به واژ‌ه‌هایی که در ساختار آن‌ها از یک یا چند وند (پیشوند یا پسوند) استفاده شده باشد، «واژه وندی» گفته می‌شود؛ مانند کلمه «دانش» که از بن فعل «دان» و وند «ـِ ش» تشکیل شده است. در ادامه این مطلب از مجله فرادرس، به‌طور کامل می‌آموزید که واژه وندی چیست و  چگونه ساخته می‌شود. همچنین با انواع و مثال‌های آن در زبان فارسی آشنا می‌شوید. در مرحله بعد، به روش‌های تشخیص آن از سایر واژگان فارسی پی می‌برید و با کمک تمرین‌های پایانی این مطلب، سطح یادگیری خود را در مورد این نوع از واژگان ارزیابی می‌کنید.

واژه وندی چیست؟

کلمه‌هایی که در ساختار آن‌ها یک یا چند وند به کار رفته باشد، «واژه وندی» نامیده می‌شوند؛ مانند کلمه «سوگوار» که در ساختار آن از وند «وار» استفاده شده است. البته واژگان فارسی، انواع مختلفی دارند و واژگان وندی تنها یکی از انواع کلمه‌های فارسی به شمار می‌‌آیند.

برای آشنایی بیشتر با واژگان فارسی و ساختار آن‌ها پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس را ببینید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

در جدول زیر، مثال‌هایی از وندها و واژه‌های وندی فارسی نشان داده شده است.

انواع واژه فارسی

انواع واژه‌های زبان فارسی را براساس ساختار آن‌ها می‌توان به چهار دسته زیر تقسیم کرد:

• واژه‌های ساده: تنها از یک نوع تکواژ آزاد تشکیل می‌شوند؛ مانند «بهار»، «درخت»، «دختر» و… .
• واژه‌های مرکب: در ساختار آن‌ها از دو یا چند تکواژ آزاد استفاده می‌شود؛ مانند «همیشه‌بهار»، «بهارنارنج» و… .
• واژه‌های وندی: در ساختار آن‌ها یک تکواژ آزاد و یک یا چند وند به کار می‌رود؛ مانند نارنجی، باسواد، شجاعانه و… .
• واژه‌های وندی مرکب: این واژه‌ها از ترکیب دو یا چند تکواژ آزاد با یک یا چند وند ساخته می‌شوند؛ مانند «دانش‌سرا»، «جنب‌وجوش» و… .

به واژه‌‌های مرکب، وندی و وندی مرکب، واژگان «غیرساده» گفته می‌‌شود.

برای اینکه بدانید واژه وندی چیست و چگونه ساخته می‌شود، لازم است ابتدا با مفهوم «تکواژ‌ها»، «وندها» و کاربرد آن‌ها کاملاً آشنا باشید. در بخش بعدی این مطلب، تکواژها، وندها و کاربردشان را در واژه‌های وندی بررسی می‌کنیم. همچنین واژگان وندی و وندی مرکب را نیز بیشتر توضیح می‌دهیم.

وندها و کاربرد آن‌ها

تمامی کلمه‌های فارسی از اجزای کوچک‌تری به نام «تکواژ» تشکیل می‌شوند. تکواژها واحدهایی هستند که می‌توانند در انواع جمله‌ها به صورت مستقل استفاده شوند یا به‌عنوان بخشی از یک واژه به کار بروند.

به تکواژهایی که معنا و کاربرد مستقل دارند و به‌تنهایی به کار می‌روند، «تکواژ آزاد» گفته می‌‌شود. به‌طور مثال، «باز» یک تکواژ آزاد است که می‌تواند در جمله «باز پرنده قدرتمندی است.» به صورت جداگانه به کار برود.

برای یادگیری انواع تکواژها و کاربرد آن‌ها می‌توانید به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس مراجعه کنید.

از سوی دیگر، به تکواژهایی که کاربرد و معنای مستقل ندارند و تنها در ساختار کلمه‌های دیگر به کار می‌روند، «تکواژ» وابسته یا «وند» گفته می‌شود. به‌عنوان مثال، «مند» تکواژی است که به‌تنهایی به کار نمی‌رود اما می‌تواند به‌عنوان بخشی از کلمه «قدرتمند» در مثال بالا استفاده شود.

تکواژهای وابسته خود به دو نوع «تکواژهای تصریفی» و «تکواژهای اشتقاقی» تقسیم می‌شوند. تکواژهای تصریفی، مانند نشانه‌های جمع «ها»، «ان»، همچنین وند «تر» در صفت تفضیلی «زیباتر» یا وند «ترین» در صفت عالی «زیباترین»، نقشی در واژه‌سازی ندارند.

به عبارت دیگر، با این تکواژهای وابسته نمی‌توان کلمه وندی ساخت. به‌طور مثال، «آب» یک کلمه ساده است. اگر به این کلمه وند «ها» را اضافه کنیم، کلمه «آب‌ها» ساخته می‌شود که باز هم نوعی واژه ساده است.

تکواژهای اشتقاقی، برخلاف تکواژهای تصریفی، نقش مهمی در واژه‌سازی دارند. با استفاده از تکواژهای اشتقاقی، کلمه‌های وندی و مرکب وندی ساخته می‌‌شوند.

وندهای اشتقاقی نوعی تکواژ هستند که کاربرد و معنای مستقل ندارد و فقط در ساختار کلمه‌های دیگر دیده می‌شوند. واژگان وندی از ترکیب تکواژ‌های آزاد با وندهای اشتقاقی ساخته می‌شوند.

برخی از وندهای اشتقاقی فارسی عبارتند از: «ا» مثلاً در کلمه «زیبا»، «گار» در کلمه «پروردگار» و «زار» در واژه «لاله‌زار».

وندهای اشتقاقی خود به سه دسته «پیشوند»، «پسوند» و «میان‌وند» تقسیم می‌‌شوند. پیشوندها قبل از تکواژ آزاد قرار می‌گیرند اما پسوندها بعد از تکواز آزاد می‌آیند. میان‌وندها هم در بین دو تکواژ آزاد قرار می‌گیرند. برای درک بهتر این نکته، به مثال‌های زیر توجه کنید.

در مثال زیر، واژه «بی‌ادبی» یک بخش اصلی دارد که همان تکواژ «ادب» است. «ادب» تکواژ مستقلی است که می‌تواند به‌تنهایی در جمله به کار برود. این کلمه در مثال زیر با دو وند «بی» و «ی» آمده است. «بی» قبل از «ادب»، یعنی تکواز آزاد کلمه، قرار گرفته است. بنابراین، پیشوند این کلمه محسوب می‌شود. «ی» نیز پس از «ادب» آمده است. با این وصف، پسوند آن به شمار می‌آید.

در مثال زیر، وند «به» در میان دو تکواژ آزاد قرار گرفته است و نقش میان‌وند را به عهده دارد.

اکنون که به طور کلی با واژه‌های وندی و مرکب وندی آشنا شدید، در بخش بعد، به‌راحتی می‌آموزید که ساختار آن‌ها چگونه است و هر کدام چه تکواژهایی دارند. برای آشنایی بیشتر با تکواژهای فارسی و ساختار آن‌ها می‌توانید از مطلب زیر در مجله فرادرس کمک بگیرید.

ساختار کلمه وندی و مرکب وندی

در بخش‌های قبلی نشان دادیم که واژه وندی چیست. در این بخش، ساختار آن را با مثال بررسی می‌کنیم. البته ساختار این نوع از کلمه‌ها در فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس به‌خوبی آموزش داده شده‌اند. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.

کلمه‌های وندی از یک یا چند تکواژ آزاد و یک یا چند تکواژ وابسته اشتقاقی (وند) ساخته می‌شوند. وندها ممکن است قبل از تکواژهای آزاد بیایند که در این صورت به آن‌ها «پیشوند» گفته می‌شود. همچنین ممکن است پس از تکواژ یا تکواژهای آزاد قرار بگیرند. در این حالت، به آن‌ها «پسوند» گفته می‌شود.

وندها می‌توانند در بین دو تکواژ آزاد هم قرار بگیرند که در این صورت، «میانوند» نامیده می‌شوند. هر کلمه وندی می‌تواند چندین وند داشته باشد.

اگر کلمه‌ای تنها یک تکواژ آزاد داشته باشد اما یک یا چند وند در ساختار آن به کار رفته باشد، به آن کلمه، «واژه وندی» می‌گویند؛ مانند کلمه «دانشگاه» که از یک تکواژ آزاد «دان» و دو وند «ـِ ش» و «گاه» تشکیل شده است. در دستور سنتی، به واژه‌های وندی، «کلمه مشتق» هم گفته می‌شود.

در صورتی که کلمه‌ای با دو یا چند تکواژ آزاد به همراه یک یا چند وند ساخته شده باشد، «واژه وندی مرکب» نامیده می‌شود. به‌عنوان مثال، «زبان‌شناسی» کلمه وندی مرکب است، زیرا در ساختار آن از دو تکواژ آزاد «زبان» و «شناس»، همین‌طور از یک وند «ی» استفاده شده است. در دستور سنتی، کلمه‌های مرکب وندی را «مشتق‌ مرکب» هم نامیده‌اند.

یادگیری گروه های فارسی با آموزش های فرادرس

اگرچه واژه‌ها نقش مهمی در زبان فارسی دارند اما نمی‌توان آن‌ها را به‌تنهایی به کار برد. در حقیقت، واژه‌ها در مرحله اول با هم ترکیب می‌شوند و انواع گروه‌ها را می‌سازند و در مرحله بعد، با کنار هم آمدن گروه‌ها، جمله‌ها ساخته می‌‌شوند. با دقت به این نکته متوجه می‌شویم که شناخت گروه‌ها و ساختار آن‌ها تا چه حد اهمیت دارد. برای آشنایی با گروه‌های فارسی، به‌ویژه گروه‌های اسمی، توصیه می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را مشاهده کنید.

در فیلم‌های آموزشی زیر، نه‌تنها انواع گروه‌ها، بلکه ساختار آن‌ها نیز توضیح داده شده‌اند.

برای اینکه با انواع فعل‌‌ها، ساختار صفت‌ها، کاربرد قیدها و یا حتی با موضوعات حوزه ادبیات فارسی هم بیشتر آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس نهایت استفاده را ببرید.

مثال کلمه وندی

در بخش‌های قبلی آموختید که واژه وندی چیست و ساختار آن چگونه است. در این بخش، با مثال‌های متنوعی که ارائه می‌شود، کاربرد و ساختار این نوع از کلمه‌ها را بهتر می‌آموزید. در این مورد، می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس که لینک آن در ادامه آورده شده است، کمک بگیرید.

مثال اول برای کلمه وندی

کلمه زیر از دو تکواژ «عید» و «انه» تشکیل شده است. «عید» تکواژ آزاد است اما «انه» تکواژ وابسته و پسوند است. این تکواژها در کنار هم، واژه وندی «عیدانه» را تشکیل داده‌اند.

مثال دوم برای کلمه وندی

«سبزه» نیز از نوع کلمه‌های وندی است. در ساختار این واژه از تکواژ آزاد «سبز» و تکواز وابسته «ه» استفاده شده است. «ه» بعد از بخش اصلی کلمه آمده، به همین خاطر، نوعی پسوند به شمار می‌آید.

مثال سوم برای کلمه وندی

تکواژ آزاد «امید» و تکواژ وابسته «وار»، کلمه وندی زیر را تشکیل داده‌اند. «وار» نوعی وند است که بعد از تکوا‌ژ آزاد آمده، به همین خاطر، پسوند این کلمه به شمار می‌آید.

مثال چهارم برای کلمه وندی

در مثال زیر، تکواژ آزاد «سرخ» با استفاده از پسوند «ـَ ک»، کلمه وندی «سرخک» را تشکیل داده است.

مثال کلمه وندی مرکب

در ادامه، چند مثال نیز از واژه‌های مرکب وندی و ساختار آن‌ها بررسی می‌شود. برای یادگری بهتر این مبحث، مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس را توصیه می‌کنیم. لینک این آموزش کاربردی در ادامه ارائه شده است.

مثال اول برای کلمه وندی مرکب

در مثال زیر، تکواژ آزاد «پرس» دو بار به کار رفته است. همچنین پسوند «ان» نیز دو بار آمده است. از آنجایی که در ساختار این کلمه، دو تکواژ آزاد و دو وند وجود دارد، آن را در دسته کلمه‌های مرکب وندی قرار می‌دهیم.

مثال دوم برای کلمه وندی مرکب

در ساختار کلمه «کت‌و‌شلوار»، دو تکواژ آزاد «کت» و «شلوار» آمده‌اند. همچنین تکواژ وابسته «و» نیز به‌عنوان میان‌وند در ساختار این کلمه به کار رفته است. کلمه زیر نوعی واژه مرکب وندی به شمار می‌آید.

مثال سوم برای کلمه وندی مرکب

«خشک» و بن مضارع «شوی» تکواژ‌های آزادی هستند که کاربرد آن‌ها را در کلمه زیر مشاهده می‌کنید. در کنار این دو تکواژ از پسوند «ی» نیز استفاده شده است. کلمه زیر نوعی واژه مرکب وندی محسوب می‌شود.

مثال چهارم برای کلمه وندی مرکب

کلمه «جامعه‌شناسی» نوعی واژه مرکب وندی است که از دو تکواژ آزاد «جامه» و «شناس»، همین‌طور پسوند «ی» ساخته شده است.

روش تشخیص واژه وندی چیست؟

برای تشخیص واژه‌های وندی، ساده‌ترین روش این است که از معنای اجزای کلمه‌ها کمک بگیرید. اگر به کلمه‌ای برخوردید که در آن از اجزای بی‌معنا استفاده شده بود، می‌توانید مطمئن باشید که در آن کلمه، وند به کار رفته است.

در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس فرادرس نیز نکته‌های مهمی در رابطه با تشخیص این کلمه‌ها مطرح شده است. با کلیک روی لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.

در صورتی که اجزای معنادار آن کلمه یک مورد باشد، کلمه مورد نظر از نوع واژگان وندی است. اگر بیشتر از یک جزء معنادار داشته باشد، کلمه مورد نظر از نوع وندی مرکب است.

برای روشن‌تر شدن این نکته به مثال‌های زیر توجه کنید.

در مثال اول از دو جزء معنادار «کتاب» و «خانه» استفاده شده است. بنابراین این کلمه از نوع وندی یا وندی مرکب نیست. در مثال دوم، یک جزء معنادار «میدان» و یک جزء بی‌معنای «ی» به کار رفته‌اند. بنابراین، کلمه دوم از نوع واژگان وندی است. در سومین مثال، دو جزء معنادار «سوز» و «گداز»، همچنین یک جزء بی‌معنای «و» به کار رفته‌اند. مثال سوم از نوع واژگان وندی مرکب است.

سؤالات متداول

در بخش پیش رو، تعدادی از سؤال‌‌های متداول در مورد واژه‌های وندی و ساختار آن‌ها مطرح شده و به آن‌ها پاسخ داده می‌شود.

آیا حروف ربط و اضافه هم می‌توانند به‌عنوان وند به کار بروند؟

برخی از حروف زبان فارسی، علاوه‌بر اینکه می‌توانند به‌عنوان حرف ربط یا حرف اضافه به کار بروند، در ساختار برخی از کلمه‌ها به‌عنوان وند استفاده می‌شوند. به‌طور مثال، «و» حرف ربط است و در جمله «مادر و پدرم را دیروز دیدم.» با همین کاربرد آمده است. در کلمه «کت‌و‌شلوار»، «و» دیگر نقش حرف ربط را ندارد. بلکه به‌عنوان میان‌وند در ساختار این کلمه به کار رفته است.

در واژه‌های وندی از چند تکواژ آزاد و وند استفاده می‌شود؟

در واژه‌های وندی همیشه یک تکواژ آزاد به کار می‌رود اما برای تعداد وندها محدودیتی وجود ندارد. با این حال، معمولاً در کلمه‌های وندی، حداکثر از سه وند استفاده می‌شود.

در واژه‌های مرکب وندی از چند تکواژ آزاد و وند استفاده می‌شود؟

در واژه‌های مرکب وندی، محدودیتی برای تعداد تکواژهای آزاد و وندها وجود ندارد. با این حال، معمولاً حداکثر سه تکواژ آزاد و سه وند در این واژگان به کار می‌روند.

تمرین واژه وندی

تا اینجا یاد گرفتید که واژه وندی چیست و ساختار آن چگونه است. در این بخش، ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای در مورد همین مبحث در اختیارتان قرار می‌گیرد. با حل کردن این تمرین‌ها می‌توانید اطلاعات خود را در مورد واژه‌های وندی و ساختار آن‌ها ارزیابی کنید.

برای پاسخ دادن به آزمون این بخش، لازم است صورت هر سؤال را بخوانید و گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. در صورتی که بخواهید گزینه درست را مشاهده کنید، کافی‌ است روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر سؤال قرار دارد، کلیک کنید. با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ»، پاسخ تشریحی هر سؤال نشان داده می‌شود.

بعد از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نمایش داده می‌شود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده کنید.