چه در ادبیات کهن و چه در دوره معاصر، برای سرودن شعرهای فارسی از قالبهای متنوعی استفاده می‌شود. قالب‌ها همان ساختار و شکل ظاهری شعرها هستند که محل قرار گرفتن قافیه‌ها را نشان می‌دهند. از میان رایج‌ترین قالبهای شعر فارسی می‌توان به قصیده، غزل، مثنوی، قطعه، نیمایی و… اشاره کرد. هر کدام از انواع قالب شعر، برای بیان موضوع‌های خاصی به کار میروند و شاعران با هدف‌های متفاوتی از آنها استفاده می‌کنند. در این مطلب از مجله فرادرس، انواع قالب شعر فارسی را با مثال بررسی کرده و ویژگی‌های اصلی آنها را توضیح می‌دهیم. در نهایت، آزمونی ارائه میکنیم که با کمک آن می‌توانید سطح یادگیری خود را در مورد قالبهای شعری ارزیابی کنید.
انواع قالب شعر در فارسی
به شکل ظاهری هر شعر که نحوه قرار گرفتن کلمه‌های قافیه را مشخص می‌کند، «قالب» گفته می‌شود. در ادبیات فارسی، قالبهای متنوعی وجود دارند که یا مربوط به شعر کهن هستند یا در دوره معاصر به وجود آمده‌اند. انواع قالب شعر در ادبیات فارسی در فهرست زیر آورده شده‌اند.
- قصیده
- غزل
- قطعه
- رباعی
- دوبیتی
- مثنوی
- مسمط
- ترجیع‌بند
- ترکیب‌بند
- مستزاد
- چهارپاره
- بحر طویل
- نیمایی
- سپید
- موج نو
برای آشنایی بیشتر با انواع قالب شعر فارسی توصیه میکنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را مشاهده کنید. لینک این فیلم آموزشی در ادامه قرار داده شده است.
در بخشهای بعدی این مطلب، ساختار هر کدام از این انواع قالب شعر را به‌طور جداگانه و با مثال توضیح می‌دهیم.
آشنایی با چند مفهوم مهم
پیش از اینکه انواع قالب شعر و ویژگی‌های آنها را معرفی کنیم، لازم است ابتدا به چند مفهوم مهم در مورد شعرها اشاره کنیم. تنها با دانستن این مفاهیم است که می‌توانیم انواع قالبهای شعر فارسی و ساختار آنها را بشناسیم. در ادامه، هر کدام از این مفاهیم را توضیح می‌دهیم.
- بیت: بیت کوچک‌ترین واحد شعر است که از دو بخش تشکیل می‌شود.
- مصراع: به هر کدام از بخشهای یک بیت، مصراع گفته می‌شود. هر بیت، دو مصراع دارد.
- مطلع: بیت اول قصیده و غزل، مَطلَع نامیده می‌شود.
- مقطع: بیت آخر قصیده و غزل را مَقطَع می‌نامند.
- قافیه: به کلمه‌هایی که حرف یا حرف‌های پایانی آنها مشترک است و در انتهای مصراع‌های شعر قرار می‌گیرند، کلمه قافیه گفته می‌شود. از سوی دیگر، به حرف یا حروف مشترک آنها نیز قافیه می‌گویند.
- ردیف: کلمه‌هایی که عیناً در پایان مصراع‌ها و بعد از کلمه قافیه می‌آیند، ردیف نام دارند. وجود ردیف در شعر اجباری نیست.
- وزن: به آهنگ هر شعر که با چینش خاص کلمه‌های آن به وجود می‌آید، وزن گفته می‌شود.
در بخشهای بعدی، با توجه به همین مفاهیم، ساختار انواع قالب شعر را بررسی میکنیم. به این صورت که ابتدا قالبهای شعری رایج در ادبیات کهن را معرفی کرده و سپس انواع قالب شعرهای نو را تحلیل میکنیم.
کاربرد وزن عروضی در قالب شعر
تا قبل از اینکه نیما یوشیج وزن و آهنگ شعرهای فارسی را دگرگون کند، شاعران فارسی‌زبان، به‌ویژه در ادبیات کهن، تلاش می‌کردند تا از وزن‌های خاصی در شعرهای خود استفاده کنند. این وزن‌ها همگی براساس چینش خاص هجاها شکل می‌گیرند و نوعی ریتم و آهنگ را در شعر به وجود می‌آورند. بسیاری از وزن‌های شعر فارسی از ادبیات عرب ریشه گرفته‌اند، اما برخی از آنها را شاعران ایرانی ابداع کرده‌اند.
برای شناخت شعرهای فارسی و ساختار آنها، علاوهبر اینکه باید قالبهای شعری را به‌خوبی بشناسید، لازم است با اوزان عروضی و انواع آن نیز آشنا باشید.
به همین منظور توصیه میکنیم به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کرده و از نکته‌های کاربردی آنها نهایت بهره را ببرید.
چنانچه بخواهید اطلاعات خود را در زمینه ادبیات فارسی، به‌ویژه صنایع ادبی، گسترش بدهید، می‌توانید به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.
انواع قالب شعر کهن
شعرهای کهن فارسی، شامل شعرهایی هستند که از قرن سوم هجری، یعنی از دوره آغاز شعر فارسی تا دوران انقلاب مشروطه سروده شده‌اند. شعرهای بزرگ‌ترین شاعران فارسی‌زبان، از جمله رودکی، فردوسی، سعدی، حافظ، مولوی و… در همین دسته قرار می‌گیرند.
وجود ارکان عروضی، تنوع قالبهای شعری و توجه به قافیه، ویژگی‌های اصلی شعرهای این دوره هستند. در بخشهای بعد به رایج‌ترین قالبهای شعر کهن، از جمله قصیده، غزل، قطعه، مثنوی و… اشاره میکنیم و هر کدام را با مثال توضیح می‌دهیم.
قالب قصیده
قصیده یکی از قدیمی‌ترین قالب شعر فارسی است که در قرن سوم هجری به وجود آمده و در قرن ششم به اوج شکوفایی خود رسیده است. در این قالب شعری، بیشتر به موضوعاتی مانند مدح پادشاه، تبریک جشن و عید، توصیف پیروزی در جنگ‌ها، حماسه، مرثیه، نکته‌های اخلاقی، اجتماعی، عرفانی و… توجه می‌شود.
قصیده معمولاً بین ۲۰ تا ۷۰ یا ۸۰ بیت دارد. البته گاهی قصیده‌هایی با ۱۵ یا ۱۶ بیت و همچنین با بیش از ۱۵۰ بیت هم سروده شده‌اند.
در قالب قصیده، مصراع اول و دوم بیت مطلع با مصراع‌های زوج همه بیت‌ها هم‌قافیه است. نمودار قافیه این قالب را در تصویر زیر مشاهده می‌کنید.
ویژگی های قالب قصیده
در ادامه، به برخی از ویژگی‌های اصلی قالب قصیده اشاره میکنیم.
- بیت‌های قالب قصیده انسجام و وابستگی معنایی دارند و میان آنها ارتباط معنایی دیده می‌شود.
- در قصیده، معمولاً مخاطب خاصی وجود دارد که شاعر، شعر خود را برای او می‌سراید.
- در قالب قصیده، یک موضوع کلی از ابتدا تا انتها بیان می‌شود.
اجزای قالب قصیده
هر قصیده از بخشهای مختلفی تشکیل می‌شود. در ادامه، عنوان هر کدام از بخشهای قصیده و نقش آنها توضیح داده شده است. توجه داشته باشید که همه قصیده‌ها لزوماً همگی این بخش‌ها را ندارند و ممکن است تنها دو یا سه مورد از آنها را داشته باشند.
- مطلع: اولین بیت قصیده که در آن هر دو مصراع هم‌قافیه هستند.
- تغزل یا تشبیب: مقدمه و بیت‌های ابتدای قصیده که معمولاً مضمون عاشقانه دارند.
- تخلص یا گزیر: یک یا دو بیت قصیده که شاعر با استفاده از آنها، از بخش تشبیب رها شده و بخش اصلی قصیده را آغاز می‌کند.
- تنه اصلی: بیت‌های اصلی قصیده که مقصود شاعر را نشان می‌دهند. این بخش از سایر بخش‌ها گسترده‌تر است.
- دعا یا شریطه: در این بخش، شاعر با بیان شرط‌هایی، برای ممدوح و مخاطب شعر خود دعا و آرزوی کامیابی و سعادت می‌کند.
- مقطع: آخرین بیت قصیده که تنها مصراع دوم آن قافیه دارد.
در فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس نیز ساختار برخی از از انواع قالب شعر فارسی توضیح داده شده است.
مثال قالب قصیده
به‌طور مثال، فرخی سیستانی قصیده زیر را در مدح احمد بن حسن میمندی سروده است. بخش ابتدایی و انتهایی این قصیده را در ادامه می‌خوانید. کلمه‌های قافیه این قصیده با رنگ قرمز مشخص شده‌اند.
ز آفتاب جدا بود ماه چندین شب
همی دوید بگردون بر آفتاب طلب
خمیده گشته ز هجران و زرد گشته ز غم
نزار گشته ز عشق و گداخته ز تعب
چو آفتاب طلب نزد آفتاب رسید
نشاط کرد و طرب کرد و بود جای طرب
…
همیشه تا نبود خانه زحل میزان
چنان کجا نبود برج مشتری عقرب
جهان بکام تو باد و فلک مطیع تو باد
موافق از تو براحت عدو ز تو به کرب
خجسته بادت عید و چو عید باد مدام
همیشه روز و شب تو ز یکدگر اطیب
قالب غزل
غزل از قالبهای رایج شعر فارسی است که هم در ادبیات کهن کاربرد فراوانی داشته و هم امروزه از سوی شاعران معاصر به کار می‌رود. غزل در قرن ششم هجری به وجود آمده و بیشتر موضوعات عاشقانه در آن به چشم می‌خورد. البته گاهی برای بیان پندهای اخلاقی و عرفانی یا نکته‌های اجتماعی هم از غزل استفاده می‌شود، اما به‌طور کلی، غزل‌ها بیشتر برای بیان موضوعات احساسی و عاطفی به کار میروند.
غزل‌ها معمولاً بین ۵ تا ۱۲ بیت دارند اما ممکن است گاهی با ۳ یا ۴ بیت، یا حتی با ۱۵ و ۱۶ بیت نیز سروده شوند.
در قالب غزل، مصراع‌های اول و دوم بیت مطلع با همه مصراع‌های زوج هم‌قافیه‌اند. از این جهت، می‌توان گفت که محل قرار گرفتن کلمه قافیه در قالبهای قصیده و غزل یکسان است. در ادامه، نمودار قافیه در قالب غزل نشان داده شده است.
ویژگی های قالب غزل
غزل نیز مانند هر کدام از قالبهای شعری، ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد که در این بخش به آنها اشاره میکنیم.
- در غزل انسجام معنایی وجود ندارد و هر کدام از بیت‌های آن معنای مستقلی دارند.
- غزل مخاطب مشخصی ندارد و هر کسی که آن را می‌خواند و میشوند، می‌تواند مخاطب شاعر باشد.
- در غزل، ارتباط معنایی میان بیت‌ها وجود ندارد.
اجزای قالب غزل
در این بخش، اجزای مختلف قالب غزل را بررسی میکنیم.
- مطلع: به نخستین بیت هر غزل، مَطلَع گفته می‌شود.
- مقطع: آخرین بیت هر غزل، مَقطَع نامیده می‌شود.
- بیت‌الغزل: به آن بیت غزل که زیباتر و برجسته‌تر از سایر بیت‌ها باشد، بیت‌الغزل گفته می‌شود.
مثال قالب غزل
در ادامه، به‌عنوان مثال، غزلی را از سعدی شیرازی ارائه کرده‌ایم. کلمه‌هایی که با رنگ قرمز مشخص شده‌اند، کلمه‌های قافیه این غزل هستند.
سرمست درآمد از خرابات
با عقل خراب در مناجات
بر خاک فکنده خرقه زهد
و آتش زده در لباس طامات
دل برده شمع مجلس او
پروانه به شادی و سعادات
جان در ره او به عجز می‌گفت
کای مالک عرصه کرامات
از خون پیاده‌ای چه خیزد
ای بر رخ تو هزار شه مات
حقا و به جانت ار توان کرد
با تو به هزار جان ملاقات
گر چشم دلم به صبر بودی
جز عشق ندیدمی مهمات
تا باقی عمر بر چه آید
بر باد شد آن چه رفت هیهات
صافی چو بشد به دور سعدی
زین پس من و دردی خرابات
فرق غزل و قصیده چیست؟
غزل و قصیده هر دو در محل قرار گرفتن قافیه‌هایشان به یکدیگر شبیه‌اند، اما تفاوت‌های مهمی هم با یکدیگر دارند. در ادامه، تفاوت‌های اصلی این قالبهای شعری را بررسی میکنیم.
- قالب قصیده قبل از قالب غزل شکل گرفته است و قدمت بیشتری دارد.
- در غزل بیشتر به موضوعات عاشقانه اشاره می‌شود، اما در قصیده، موضوع‌هایی مانند مدح، نکته‌های اخلاقی، تبریک عید و… دیده می‌شود.
- بیت‌های قصیده با یکدیگر ارتباط معنایی دارند و به هم وابسته‌اند، اما بیت‌های غزل به لحاظ معنایی کاملاً مستقل‌اند.
- قصیده مخاطب مشخصی دارد، اما غزل برای مخاطب خاصی سروده نمیشود.
- در سراسر قصیده به یک موضوع خاص اشاره می‌شود، اما در غزل، ممکن است چند موضوع کاملاً متفاوت مطرح شود.
برای اینکه ساختار قالبهای شعر و تفاوت‌های آنها را بهتر درک کنید، مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را توصیه میکنیم.
قالب قطعه
قالب قطعه از زمان آغاز شعر فارسی وجود داشته است. در این قالب، بیشتر به موضوعات اخلاقی، مدح، هجو، تهنیت و… توجه می‌شود. برخی شاعران از قالب قطعه برای بیان داستان‌های پندآموز استفاده می‌کنند.
قالب قطعه معمولاً بین ۲ تا ۱۵ یا ۱۶ بیت دارد. با وجود این، قطعه‌هایی با ۴۰ یا ۵۰ بیت نیز سروده شده‌اند.
در قطعه، مصراع‌های زوج همه بیت‌ها با یکدیگر هم‌قافیه‌اند. مصراع اول بیت نخست در این قالب شعر، معمولاً کلمه قافیه ندارد. با وجود این، در برخی از قطعه‌ها، مصراع اول هم ممکن است قافیه داشته باشد. نمودار قافیه قطعه را در ادامه مشاهده می‌کنید.
مثال قالب قطعه
برای اینکه با ساختار قطعه بیشتر آشنا شوید، در ادامه مثالی از این قالب شعری را ارائه کرده‌ایم. پروین اعتصامی در شعر زیر برای بیان نکته‌های اخلاقی از قالب قطعه استفاده کرده است.
در این قطعه، کلمه‌های قافیه را با رنگ قرمز نشان داده‌ایم.
شنیده‌اید که آسایش بزرگان چیست:
برای خاطر بیچارگان نیاسودن
به کاخ دهر که آلایش است بنیادش
مقیم گشتن و دامان خود نیالودن
همی ز عادت و کردار زشت کم کردن
هماره بر صفت و خوی نیک افزودن
ز بهر بیهده، از راستی بری نشدن
برای خدمت تن، روح را نفرسودن
برون شدن ز خرابات زندگی هشیار
ز خود نرفتن و پیمانه‌ای نپیمودن
رهی که گمرهیش در پی است نسپردن
دری که فتنه‌اش اندر پس است نگشودن
قالب رباعی
قالب رباعی از همان قرن سوم و دوران آغاز شعر فارسی وجود داشته است. این قالب در قرن‌های ۶ و ۷ هجری به اوج خود رسید. رباعی از قالبهای ایرانی است که ابتدا در ادبیات فارسی شکل گرفته و سپس به ادبیات عرب راه پیدا کرده است. در این قالب شعری، بیشتر به نکته‌های اخلاقی و عرفانی توجه می‌شود.
هر رباعی شامل ۲ بیت یا ۴ مصراع است. در این قالب، مصراع اول و مصراع‌های دوم و چهارم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند. در برخی از رباعی‌ها، مصراع سوم هم دارای کلمه قافیه است. سه مصراع اول رباعی در حکم مقدمه‌اند، زیرا شاعر مقصود و منظور اصلی خود را در چهارمین مصراع رباعی بیان می‌کند.
وزن عروضی قالب رباعی معمولاً به صورت «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل» است. نمودار قافیه رباعی در تصویر زیر نشان داده شده است.
مثال قالب رباعی
در این بخش، رباعی مشهور عمر خیام را به‌عنوان مثالی از این قالب شعری ارائه میکنیم. کلمه‌های قرمز، چینش قافیه را در این رباعی نشان می‌دهند. کلمه «گرفت» که در انتهای مصراع‌های اول، دوم و چهارم آمده، ردیف این شعر است.
ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست
بی باده گلرنگ نمی‌باید زیست
این سبزه که امروز تماشاگه ماست
تا سبزه خاک ما تماشاگه کیست
قالب دو بیتی یا ترانه
ساختار و چینش کلمه قافیه در قالب دوبیتی یا ترانه کاملاً شبیه به رباعی است. رباعی و دوبیتی در واقع، به لحاظ وزن عروضی با یکدیگر متفاوت‌اند. وزن رباعی «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل» است، اما دوبیتی با وزن عروضی «مَفاعیلُن مَفاعیلُن فَعولُن» سروده می‌شود.
نمودار قالب دوبیتی را در تصویر زیر مشاهده می‌کنید.
مثال قالب دوبیتی
باباطاهر از مشهورترین شاعرانی به شمار می‌آید که در قالب دوبیتی طبع‌آزمایی کرده‌اند. در ادامه، مثالی از دوبیتی‌های این شاعر را می‌خوانید. کلمه‌های قافیه با رنگ قرمز مشخص شده‌اند.
محبت آتشی در جانم افروخت
که تا دامان محشر بایدم سوخت
عجب پیراهنی بهرم بریدی
که خیاط اجل می‌بایدش دوخت
قالب مثنوی
مثنوی یکی از قالبهای رایج ادبیات فارسی به شمار می‌آید که در قرن‌های ۳ و ۴ هجری به وجود آمده است. از این قالب بیشتر برای بیان داستان‌های بلند عاشقانه، موضوعات حماسی یا تاریخی استفاده می‌شود. این قالب شعری، در تعداد بیت‌ها محدودیتی ندارد.
در مثنوی، هر بیت قافیه جداگانه‌ای دارد. به عبارت دیگر، مصراع اول و دوم هر بیت هم‌قافیه‌اند و هر کدام از بیت‌ها، قافیه مجزایی دارند. از آنجایی که در مثنوی، دو مصراع هر بیت قافیه مستقل دارند، به این قالب «دوگانی» هم گفته می‌شود.
مثنوی و ساختار آن یکی از موضوعاتی است که در فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس به‌طور کامل آموزش داده شده است.
در تصویر زیر، نمودار قافیه مثنوی نشان داده شده است.
مثال قالب مثنوی
شاهنامه، سروده فردوسی، یکی از کتاب‌های ماندگار ادبیات فارسی است که در قالب مثنوی سروده شده است. بخش‌هایی از شاهنامه را به‌عنوان مثالی از قالب مثنوی در ادامه مشاهده می‌کنید.
قافیههای هر بیت این مثنوی با رنگ‌های مختلف نشان داده شده‌اند.
ز گفتار دهقان یکی داستان
بپیوندم از گفته باستان
ز موبد برین گونه بر داشت یاد
که رستم یکی روز از بامداد
غمی بد دلش ساز نخچیر کرد
کمر بست و ترکش پر از تیر کرد
سوی مرز توران چو بنهاد روی
چو شیر دژاگاه نخچیر جوی
چو نزدیکی مرز توران رسید
بیابان سراسر پر از گور دید
برافروخت چون گل رخ تاج‌بخش
بخندید وز جای برکند رخش
قالب مسمط
مُسَمَّط نوعی قالب شعری است که از به هم پیوستن چند بخش به وجود می‌آید. در این قالب، وزن عروضی همه بخش‌ها یکسان است. به هر بخش از قالب مسمط، یک «رشته» یا «لَخت» گفته می‌شود.
ساختار مسمط به این صورت است که همه مصراع‌های هر رشته، به جز مصراع آخر آن با یکدیگر هم‌قافیه‌اند. مصراع آخر هر رشته، اگرچه به لحاظ وزن با مصراع‌های قبلی یکسان است اما از نظر قافیه با آنها فرق دارد. در هر رشته از قافیه جداگانه‌ای استفاده می‌شود. مصراع آخر همه رشته‌ها از نظر قافیه با هم یکسان‌اند.
برای درک بهتر ساختار قالب مسمط به تصویر زیر توجه کنید. در این تصویر، نمودار قافیه قالب مسمط نشان داده شده است.
رشته‌های مسمط‌ها معمولاً دارای ۶ مصراع هستند که به آنها مسمط مسدس گفته می‌شود. با وجود این، ممکن است مسمط‌هایی هم سروده شوند که رشته‌های آنها سه مصراع (مسمط مثلث)، چهار مصراع (مسمط مربع)، پنج مصراع (مسمط مخمس) و… داشته باشند.
مثال قالب مسمط
در این بخش، مسمط مشهور قاآنی را به‌عنون مثالی از این قالب ارائه کرده‌ایم. قافیههای این شعر با رنگ‌های مختلف مشخص شده‌اند.
بنفشه رسته از زمین به طرف جویبارها
و یا گسسته حور عین ز زلف خویش تارها
ز سنگ اگر ندیده‌ای چسان جهد شرارها
به برگ‌های لاله بین میان لاله‌زارها
که چون شراره می‌جهد ز شنگ کوهسارها
ندانما ز کودکی شکوفه از چه پیر شد
نخورده شیر عارضش چرا به رنگ شیر شد
گمان برم که همچو من به دام غم اسیر شد
ز پا فکنده دلبرش چه خوب دستگیر شد
بلی چنین برند دل ز عاشقان نگارها
درین بهار هر کسی هوای راغ داردا
به یاد باغ طلعتی خیال باغ داردا
به تیره شب ز جام می به کف چراغ داردا
همین دل منست و بس که درد و داغ داردا
جگر چو لاله پر ز خون ز عشق گلعذارها
قالب ترجیع بند
قالب ترجیع‌بند از چند بخش تشکیل می‌شود که به هر کدام از آن بخش‌ها «خانه» گفته می‌شود. وزن عروضی تمام خانه‌های مسمط با هم یکسان است اما قافیه آنها با هم تفاوت دارد. به عبارت دیگر، قافیه همه مصراع‌های هر خانه با هم برابر است، اما قافیه هر خانه با خانه‌های دیگر شعر متفاوت است.
بین خانه‌های مسمط بیتی می‌آید که به لحظ وزن با سایر خانه‌ها برابر است اما قافیه متفاوتی دارد. این بیت که عیناً در میان خانه‌های قالب ترجیع‌بند تکرار می‌شود، «ترجیع‌بند» یا «بندگردان» نام دارد. نمودار قافیه قالب ترجیع‌بند را در تصویر زیر مشاهده می‌کنید.
مثال قالب ترجیع بند
به‌طور مثال، در ادامه، بخش‌هایی از ترجیع‌بند سعدی ارائه شده است. کلمه‌های قافیه در خانه‌های این ترجیع‌بند با رنگ‌های مختلف نشان داده شده‌اند.
ای دل نه هزار جهد کردی
کاندر طلب هوا نگردی
کس را چه گنه؟ تو خویشتن را
بر تیغ زدی و زخم خوردی
هم چاره تحمل است و تسلیم
ورنه به کدام جهد و مردی
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله کار خویش گیرم
بگذشت و نگه نکرد با من
در پای کشان ز کبر دامن
دو نرگس مست نیم‌خوابش
در پیش و به حسرت از قفا من
هرگز نشنیده‌ام که یاری
بی‌‌یار صبور بود تا من
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله کار خویش گیرم
قالب ترکیب بند
ساختار قالب ترکیب‌بند دقیقاً با قالب ترجیع‌بند یکسان است. با این تفاوت که در میان خانه‌های آن از یک بیت تکراری استفاده نمیشود. بلکه بیت‌های متفاوتی با وزن و قافیه یکسان، بین خانه‌های آن قرار می‌گیرند. این بیت، «بند ترکیب» نامیده می‌شود.
انواع قالبهای شعر کهن را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس به‌خوبی یاد بگیرید.
نمودار قافیه قالب ترکیب‌بند در ادامه نشان داده شده است.
قالب ترکیب‌بند را معمولاً براساس تعداد مصراع‌های هر خانه یا بخش آن نام‌گذاری می‌کنند. به‌طور مثل، اگر هر خانه از آن ۴ مصراع تشکیل شده باشد، «ترکیب مربع» نامیده می‌شود. همچنین اگر هر خانه آن ۵ مصراع داشته باشد، به آن «ترکیب مخمس» می‌گویند.
مثال قالب ترکیب بند
شعر زیر، مثالی است از قالب ترکیب‌بند که وحشی بافقی آن را سروده است. کلمه‌های قافیه در این شعر با رنگ‌های مختلف مشخص شده‌اند.
دوستان! شرحِ پریشانیِ من، گوش کنید
داستانِ غمِ پنهانیِ من، گوش کنید
قصه بی‌سر و سامانیِ من، گوش کنید
گفت‌وگویِ من و حیرانیِ من، گوش کنید
شرحِ این آتشِ جان‌سوز، نگفتن تا کی؟
سوختم، سوختم، این راز، نهفتن تا کی؟
روزگاری، من و دل، ساکنِ کویی بودیم
ساکنِ کویِ بتِ عربده‌جویی بودیم
عقل و دین باخته، دیوانه رویی بودیم
بسته سلسله سلسله‌مویی بودیم
کس در آن سلسله، غیر از من و دل، بند نبود
یک گرفتار از این جمله که هستند، نبود
قالب مستزاد
قالب مستزاد بر پایه سایر قالب‌ها، مانند غزل، رباعی، قطعه و… شکل می‌گیرد. به این صورت که شاعر پس از هر مصراع از شعر خود، جمله‌ای کوتاه بیاورد که با مصراع قبلی به لحاظ معنایی ارتباط داشته باشد. این جمله‌ها خارج از وزن شعر هستند.
از آنجایی که مستزاد بر مبنای سایر قالبهای شعری ساخته می‌شود، چینش قافیههای آن می‌تواند متنوع باشد. به‌طور مثال، اگر قالب مستزاد بر پایه قالب غزل شکل گرفته باشد، نمودار قافیه آن به صورت زیر خواهد بود.
مثال قالب مستزاد
به‌عنوان مثال، کمال خجندی شعر زیر را در قالب مستزاد و بر مبنای قالب غزل سروده است. قافیههای شعر زیر با رنگ‌های مختلف نشان داده شده‌اند.
ای ریخته سودای تو خون دل ما را
بی‌هیچ گناهی
بنواز دمی خسته شمشیر جفا را
یارا به نگاهی
باد سحر از روضه رضوان خبر آورد
امروز به گلزار
ای سرو روان هست مگر پیک صبا را
در کوی تو راهی
قالب چهارپاره
اگرچه قالب چهارپاره همزمان با شعر نو (۱۳۴۲ قمری) به وجود آمده است، اما در حقیقت، یکی از انواع قالب شعر کهن محسوب می‌شود. این قالب شعری از چند بند دوبیتی تشکیل می‌شود که وزن آنها یکسان است و با هم ارتباط معنایی دارند، اما قافیه آنها متفاوت است.
در چهارپاره، معمولاً مصراع دوم و چهارم هر بند، با هم هم‌قافیه‌اند، اما مصراع‌های اول و سوم قافیه ندارند. نمودار قافیه قالب چهارپاره را در ادامه مشاهده می‌کنید.
مثال قالب چهارپاره
در ادامه، به‌عنوان مثال، شعری در قالب چهارپاره از نادر ابراهیمی ارائه می‌شود. برای مشاهده مثال‌های بیشتری از قالبهای شعر کهن پیشنهاد میکنیم به فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس مراجعه کنید.
قافیههای این شعر با رنگ‌های متفاوت نشان داده شده‌اند.
کندوی آفتاب به پهلو فتاده بود
زنبورهای نور ز گردش گریخته
در پشت سبزه‌ها لگدکوب آسمان
گلبرگ‌ها سرخ شفق تازه ریخته
کف‌بین پیر باد درآمد ز راه دور
پیچیده باد زرد خزان را به گردنش
آن روز مهمان درختان کوچه بود
تا بشنوند راز خود از فال روشنش
در مطلب زیر از مجله فرادرس، چهارپاره و ساختار آن با مثال‌های بیشتری بررسی شده است.
قالب بحر طویل
«بحر طَویل» یا «بحر طویل عامیانه» نام یکی از قالبهای کم‌کاربرد شعر فارسی است که بیشتر در ادبیات عامیانه کاربرد دارد. در این قالب شعری، هر کدام از مصراع‌ها با تکرار نامحدود ارکان عروضی سالم ساخته میشوند؛ به‌‌طوری که در هر مصراع از قافیه میانی و پایانی استفاده شده باشد. در این قالب، همه ارکان عروضی از نوع سالم هستند و در ساختار آنها از زُحافات شعری استفاده نمیشود.
این نوع قالب از کنار هم قرار گرفتن بندهای مختلف تشکیل می‌شود. تعداد ارکان عروضی سالم در هر بند محدودیتی ندارد و گاه دیده شده است که شاعر در بندهای قالب بحر طویل از ۱۴۰ رکن عروضی سالم نیز استفاده کرده است. با این وصف، طول بندهای بحر طویل ممکن است بسیار طولانی باشند. کلمه «طویل» در عنوان این قالب نیز به همین نکته اشاره دارد.
این قالب شعری در مضمون و ساختار قافیه، بیشتر از همه به قالب قصیده شباهت دارد. با این حال، شاعرانی که از این قالب شعری بهره می‌بردند، از چینش قافیه سایر قالبهای شعری نیز بهره برده‌اند.
از آنجایی که محل قرارگیری قافیه در این قالب شعری متنوع است، از ترسیم نمودار قافیه در قالب بحر طویل صرف‌نظر میکنیم.
مثال قالب بحر طویل
در این بخش، شعر جامی را که در بحر طویل سروده شده است، به‌عنوان نمونه در اختیارتان قرار می‌دهیم. کلمه‌های قافیه را در شعر زیر با رنگ‌های مختلف نشان داده‌ایم.
سَقاک الله ای دیار
که از دور روزگار
تهی مانده‌ای ز یار
من و جان بی‌قرار
به گرد تو اشکبار
چه پنهان چه آشکار
چو ابری که در بهار
کند گریه بر چمن
به هر منزل و مقام
که آن سرو خوشخرام
به یاران نشسته رام
به عشرت گرفته جام
آهنگ معنوی در شعر
در بخشهای قبلی این مطلب، چندین بار از وزن و قافیه شعر سخن گفتیم و ارتباط آنها را با انواع قالب شعر نشان دادیم. هم وزن‌های عروضی و هم کلمه‌های قافیه به ظاهر کلام مربوط‌اند و نقش به‌سزایی در خوش‌آهنگ و گوش‌نواز شدن شعرها دارند. علاوهبر آهنگ ظاهری شعر می‌توان به آهنگ دیگری هم اشاره کرد که بیشتر به معنای شعرها ارتباط دارد.
این نوع از آهنگ با عنوان «آهنگ معنوی» شناخته می‌شود. انواع آرایه‌های ادبی، از جمله آرایه تشبیه، آرایه استعاره، انواع مجاز و… موجب پدید آمدن آهنگ معنوی در شعر میشوند. در صورتی که بخواهید علاوهبر آهنگ ظاهری شعر، آهنگ معنوی آن را هم بشناسید، پیشنهاد میکنیم فیلم‌های آموزشی زیر را در فرادرس مشاهده کنید.
با مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس می‌توانید نکته‌های مفیدی را در مورد سایر بخشهای ادبیات و حتی دستور زبان فارسی یاد بگیرید.
انواع قالب شعر نو
در دوره انقلاب مشروطه، به‌تدریج تحولات مهمی در جامعه ایران رخ داد. بخش گسترده‌ای از این تحولات به حوزه شعر و ادبیات فارسی مربوط می‌شود. در این دوره، گروهی از شاعران از روش‌های کهن فاصله گرفتند و قالبهای شعری تازه‌ای را عرضه کردند.
در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس، برخی از قالبهای شعر فارسی به طور کامل آموزش داده شده است. از طریق لینک زیر می‌توانید این فیلم آموزشی را تهیه و مشاهده کنید.
قالبهای شعر نو شامل این مواردند: قالب نیمایی، سپید و موج نو. در بخشهای بعدی، ویژگی‌های هر کدام را به‌طور جداگانه بررسی میکنیم.
قالب نیمایی
در این قالب شعری، مانند قالبهای شعر کهن، از وزن عروضی استفاده می‌شود. با این تفاوت که در این قالب، تعداد ارکان مصراع‌ها با یکدیگر برابر نیستند. به‌طور مثال، ممکن است مصراع اول سه رکن و مصراع دوم چهار رکن داشته باشد.
علاوهبر این، در قالب نیمایی، جای قافیه مشخص نیست و هر کجا که شاعر احساس کند شعرش به قافیه نیاز دارد، از کلمه قافیه استفاده می‌کند. به همین خاطر، برای این قالب شعری نمیتوان نمودار قافیه را ترسیم کرد.
به قالب شعر نیمایی، «شعر آزاد» هم گفته می شود.
مثال قالب نیمایی
شعر زیر از نیما یوشیج، در قالب نیمایی سروده شده و یکی از بهترین نمونه‌های شعر نو به شمار می‌رود. قافیههای شعر زیر با رنگ‌های متفاوت مشخص شده‌اند.
هان، ای شبِ شومِ وحشت‌انگيز!
تا چند زنی به جانم آتش؟
يا چشم مرا ز جای بَركَن،
يا پرده ز روی خود فروكش،
يا باز گذار تا بميرم
كز ديدنِ روزگار سيرم.
ديری ست كه در زمانه دون
از ديده هميشه اشكبارم،
عمری به كدورت و اَلَم رفت
تا باقی عمر چون سپارم.
نه بختِ بدِ مَراست سامان
و ای شب، نه تو راست هيچ پايان.
قالب سپید
در قالب سپید هم از وزن و آهنگ استفاده می‌شود، اما وزن و آهنگ آن از نوع عروضی نیست. در این قالب شعری، قافیه به کار می‌رود اما جای مشخصی ندارد. با توجه به اینکه چینش کلمه قافیه در قالب سپید، شکل مشخصی ندارد، نمیتوان برای این قالب، نمودار قافیه را ترسیم کرد.
از آنجایی که نخستین بار احمد شاملو این قالب شعری را به وجود آورده است، به قالب سپید، «قالب شاملویی» هم گفته می‌شود.
مثال قالب سپید
در ادامه، یکی از سروده‌ها زیبای احمد شاملو را در قالب سپید می‌خوانید.
گر بدین سان زیست باید پست
من چه بی‌شرمم اگر فانوس عمرم را به رسوایی نیاویزم
بر بلندِ کاجِ خشکِ کوچه بن‌بست.
گر بدین سان زیست باید پاک
من چه ناپاکم اگر ننشانم از ایمان خود چون کوه
یادگاری جاودانه بر تراز بی‌بقای خاک.
قالب موج نو
در قالب موج نو، برخلاف تمامی انواع قالب شعر، نه وزن عروضی و نه آهنگ و موسیقی به چشم نمی‌خورد. در این قالب، از قافیه هم استفاده نمیشود. تنها تفاوت قالب موج نو با نثر این است که در آن با استفاده از آرایه‌های تشبیه، استعاره و…، نوعی آهنگ معنوی به وجود می‌آید.
برای این قالب شعری نمیتوان نمودار قافیه ترسیم کرد، زیرا اساساً در آن از قافیه استفاده نمیشود.
احمدرضا احمدی بیشتر از هر شاعر دیگری، قالب شعری موج نو را به کار برده است.
مثال قالب موج نو
در این بخش، نمونه‌ای از سروده‌های احمدرضا احمدی را در قالب موج نو مشاهده می‌کنید.
من بسیار گریسته‌ام
هنگامی که آسمان ابری است
مرا نیّت آن است
که از خانه بدون چتر بیرون باشم.
من بسیار زیسته‌ام
اما اکنون مراد من است
که از این پنجره برای باری
جهان را آغشته به شکوفه‌های گیلاس بی‌هراس
بی‌محابا ببینم.
سؤالات متداول
در بخشهای قبلی با انواع قالب شعر آشنا شدید. با وجود این، ممکن است همچنان سؤال‌هایی در مورد قالبهای شعری در ذهن داشته باشید. در این بخش به برخی از سؤال‌های متداول در مورد قالبهای شعر فارسی پاسخ می‌دهیم.
در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس نیز نکته‌های مهمی در مورد انواع قالب شعر فارسی مطرح شده است. لینک این فیلم آموزشی در ادامه آمده است.
در کدام قالبهای شعری از وزن عروضی استفاده می‌شود؟
همه قالبهای شعر، به جز موج نو و شعر سپید، دارای وزن عروضی هستند.
در کدام قالبهای شعری از قافیه استفاده می‌شود؟
همه قالبهای شعری به جز موج نو، دارای قافیه هستند.
تمرین انواع قالب شعر
تا اینجا یاد گرفتید که انواع قالب شعر چیست و هر کدام چه ساختاری دارد. در این بخش، به کمک تمرین‌هایی که در اختیارتان قرار می‌گیرد، می‌توانید دانسته‌هایتان را مرور کنید.
در این بخش، آزمونی با ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای ارائه شده است. برای پاسخگویی به آن ابتدا صورت هر سؤال را بخوانید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. زیر هر کدام از سؤال‌ها، گزینه «مشاهده جواب» قرار گرفته است. با کلیک روی آن می‌توانید جواب درست هر کدام از سؤال‌ها را مشاهده کنید.
بعد از پاسخگویی به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایی که در این آزمون کسب کرده‌اید، نمایش داده می‌شود.
۱- همه گزینه یکی از قالبهای شعر کهن هستند، به جز…
۲- تعریف زیر مربوط به کدام قالب شعر است؟
در قرن ششم به اوج خود رسیده و غالباً دارای مضامین عاشقانه است.
۴- نمودار زیر مربوط به کدام قالب شعری است؟
ـــــــــــــ ـــــــــــــ ×
ـــــــــــــ ـــــــــــــ ×
ـــــــــــــ ـــــــــــــ ×
۵- در کدام قالب شعری از بیت تکراری استفاده می‌شود؟
۶- کدام گزینه تفاوت قالب غزل و قصیده را نشان می‌دهد؟
غزل انسجام معنایی دارد، اما قصیده فاقد انسجام معنایی است.
غزل خیال‌انگیزتر از قصیده است.
غزل قدمت بیشتری دارد.
قصیده برای مخاطب خاصی سروده می‌شود، اما غزل مخاطب خاصی ندارد.
۶- در کدام قالب شعری، از وزن عروضی و قافیه استفاده نمیشود؟
۷- در کدام قالب شعری، قافیه جای مشخصی ندارد؟
۸- در کدام قالب شعری، جمله‌ها خارج از وزن شعر هستند؟
۹- رباعی و دوبیتی چه تفاوتی با هم دارند؟
رباعی مصراع‌های بیشتری دارد.
چینش قافیه در این قالب‌ها با هم متفاوت است.
وزن عروضی آنها اختلاف دارد.
در رباعی از ردیف استفاده می‌شود اما دوبیتی معمولاً ردیف ندارد.
۱۰- کدام قالب شعری از چند رشته و بخش تشکیل می‌شود؟
جمع بندی
انواع قالب شعر فارسی، موضوع اصلی این مطلب از مجله فرادرس را تشکیل می‌دهد. در مطلب پیش رو، تمامی انواع قالبهای کهن و نوی شعر فارسی را بررسی کردیم و هر کدام را با مثال نشان دادیم. همچنین ویژگی‌های اصلی هر کدام را نیز توضیح دادیم. در پایان، برای یادگیری بهتر نکته‌های این مطلب، آزمونی را با ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای در اختیارتان قرار دادیم.
source