شوند و همانطور که می‌دانید برای ساخت سجع، واژه‌ها یا هم وزن هستند، یا حروف آخر یکسانی دارند یا هر دو این ویژگی‌ها را با هم دارند. آرایه‌های ترصیع و موازنه نیز از نظر نوع سجع موجود در آن‌ها با هم تفاوت دارند که در جدول زیر، تفاوت‌ها و شباهت‌های ترصیع و موازنه را آورده‌ایم.

مثال تفاوت ترصیع و موازنه

در این بخش، نمونه‌ای از موازنه را با هم بررسی می‌کنیم تا بهتر درک کنید که فرق آرایه موازنه با آرایه ترصیع چیست. همانطور که در جدول زیر می‌بینید، بیشتر واژه‌های قرینه در این دو مصرع، فقط هم‌وزن هستند و حروف آخر آن‌ها با هم یکسان نیست بنابراین آرایه این بیت، موازنه است نه ترصیع.

نمونه سؤال ترصیع

حال که یاد گرفتیم ترصیع چیست و نثر و نظم مسجع چه هستند، می‌توانید با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر، تمرین کنید و خود را بسنجید. برای پاسخ به هر سؤال، روی گزینه صحیح مورد نظر خود کلیک کنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را خواهید دید. برای هر جواب درستی که بدهید یک امتیاز می‌گیرید و در پایان تمرین و بعد از پاسخ دادن به تمام سؤال‌ها، با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، نمره‌اتان به شما نشان داده‌ می‌شود.