هرگاه شاعر یا نویسنده در شعر یا نوشته خود از کلمه‌ای استفاده کند که دو معنی متفاوت دارد، به‌طوری که یکی از معانی آن، مقصود اصلی شاعر باشد و معنی دیگر کلمه با کلمه دیگری در همان بیت یا جمله تضاد داشته باشد، آرایه ایهام تضاد شکل می‌گیرد. ایهام تضاد در حقیقت یکی از انواع آرایه ایهام است. به‌طور مثال در بیت «ز زهد خشک ملولم کجاست باده ناب / که بوی باده مدامم دماغ تَر دارد»، کلمه «خشک» دارای ایهام تضاد است و در یکی از معانی خود با کلمه «تَر» رابطه تضاد را برقرار می‌کند. در این مطلب از مجله فرادرس، ضمن اینکه آرایه ایهام را بررسی می‌کنیم، نشان می‌دهیم که ایهام تضاد چیست و چه مصادیقی دارد. در نهایت، تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این آرایه ارائه می‌کنیم.
ایهام تضاد چیست؟
ایهام تضاد نوعی آرایه ترکیبی است که از ترکیب دو آرایه معنوی ایهام و آرایه تضاد تشکیل میشود. آرایه ایهام تضاد به این معناست که شاعر یا نویسنده در یک بیت یا جمله از کلمه‌ای با دو معنی متفاوت استفاده کند. در این حالت، تنها یکی از معانی آن کلمه، مورد نظر شاعر است. با این حال، معنای دوم آن کلمه که مقصود اصلی شاعر نیست با کلمه یا کلمه‌های دیگری در همان بیت یا جمله، آرایه تضاد را تشکیل می‌دهد.
انواع ایهام و کاربرد آن‌ها را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس بهتر و بیشتر یاد بگیرید. از طریق لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.
برای آشنایی بیشتر با ساختار و کاربرد این آرایه به مثال زیر توجه کنید. در بیت زیر، کلمه «مجنون» با دو معنی متفاوت به کار رفته است. در معنی اول که اتفاقاً مقصود شاعر هم هست، منظور از این کلمه، «عاشق لیلی» است. با وجود این، «مجنون» معنای دیگری هم دارد که همان «دیوانه» است.
این کلمه در معنی دوم خود با یکی دیگر از کلمه‌های همین بیت، یعنی «عاقل» تضاد دارد. بنابراین، کلمه «مجمون» در حقیقت دارای آرایه ایهام تضاد است.
اگر عاقل بُوَد داند كه مجنون صبر نتواند
شتر جایی بخواباند كه لیلی را بود منزل
(سعدی)
گاهی ممکن است تنها بخشی از کلمه دارای آرایه ایهام باشد. به‌طور مثال در بیت زیر تکواژ «بند» در کلمه «دلبند» دارای ایهام است و در یکی از معانی خود (بستن) با «گشودن» ایهام تضاد را تشکیل می‌دهد.
ای رقیب ار نگشایی در دلبند به رویم
این قدر بازنمایی که دعا گفت فلانت
(سعدی)
اکنون که آموختید ایهام تضاد چیست و چگونه به کار می‌رود، به کمک مثال‌هایی که در بخش بعدی ارائه میشود، با نمونه‌های این آرایه در ادبیات فارسی بیشتر آشنا می‌شوید.
مثال ایهام تضاد
در بخش‌های قبلی این مطلب، با آرایه ایهام تضاد آشنا شدید و دو نمونه از آن را نیز بررسی کردید. در این بخش، مثال‌های بیشتری از این آرایه را ارائه کرده و توضیح می‌دهیم.
مثال اول برای ایهام تضاد
با مطالعه بیت زیر، هنگامی که به کلمه «خویش» می‌رسیم، اولین معنایی که به ذهنمان می‌رسد، ضمیر مشترک «خود» است. اتفاقاً شاعر نیز همین معنا را مد نظر داشته و کلمه «خویش» را با معنای «خود» در شعرش به کار برده است.
با وجود این، کلمه «خویش» معنای دیگری هم دارد که اگرچه مورد نظر شاعر نیست، اما موجب پدید آمدن آرایه ایهام تضاد در بیت زیر میشود. کلمه «خویش» به معنای «اقوام» هم هست و در این معنی با کلمه بیگانه، آرایه ایهام تضاد را تشکیل می‌دهد.
آشنايی نه غريب است كه دلسوز من است
چون من از خويش برفتم دل بيگانه بسوخت
(حافظ)
مثال دوم برای ایهام تضاد
در این بیت نیز کلمه «خویش» با دو معنای متفاوت آمده است. معنای اول آن، ضمیر مشترک «خود» است که مقصود اصلی شاعر هم هست. معنی دوم این کلمه، «اقوام» است که معنای مورد نظر شاعر نیست، اما با کلمه «بیگانه» تضاد دارد و آرایه ایهام تضاد را تشکیل می‌دهد.
يار بيگانه مشو تا نبری از خويشم
غم اغيار مخور تا نكنی ناشادم
(حافظ)
مثال سوم برای ایهام تضاد
کلمه «سخت» در بیت زیر با دو معنی متفاوت آمده است. در حالت اول، این کلمه به معنی «بسیار» است و شاعر هم همین معنی را مد نظر دارد. در عین حال، کلمه «سخت» به معنی «محکم و استوار» هم هست. در این حالت، «سخت» با کلمه «سست» تضاد دارد و آرایه ایهام تضاد را تشکیل می‌دهد.
بيا كه قصر امل سخت سست بنياد است
بيار باده كه بنياد عمر بر باد است
(حافظ)
مثال چهارم برای ایهام تضاد
در بیت زیر، «بالا» دارای آرایه ایهام تضاد است. معنای اول و اصلی این کلمه، «قد و قامت» است. البته «بالا» معنای دیگری هم دارد که مورد نظر شاعر نیست، اما آرایه ایهام تضاد را تشکیل می‌دهد. «بالا» به معنی «بلند» هم هست که در این معنی با کلمه «پست» تضاد دارد.
سعدی نگفتمت که به سرو بلند او
مشکل توان رسید به بالای پست ما
(سعدی)
مثال پنجم برای ایهام تضاد
در این بیت، سعدی «شیرینی» را با دو معنای متفاوت به کار برده است. این کلمه هم به معنی «شیرین بودن» است و هم معنای خوراکی «شیرینی» را به ذهن می‌آورد. این کلمه در معنای دوم خود با کلمه «شور» نوعی آرایه ایهام تضاد را تشکیل می‌دهد.
شیرینی دختران طبعت
شور از مُتِمَیِّزان برآورد
(سعدی)
برای یادگیری مثال‌های بیشتر توصیه می‌کنیم فیلم آموزش علوم و فنون ۳ پایه دوازدهم فرادرس را مشاهده کنید.
یادگیری انواع آرایه ایهام
گفتیم که ایهام تضاد یکی از انواع آرایه ایهام است. ایهام تناسب، ایهام استخدام، ایهام ترجمه و… انواع دیگری از همین آرایه هستند. برای شناخت انواع آرایه ایهام لازم است ابتدا ایهام و ساختار آن را به‌خوبی بشناسید. به این منظور توصیه می‌کنیم از فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید.
البته اگر بخواهید سایر صنایع بدیعی و دیگر آرایه‌های ادبی فارسی را نیز یاد بگیرید، توصیه می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.
آرایه ایهام و انواع آن
برای اینکه بدانید ایهام تضاد چیست و چگونه به کار می‌رود، لازم است آرایه ایهام را به‌طور کامل بشناسید. به این خاطر که ایهام تضاد در واقع یکی از انواع ایهام است و برای شناخت آن باید با آرایه ایهام و ساختار آن کاملاً آشنا باشید. در این بخش، آرایه ایهام و ساختار آن را معرفی می‌کنیم.
ایهام یکی از پرکاربردترین آرایه‌های ادبی است که انواع مختلفی دارد. این کلمه در لغت به معنی «به گمان افکندن» و «به وهم انداختن» است و هنگامی به وجود می‌آید که شاعر یا نویسنده در کلام خود از واژه‌ای با دو معنای متفاوت استفاده کند. به‌طوری که یکی از آن معانی، نزدیک به ذهن و آن دیگری دور از ذهن باشد. در آرایه ایهام، ذهن مخاطب از معنای نزدیک به معنای دور کلمه می‌رسد.
به‌عنوان مثال در شعر زیر از همین آرایه استفاده شده است. در این بیت، کلمه «یاقوت» هم می‌تواند استعاره از لب معشوق باشد و هم می‌تواند نام یکی از خوشنویسان مشهور قرن هفتم قمری (یاقوت مستعصمی) را به ذهن متبادر کند. معنای اول این کلمه (لب) نزدیک به ذهن است، اما مخاطب می‌تواند به معنای دور آن (خوشنویس) نیز پی ببرد.
به گرد لب خط از عنبر نوشتی
بساط خوبرویان درنوشتی
کسی بالاتر از یاقوت ننوشت
تو از یاقوت بالاتر نوشتی
آرایه ایهام صورت‌های گوناگونی دارد و انواع مختلفی را شامل میشود. انواع آرایه ایهام عبارتند از:
- ایهام تناسب
- ایهام تناسب تلمیحی
- ایهام تضاد
- ایهام ترجمه یا ترادف
- ایهام تبادر
- ایهام استخدام
- ایهام دوگانه‌خوانی
- اسلوب الحکیم
تمامی انواع آرایه ایهام در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌خوبی آموزش داده شده‌اند.
روش تشخیص ایهام تضاد
در بخش‌های قبلی با آرایه ایهام و ایهام تضاد آشنا شدید و نمونه‌هایی از آن را در شعر فارسی بررسی کردید. در این بخش می‌آموزید که ساده‌ترین روش برای تشخیص ایهام تضاد چیست.
در فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس، نکته‌های مهمی در مورد آرایه ایهام و تشخیص آن توضیح داده شده است. با کلیک روی لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.
برای اینکه بتوانید آرایه ایهام را به‌راحتی تشخیص بدهید لازم است به دو نکته توجه داشته باشید. اول اینکه در بیت یا جمله مورد نظر، باید کلمه‌ای به کار رفته باشد که دارای دو معنای متفاوت باشد. دوم هم اینکه در همان بیت یا جمله، باید حداقل بین دو کلمه، رابطه تضاد به وجود آمده باشد.
برای یادگیری بهتر این نکته به مثال زیر توجه کنید. در میان کلمه‌های بیت زیر، کلمه «خویش» چندمعنایی است و با دو معنای متفاوت به کار می‌رود. از طرف دیگر، بین این کلمه با کلمه «بیگانه» رابطه تضاد وجود دارد. توجه به همین دو نکته موجب میشود به وجود آرایه ایهام تضاد در بیت زیر پی ببریم.
در این بیت، کلمه «خویش» دارای آرایه ایهام تضاد است. معنای اول آن «خود» است. این کلمه با معنای «اقوام» هم به کار می‌رود که در این حالت، با کلمه «بیگانه» آرایه ایهام تضاد را تشکیل می‌دهد.
مردم بیگانه را خاطر نگه دارند خلق
دوستان ما بیازردند یار خویش را
(سعدی)
سؤالات متداول
تا اینجا نشان دادیم که ایهام تضاد چیست و چگونه به کار می‌رود. در این بخش، به سراغ سؤال‌های متداول در مورد ایهام تضاد رفته و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.
آیا کلمه‌ای که آرایه ایهام تضاد دارد، هر دو معنای آن درست است؟
خیر، تنها یکی از معنای آن درست و مورد نظر شاعر است. با این حال، معنای دیگر آن با کلمه دیگری در همان بیت یا جمله، تضاد دارد.
ایهام تضاد چه فرقی با ایهام تناسب دارد؟
ایهام تناسب و ایهام تضاد، دو مورد از انواع آرایه ایهام هستند که تفاوت‌های مهمی با یکدیگر دارند. ایهام تناسب در واقع ترکیب دو آرایه ایهام و آرایه تناسب است، اما ایهام تضاد با ترکیب دو آرایه ایهام و تضاد ساخته میشود.
در آرایه ایهام تناسب، یکی از معانی کلمه با کلمه یا کلمه‌هایی در همان بیت، آرایه تناسب یا مراعات النظیر را تشکیل می‌دهد. در حالی که در آرایه تضاد، کلمه دارای ایهام با کلمه یا کلمه‌های دیگری در همان بیت، آرایه تضاد را می‌سازد.
تمرین ایهام تضاد
در بخش‌های قبلی از آرایه ایهام تضاد سخن گفتیم و نشان دادیم که کاربرد آن چگونه است. در این بخش، برای اینکه ایهام تضاد و تشخیص آن را بهتر یاد بگیرید، تمرین‌هایی را در اختیارتان قرار می‌دهیم. این بخش شامل ۱۰ تمرین است که همگی به صورت چهارگزینه‌ای طراحی شده‌اند.
البته تست‌ها و تمرین‌های بیشتری نیز در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس ارائه شده که می‌توانید به آن‌ها مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی رادر ادامه مشاهده می‌کنید.
برای پاسخگویی به هر کدام از سؤال‌ها لازم است گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. برای مشاهده پاسخ درست باید روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.
بعد از پاسخگویی به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده کنید.
۱- کدام گزینه دارای آرایه ایهام تضاد است؟
کسی را کاین چنین زلف و بناگوش آن چنان باشد
اگر در دیده و دل جای دارد و جای آن باشد (امیرخسرو دهلوی)
چو فرهاد از جهان بیرون به تلخی می‌رود سعدی
ولیکن شور شیرینش بماند تا جهان باشد (سعدی)
سر جانان ندارد هر که او را خوف جان باشد
به جان گر صحبت جانان برآید رایگان باشد (سعدی)
به شمشیر از تو نتوانم که روی دل بگردانم
و گر میلم کشی در چشم میلم همچنان باشد (سعدی)
۲- در کدام گزینه از آرایه ایهام استفاده شده است؟
این ماه دو هفته در نقاب است
یا حوری دست در خضاب است (سعدی)
و قلب – این کتیبه مخدوش
که در خطوط اصلی آن دست برده‌اند. (فروغ فرخزاد)
زلف تو را جیم که کرد؟ آنکه او
خال تو را نقطه آن جیم کرد (رودکی)
آه کز طعنه بدخواه ندیدم رویت
نیست چون آینه‌ام روی ز آهن چه کنم (حافظ)
۳- ایهام به‌کاررفته در کدام گزینه از نوع ایهام تضاد است؟
سخن خویش به بیگانه نمی‌یارم گفت
گله از دوست به دشمن نه طریق ادب است (سعدی)
نه دهانیست که در وهم سخندان آید
مگر اندر سخن آیی و بداند که لب است (سعدی)
خواهم اندر طلبت عمر به پایان آورد
گرچه راهم نه به اندازه پای طلب است (سعدی)
آدمی نیست که عاشق نشود وقت بهار
هر گیاهی که به نوروز نجنبد حطب است (سعدی)
۴- کدام گزینه در مورد آرایه ایهام تضاد درست است؟
بر مبنای آرایه تضاد شکل می‌گیرد.
تنها در ادبیات کهن کاربرد داشته است.
از ترکیب ایهام با آرایه تضاد شکل گرفته است.
در آرایه ایهام تضاد، هر دو معنای کلمه با کلمه دیگری در همان بیت تضاد دارند.
۵- در کدام گزینه از آرایه ترکیبی استفاده شده است؟
نخواهم رفتن از دنیا مگر در پای دیوارت
که تا در وقت جان دادن سرم بر آستان باشد (سعدی)
من رشته محبت تو پاره می‌کنم
شاید گره خورد به تو نزدیک‌تر شود
هر تیر که از چشم چو بادام تو جَست
در خسته دلم چو مغز در پسته نشست (رشید وطواط)
شب‌ها من و شمع در گدازیم
این هست که سوز من نهان است (سعدی)
۶- کدام مورد از انواع آرایه ایهام نیست؟
ایهام استخدام
۷- تفاوت آرایه ایهام تضاد با ایهام تناسب چیست؟
ایهام تناسب بر مبنای آرایه تشبیه ساخته میشود، اما ایهام تضاد براساس آرایه تضاد ساخته میشود.
برای آرایه ایهام تناسب به یک کلمه چندمعنایی نیاز داریم اما آرایه ایهام تضاد بدون کلمه‌های چندمعنایی هم ساخته میشود.
آرایه ایهام تضاد نوعی آرایه ترکیبی است، اما ایهام تناسب از نوع آرایه‌های ترکیبی نیست.
در ایهام تضاد، کلمه مورد نظر با کلمه دیگری در همان بیت تضاد دارد، اما در ایهام تناسب، کلمه مورد نظر با کلمه‌های دیگر تناسب دارد.
۸- تعریف درست آرایه ایهام تضاد در کدام گزینه آمده است؟
کلمه‌ای که دو معنی دارد و یکی از معانی آن با کلمه یا کلمه‌های دیگر، آرایه تضاد دارد.
کلمه‌ای که دو معنای متفاوت دارد و هر دو معنای آن در بیت یا جمله درست هستند.
کلمه‌ای با دو معنای متفاوت که یکی از معانی آن هم مقصود شاعر است و هم با کلمه دیگری تضاد دارد.
دو کلمه با معنی یکسان که با هم تضاد دارند.
۹- در بیت زیر کدام کلمه دارای ایهام تضاد است؟
هنوز از عشق‌بازی گرم داغ است
هنوزش شور شیرین در دماغ است
(نظامی)
۱۰- کدام گزینه در مورد بیت زیر نادرست است؟
ز مرگ نگارین چو دیوانه شد
ز هوش دل خویش بیگانه شد
(ایرانشان)
«خویش» و «بیگانه» دارای آرایه تضاد هستند.
«خویش» دارای ایهام تضاد است.
«بیگانه» دارای ایهام تضاد است.
کلمه «خویش» یکی از انواع آرایه ایهام را نشان می‌دهد.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس، کوشیدیم آرایه ایهام تضاد را بررسی کنیم و به کمک مثال‌های متنوع، کاربردهای آن را در ادبیات فارسی نشان بدهیم. در عین حال، روش تشخیص آن را نیز معرفی کردیم. در پایان، ۱۰ تمرین چهارگزینه‌ای طراحی کردیم که با پاسخگویی به آن‌ها می‌توانید سطح یادگیری خود را بسنجید.
source