۱۵ بازدید

آخرین به‌روزرسانی: ۱۹ خرداد ۱۴۰۳

زمان مطالعه: ۷ دقیقه

جمع مکسر یا جمع بی‌قاعده نوعی از جمع در عربی است که کلمه‌ها با حروف جمع مانند «ون» یا «ین» به حالت جمع تبدیل نشده‌اند بلکه تبدیل آن‌ها به حالت جمع، با شکستن ساختار آن‌ها اتفاق افتاده است. مانند جمع مکسر «امراض» که از اسم «مرض» ساخته شده است و معنای «بیماری‌ها» می‌دهد. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی یاد می‌گیریم که جمع مکسر چه نوع جمعی است و کاربرد جمع مکسر در فارسی چیست.

جمع مکسر در فارسی چیست؟

جمع مکسر نوعی جمع عربی است که به جای جمع بستن اسم‌های عربی مفرد با «ون» و «ین» و «ات (برای اسم‌های مؤنث)»، ساختار کلمه شکسته (مکسر) می‌شود. برای مثال، به‌جای جمع بستن اسم مذکر «عالم» به صورت سالم، یعنی تبدیل این اسم به «عالمون» یا «عالمین»، ساختار این اسم را می‌شکنیم و آن را با به صورت جمع مکسر «عُلَما» در می‌آوریم. در زبان فارسی برای جمع بستن اسم‌ها از روش جمع مکسر استفاده نمی‌کنیم اما مانند بسیاری از واژه‌های عربی که در زبان فارسی امروز کاربرد دارند، برخی از جمع‌های مکسر نیز به عنوان اسم، در جمله‌های فارسی به کار می‌روند.

پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری کامل مباحث مختلف درس ادبیات در دوره متوسطه از مجموعه فیلم‌های آموزشی ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس که لینکش را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.

در ادامه با وزن‌های ساخت جمع مکسر، جمع‌های مکسر پرکاربرد در زبان فارسی و کاربرد این اسم‌ها در زبان فارسی، آشنا می‌شویم.

وزن های جمع مکسر با مثال

در جدول زیر، وزن‌های جمع‌های مکسر عربی را با مثالی برای هرکدام از آن‌ها، بررسی می‌کنیم.

نکته: علامت‌های جمع در زبان فارسی «ان» و «ها» است پس برای معنا کردن هر اسمی که به روش مکسر جمع بسته شده است، باید یک «ان» یا «ها» به انتهای معنای مفرد آن کلمه اضافه کنیم.

مثال جمع مکسر در زبان فارسی

همه وزن‌های جمع مکسر، در زبان فارسی، به یک اندازه کاربرد ندارند و از برخی از آن‌ها بیش از سایر جمع‌های مکسر استفاده می‌شود. در جدول زیر، برخی از پرکاربردترین اسم‌های جمع مکسر در زبان فارسی را با معنایشان آورده‌ایم.

نکته: در زبان فارسی، همزه پایانی اسم‌های عربی، حذف می‌شود. برای مثال، جمع مکسر «غُرَبا» در جدول بالا، در زبان عربی باید به صورت «غُرَباء» نوشته شود.

تفاوت جمع سالم و جمع مذکر

در زبان عربی، نوعی دیگری از جمع بستن اسم‌ها نیز وجود دارد که به آن، جمع سالم می‌گوییم. در جمع سالم، اسم‌های مذکر را با «ون و ین» و اسم‌های مؤنث را با «ات» جمع می‌بندیم. یعنی تغییری در ساختار اسم‌های مفرد ایجاد نمی‌کنیم و با اضافه کردن این نشانه‌های جمع به انتهای آن‌ها، آن‌ها را به حالت جمع تبدیل می‌کنیم. در جدول زیر، با تفاوت جمع سالم و جمع مکسر، بیشتر آشنا می‌شوید.

نکته: باید دقت کنیم که اسم‌های مکسر، معنای جمع می‌دهند و نباید در زبان فارسی، نشانه‌های جمع فارسی یعنی «ها و ان» را به آن‌ها اضافه کنیم. برای مثال، استفاده از کلمه «اطعمه‌ها» در زبان فارسی، نادرست است زیرا خود کلمه «اطعمه» معنای «غذاها» می‌دهد و ترجمه «اطعمه‌ها» می شود: «غذاها‌ها» که بسیار نادرست است و مطابق با فارسی معیار نیست.

یادگیری جمع مکسر در زبان فارسی

جمع مکسر نوعی از جمع عربی است که قاعده مشخصی ندارد و هر کلمه‌ای با یکی از وزن‌های آن، تبدیل به جمع مکسر می‌شود. اما در زبان عربی، جمع سالم نیز وجود دارد که قواعد مشخصی دارد. از طرف دیگر، این جمع‌های مکسر، مانند خیلی از واژه‌های داخل شده به زبان فارسی، در زبان ما نیز به کار می‌روند و مانند اسم‌های فارسی در جمله‌ها، نقش‌های مختلفی می‌پذیرند. پس اسم‌های مکسر در زبان عربی کاربرد خاص خود را دارند و در زبان فارسی نیز کاربرد و نقش دارند و یادگیری قواعد مربوط به جمع‌های مکسر در زبان فارسی لازم است. به همین دلیل در این بخش، برخی از آموزش‌های فارسی فرادرس که در یادگیری این مبحث به شما کمک می‌کنند را آورده‌ایم.

همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف زبان فارسی، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.

کاربرد جمع مکسر در فارسی چیست؟

چون نوع کلمه‌هایی که جمع مکسر هستند، اسم است پس به عنوان اسم، در جمله‌های مختلف فارسی ایفای نقش می‌کنند. باید دقت کنیم که وقتی این اسم‌ها را در زبان فارسی استفاده می‌کنیم، دیگر نباید قواعد اعرابی زبان عربی را برای آن‌ها رعایت کنیم و فقط لازم است که طبق دستور زبان فارسی و قواعد آن، این کلمه‌ها را به کار ببریم. در فهرست زیر، نوع نقش‌های مختلفی که جمع‌های مکسر در زبان فارسی می‌پذیرند را آورده‌ایم.

• نقش‌های اصلی
• نقش‌های تبعی

برای یادگیری بیشتر نقش‌های مختلف کلمه‌ها در زبان فارسی و قواعد آن‌ها، می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.

جدول نقش های اصلی و تبعی جمع مکسر در فارسی

در جدول زیر، نمونه‌هایی از جمع‌های مکسر را در نقش‌های دستوری اصلی و تبعی زبان فارسی به کار برده‌ایم تا بتوانید با آن‌ها آشنا شوید و آن‌ها را با هم مقایسه کنید.

در ادامه، نقش‌های اصلی و تبعی جمع‌های مکسر در زبان فارسی را به طور جداگانه بررسی می‌کنیم. در مطلب زیر از مجله فرادرس نیز به طور مفصل درباره نقش های دستورس مختلف زبان فارسی، بحث کرده‌ایم.

نقش های اصلی جمع مکسر

منظور از اصلی بودن نقش‌ها این است که اسم‌هایی که در جایگاه این نقش‌ها در جمله قرار می‌گیرند، به طور مستقیم صاحب این نقش‌ها می‌شوند و نقش آن‌ها وابسته به کلمه دیگری نیست. در فهرست زیر، نقش‌های اصلی که جمع‌های مکسر در زبان فارسی می‌پذیرند را آورده‌ایم.

• نهاد
• فاعل
• مفعول
• مسند
• متمم

برای یادگیری کامل مفعول فارسی و نشانه‌ها و انواع آن، می‌توانید از فیلم آموزشی رایگان مفعول در فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.

جدول نقش های اصلی جمع مکسر در فارسی

در جدول زیر، برای هرکدام از نقش‌های اصلی که جمع های مکسر در زبان فارسی می پذیرند، توضیح کوتاهی داده‌ایم و مثالی از اسم‌های مکسر را نیز آورده‌ایم.

نقش های تبعی جمع مکسر

نقش‌های تبعی، نقش‌هایی هستند که وقتی اسم‌ها در جایگاه آن‌ها قرار می‌گیرند، وابسته به کلمه دیگری هستند و نقش خود را به صورت اصلی نمی‌پذیرند بلکه با وابسته شدن به نقش‌های اصلی، نقش می‌پذیرند. در فهرست زیر، نقش‌های تبعی جمع‌های مکسر در زبان فارسی را آورده‌ایم.

• مضاف الیه
• معطوف
• بدل
• تکرار

برای یادگیری بیشتر نقش‌های تبعی زبان فارسی، پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس که لینکش را در کادر پایین آورده‌ایم، استفاده کنید.

جدول نقش های تبعی جمع مکسر در فارسی

در جدول زیر، نقش های تبعی جمع‌های مکسر در زبان فارسی را با مثال و توضیحی کوتاه برای هرکدام از آن‌ها آورده‌ایم.

نکته: خود جمع‌های مکسر در زبان فارسی، مانند اسم‌های فارسی می‌توانند وابسته‌هایی چون مضاف الیه بگیرند. مانند مثال آخر جدول بالا که در آن، جمع مکسر «دروس»، مضاف الیه گرفته است و ضمیر متصل «ت» به آن اضافه شده است.

نمونه سؤال جمع مکسر در فارسی

حالا که یاد گرفتیم کاربرد جمع مکسر در زبان فارسی چیست، می‌توانید با پاسخ به سؤال‌های چهارگزینه‌ای زیر، میزان یادگیری خود را بسنجید. برای این کار، کافی است که روی گزینه صحیح موردنظرتان کلیک کنید و بعد از آن، گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را ببینید. هر جواب درست یک امتیاز دارد و بعد از پاسخ دادن به تمام پرسش‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیازی که کسب کرده‌اید را خواهید دید.