وزن عروضی، معیاری کمی و امتدادی است که مصرع‌ها را از نظر چگونگی چینشِ امتدادِ تلفظ هجاهایشان، منظم می‌کند. این وزن مربوط به شعر است و به یک مصرع و در نهایت به کل بیت و شعر، نظمی آهنگین می بخشد. در واقع زیبایی آهنگینی که از خواندن اشعار به گوش ما می‌رسد، نتیجه وزن داشتن آنها است. برای مثال در مصرع «حالِ دل با تو گفتنم هوس است» از «حافظ»، این وزن است که باعث شده ما این جمله را آهنگین بخوانیم و اگر همین جمله را به حالت بدون وزن تبدیل کنیم، به این جمله می‌رسیم: «آروزی این را دارم که حال دلم را به تو بگویم.» که این جمله دیگر هیچ نظم آهنگینی ندارد. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم وزن عروضی چیست و چه انواعی دارد. در ادامه مراحل شناسایی وزن‌های عروضی، پرکاربردترین وزن‌های شعر فارسی و وزن شعر نیمایی را نیز بررسی می‌کنیم. در انتها نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا یادگیری خود را با آنها بسنجید.
وزن عروضی چیست؟
وزن عروضی، معیاری کمّی است و یک مصرع را از نظر چینشِ هجاهای کوتاه و بلندش منظم می‌کند. یعنی برای خواندنِ هر هجای کوتاه، باید نصف زمانی را که برای خواندن یک هجای بلند صرف می‌کنیم، صرف کنیم. بنابراین هر مصرعی متناسب با اینکه هجاهای کوتاه و بلندش به چه صورتی در کنار هم قرار گرفته‌اند و چگونه خوانده می‌شوند، وزنی خاص دارد.
برای آشنایی بیشتر با مبحث وزن شعر فارسی، پیشنهاد می‌کنیم که فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی پایه دهم فرادرس که لینکش را در کادر پایین آورده‌ایم را تماشا کنید.
پس در مبحث وزن، با نوشتار کلمه‌ها کاری نداریم و آنچه مهم است خوانش و تلفظ است. واحد بررسی وزن در شعر فارسی، مصرع است زیرا شاعر، مصرع اول را مطابق با هر وزنی بسراید، باید باقی مصرع‌ها نیز در همان وزن بسراید. منظور از هجا نیز همان بخش است که در سال‌های اول حضور در مدرسه یاد گرفتیم و هر کلمه بر اساس چگونگی تلفظش به چندین هجا یا بخش تقسیم می‌شود.
جدول پرکاربردترین وزن های عروضی
حالا که فهمیدیم منظور از وزن عروضی چیست، در جدول زیر برخی از پرکاربردترین وزن‌های شعر فارسی را با مصرعی از حافظ به عنوان نمونه برای هرکدام از آنها آورده‌ایم. همانطور که این وزن‌ها و این مصرع‌ها را می‌خوانید، متوجه خواهید شد که آهنگی که از خوانش هرکدام از این مصرع‌ها در گوش می‌پیچد، مانند همان آهنگی است که با خواندن وزنِ این مصرع، در گوش می‌پیچد.
| وزن‌های عروضی پرکاربرد فارسی | مثال |
| مَفاعِلُن فَعَلاتُن مَفاعِلُن فَعلُن | «ستاره‌ای بدرخشید و ماه مجلس شد» |
| مفعولُ فاعلاتُ مَفاعیلُ فاعِلُن | «با بلبلانِ بی‌دلِ شیدا مَکُن غرور» |
| فاعِلاتُن فاعِلاتُن فاعِلاتُن فاعِلُن | «مرحبا ای پیک مشتاقان بده پیغام دوست» |
| فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعلُن | «آن که رخسار تو را رنگ گل و نسرین داد» |
| فَعلاتُن مَفاعِلُن فَعلُن | «درد عشقی کشیده‌ام که مپرس» |
| مَفاعیلُن مَفاعیلُن مَفاعیلُن مَفاعیلُن | «شراب تلخ می‌خواهم که مردافکن بود زورش» |
| مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعولُن | «یا رب سببی ساز که یارم به سلامت» |
| مَفاعیلُن مَفاعیلُن فَعولُن | «خم زلف تو دام کفر و دین است» |
| مَفعولُ فاعِلاتُن مَفعولُ فاعِلاتُن | «زان یار دلنوازم شکریست با شکایت» |
| مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن | «آن کیست کز روی کرم، با ما وفاداری کند» |
انواع هجا در وزن عروضی
در این بخش بررسی می‌کنیم که منظور از هجا در وزن عروضی چیست. در زبان فارسی سه نوع هجا داریم که تمام وزن‌های عروض از چگونگی در کنار هم قرار گرفتن این سه نوع هجا و خوانش آنها ایجاد می‌شوند. این هجاها عبارت‌اند از:
- هجای کوتاه
- هجای بلند
- هجای کشیده
دقت کنید که این تقسیم‌بندی از هجاها، بر اساس طول کشیدن زمانی است که برای خوانش آنها سپری می‌کنیم. در واقع اگر تلفظ هجایی، کم طول بکشد، هجای کوتاه و اگر دو برابر خواندنِ هجای کوتاه، طول بکشد، هجای بلند و اگر بیشتر از دوبرابر هجای کوتاه طول بکشد، هجای کشیده است. در ادامه هر کدام از این هجاها را با مثال بررسی می‌کنیم.
برای یادگیری بهتر وزن عروضی و انواع هجا، پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزشی علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
هجای کوتاه
مصوت کوتاه از «یک صامت + یک مصوت کوتاه (-َ و -ِ و -ُ)» ساخته می‌شود و کوتاه‌ترین امتداد را در میان هجاهای فارسی دارد. یعنی برای خواندن این هجا، کمترین زمان را صرف می‌کنیم. جدول زیر را ببینید. البته پیش‌تر در مجله فرادرس راجع به صامت و مصوت صحبت کرده‌ایم و برای آگاهی بیشتر می‌توانید مطلب مربوط به آن را مطالعه کنید.
| ساختار هجای کوتاه | خط عروضی | مثال |
| صامت + «-َ» یا -«-ِ» یا «ـُ» | U | تَ، تِ، تُ |
هجای بلند
مدت زمانی که برای خوانش این هجا صرف می‌کنیم، دو برابر مدت زمانی است که در آن، یک هجای کوتاه را می‌خوانیم و از ترکیب دو صامت با یک مصوت کوتاه یا یک صامت با مصوت‌های بلند (آ، او، ای) ساخته می‌شود. بنابراین هجای بلند دو ساختار دارد. این ساختارها را در جدول زیر آورده‌ایم و برای هرکدام از آنها نیز مثالی گذاشته‌ایم.
| ساختار هجای بلند | خط عروضی | مثال |
| صامت + مصوت کوتاه + صامت | — | پَر / فِر / سُر |
| صامت + «آ» یا «او» یا «ای» | — | پا / مو / بی |
هجای کشیده
هجای کشیده از هجای بلند نیز طولانی‌تر است یعنی خواندنِ آن از دو برابر تلفظ هجای کوتاه هم بیشتر طول می‌کشد. این نوع هجا، مطابق با فرمول‌های جدول زیر ساخته می‌شود.
| ساختار هجای کشیده | خط عروضی | مثال |
| صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت | —U | رَفت / گُفت / پِرت |
| صامت + مصوت بلند + صامت | —U | دار / دور / دیر |
| صامت + مصوت بلند + صامت + صامت | —U | خواند/ پوست / ایست |
نکته: حرف‌هایی که نوشته می‌شوند اما خوانده نمی‌شوند را برای نوشتن خط عروضی، در نظر نمی‌گیریم چون در وزن عروضی، این خوانش است که اهمیت دارد نه نوشتار. مانند مثال «خواند» در جدول بالا که «و» آن خوانده نمی‌شود و در تعیین کوتاه و بلند بودن این هجا تأثیری ندارد و به صورت «خاند» تلفظش می‌کنیم.
در مطلب زیر از مجله فرادرس، به طور مفصل درباره هجاهای فارسی و انواع آنها، توضیح داده‌ایم.
یادگیری وزن عروضی در علوم و فنون دهم
تا اینجا یاد گرفتیم وزن عروضی چیست و هجاهای کوتاه و بلند را نیز شناختیم. مبحث عروض در شعر فارسی یکی از مباحث طولانی و به ظاهر سخت و پیچیده است که بسیاری افراد، از ظاهر این مبحث هراس دارند و به همین دلیل به سراغ یادگیری آن نمی‌روند اما اگر از آموزش‌های ساده و کاربردی استفاده کنیم، حتی این موضوع که یادگیری آن برای عده‌ای، غیرممکن به نظر می‌آید، می‌تواند به یکی از شیرین‌ترین مباحث ادبیات تبدیل شود. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلمهای آموزشی فرادرس را آورده‌ایم تا با استفاده از آنها، عروض و دیگر مباحث مربوط به شعر فارسی را به سادگی و به طور کامل یاد بگیرید.
سه آموزش اول، همراه با نمونه سؤال و حل آنها است و آموزش چهارم و پنجم، بدون نمونه سؤال است.
همچنین برای یادگیری کامل تمام مباحث ادبیات فارسی دوره متوسطه فرادرس، می توانید از مجموعه فیلم آموزشی زیر استفاده کنید.
مراحل شناسایی وزن شعر
حالا که متوجه شدیم وزن عروضی چیست، باید یاد بگیریم مراحل شناسایی وزن عروضی در اشعار چگونه است. برای شناسایی وزن عروضی هر مصرع باید ابتدا با تلفظ درست، کل کلمه‌های آن مصرع را بخوانیم و سپس آنها را بخش کنیم و بعد هم کوتاه، بلند یا کشیده بودن هجاهایشان را بررسی کنیم و ببینیم این هجاهای کوتاه و بلند در یک مصرع، به چه صورتی قرار گرفته‌اند.
- درست خواندن و نوشتن شعر
- تقطیع هجایی
- تقطیع ارکان
- بررسی اختیارات شاعری
پیش از بررسی هرکدام از این مراحل با مثال، پیشنهاد می‌کنیم با استفاده از فیلم آموزشی علوم و فنون ۲ پایه یازدهم فرادرس، تشخیص وزن عروضی اشعار را به‌سادگی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
در ادامه به ترتیب این مراحل را با مثال طی می‌کنیم تا به‌خوبی یاد بگیرید که برای تشخیص وزن عروضی یک شعر باید چه کارهایی را به چه ترتیبی انجام دهید.
درست خواندن و نوشتن شعر
منظور از درست خواندن و درست نوشتن شعر در اینجا این است که شعر را به همان صورتی که می‌خوانیم بنویسیم و صامت‌ها و مصوت‌های هجاهای آن را به همان شکلی که تلفظ می‌شوند به هم بچسبانیم یا از هم جدا کنیم. برای مثال می‌توانید به جدول زیر دقت کنید.
| مصرع | درست خواندن و نوشتن |
| «بوی گل و بانگ مرغ برخاست» (سعدی) | بو یِ گُ لُ بان گِ مُرغ بَر خاست |
| «دیدی که چگونه گور بهرام گرفت» (خیام) | دی دی کِ چِ گو نِ گور بَه رام گِ رِفت |
| «یکی داستانست پر آب چشم» (فردوسی) | یِ کی داس تا نَست پُر آ بِ چِشم |
| «یار ما بی رحم یاری بوده است» (وحشی بافقی) | یا رِ ما بی رَحم یا ری بو دِ اَست |
| «کنون همانم و خانه همان و شهر همان» (رودکی) | کُ نون هَ ما نَ مُ خا نِ هَ ما نُ شَهر هَ مان |
تقطیع هجایی
در این مرحله و بعد از اینکه شعر را درست خواندیم و به همان صورتی که خواندیم، نوشتیم و صامت و مصوتش را علامت‌گذاری کردیم، باید هجاهای بلند و کوتاه و کشیده آن را نیز مشخص کنیم و با خط عروضی علامت هر کدام از این هجاها را بگذاریم.
مثال ۱ تقطیع هجایی
در جدول زیر، این مصرع را تقطیع هجایی می‌کنیم.
از حجابِ عشق، نَتْوانیم بالا کَرد، سَر
(صائب تبریزی)
| درست نوشتن | ساختار صامت و مصوت | تقطیع هجایی |
| از | صامت «ء» + مصوت کوتاه «-َ» + صامت «ز» | — |
| حِ | صامت «ح» + مصوت کوتاه «-ِ» | U |
| جا | صامت «ج» + مصوت بلند «آ» | — |
| بِ | صامت «ب» + مصوت کوتاه «-ِ» | U |
| عِشق | صامت «ع» + مصوت کوتاه «-ِ» + صامت «ش» + صامت «ق» | —U |
| نَت | صامت «ن» + مصوت کوتاه «-َ» + صامت «ت» | — |
| وا | صامت «و» + مصوت بلند «آ» | — |
| نیم | صامت «ن» + مصوت بلند «ای» + صامت «م» | —U |
| با | صامت «ب» + مصوت بلند «آ» | — |
| لا | صامت «ل» + مصوت بلند «آ» | — |
| کَرد | صامت «ک» + مصوت کوتاه «-َ» + صامت «ر» + صامت «د» | —U |
| سَر | صامت «س» + مصوت کوتاه «-َ» + صامت «ر» | — |
نکته: در بحث وزن عروضی، همیشه اولین حرف کلمه‌ها و هجاهایی که با «ا (اَ و اِ و اُ)» شروع می‌شوند را همزه یا «ء» در نظر می‌گیریم و کلمه‌هایی که با «آ» شروع می‌شوند را نیز یک همزه به همراه یک مصوت بلند «آ» محسوب می‌کنیم. یعنی برای مثال، هجای اول کلمه «آخر» را به صورت « صامت «ء» + مصوت بلند «آ»» تقطیع هجایی می‌کنیم. جدول زیر را ببینید.
| همزه ابتدای هجا | مثال | خط عروضی |
| اَ، اِ، اُ (ء + مصوت کوتاه «-َ، -ِ، -ُ») | اَبر (صامت «ء» + مصوت کوتاه -َ + صامت «ب» + صامت «ر») | —U |
| آ (ء + مصوت بلند «آ») | آب (صامت «ء» + مصوت بلند «آ» + صامت «ب») | —U |
مثال ۲ تقطیع هجایی
در جدول زیر نیز، هجاهای مصرع دیگری را تقطیع کرده‌ایم.
دانم سر آرد غُصِّه را، رنگین برآرد قِصِّه را
(حافظ)
| درست نوشتن | ساختار صامت و مصوت | تقطیع هجایی |
| دا | صامت «د» + مصوت بلند «آ» | — |
| نَم | صامت «ن» + مصوت کوتاه «-َ» + صامت «م» | — |
| سَ | صامت «س» + مصوت کوتاه «-َ» | U |
| را | صامت «ر» + مصوت بلند «آ» | — |
| رَد | صامت «ر» + مصوت کوتاه «-َ» + صامت «د» | — |
| غُص | صامت «غ» + مصوت کوتاه «-ُ» + صامت «ص» | — |
| صِ | صامت «ص» + مصوت کوتاه «-ِ» | U |
| را | صامت «ر» + مصوت بلند «آ» | — |
| رَن | صامت «ر» + مصوت کوتاه «-َ» + صامت «ن» | — |
| گین | صامت «گ» + مصوت بلند «ای» + صامت «ن» | — |
| بَ | صامت «ب» + مصوت کوتاه «-َ» | U |
| را | صامت «ر» + مصوت بلند «آ» | — |
| رَد | صامت «ر» + مصوت کوتاه «-َ» + صامت «د» | — |
| قِص | صامت «ق» + مصوت کوتاه «-ِ» | — |
| صِ | صامت «ص» + مصوت کوتاه «-ِ» | U |
| را | صامت «ر» + مصوت بلند «آ» | — |
نکته ۱: همانطور که در تقطیع هجایی کلمه‌های «قصه» و «غصه» در جدول بالا دیدید، چون این کلمات در این مصرع، مشدد خوانده می‌شوند، در تقطیع هجایی نیز باید آنها را مشدد در نظر بگیریم.
نکته ۲: مانند هجای «گین» در جدول بالا، تقریبا همیشه اگر صامت «ن» بعد از مصوت‌های بلند «آ، او، ای» بیاید، خوانده نمی‌شود و لازم نیست آن را برای تقطیع هجایی در نظر بگیریم. ما هم در جدول بالا به جای در نظر گرفتن این هجا به هنوان هجای کشیده «—U»، به صامت «ن» توجهی نکردیم و این هجا را یک هجای بلند (—) در نظر گرفته‌ایم.
تقطیع ارکان
تا اینجا یاد گرفتیم که وزن عروضی چیست و درست نوشتن شعر و تقطیع هجایی را نیز با مثال یاد گرفتیم. در مرحله سوم یا تقطیع ارکان باید مصرعی که درست نوشته‌ایم و تقطیع هجایی‌اش کرده‌ایم را با ارکان عروضیِ از پیش تعیین‌شده‌ای که برای وزن شعر، معین شده اند، تطبیق بدهیم. پس ابتدا باید این ارکان را بشناسیم و بعد از آن، بررسی می‌کنیم که نقش این ارکان در وزن عروضی چیست.
قبل از پرداختن به تقطیع ارکان، پیشنهاد می کنیم که با تماشای فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، وزن عروضی و مراحل مختلف شناسایی آن را به‌خوبی یاد بگیرید.
جدول مهم ترین ارکان عروضی شعر فارسی
در جدول زیر پرکاربردترین ارکان عروضی شعر فارسی را آورده‌ایم تا چشم شما به شکل آنها عادت کند و با تکرار خوانشِ آنها، وزن موسیقیایی آنها نیز برای گوش شما آشنا شود.
| ارکان عروضی فارسی | خوانش درست | خط عروضی |
| فَع | فَع | — |
| فَعَل | فَ عَل | U — |
| فَعلُن | فَع لُن | — — |
| فَعَلُن | فَ عَ لُن | U U — |
| مفعولُ | مَف عو لُ | — — U |
| فَعولُن | فَ عو لُن | U — — |
| فاعِلُن | فا عِ لُن | — U — |
| فَعلان | فَع لان | — —U |
| مَفعولُن | مَف عو لُن | — — — |
| مَفاعِلُ | مَ فا عِ لُ | U U — U |
| مفاعیلُ | مَ فا عی لُ | U — — U |
| مُستَفعِلُ | مُس تَف عِ لُ | — — U U |
| فَعَلاتُ | فَ عَ لا تُ | U — U U |
| فاعِلاتُ | فا عِ لا تُ | — U — U |
| فَعَلاتُن | فَ عَ لا تُن | U U — — |
| مَفاعِلُن | مَ فا عِ لُن | U — U — |
| مُفتَعِلُن | مُف تَ عِ لُن | — U U — |
| مَفاعیلُن | مَ فا عی لُن | U — — — |
| فاعِلاتُن | فا عِ لا تُن | — U — — |
| مُستَفعِلُن | مُس تَف عِ لُن | — — U — |
مثال تقطیع ارکان عروضی
در دو جدول بعدی، دو مصرع مختلف را تقطیع هجایی و تقطیع به ارکان عروضی کرده‌ایم تا با انجام این کار بهتر آشنا شوید. به طور معمول هر سه یا چهار هجای یک مصرع، وزن یکی از این رکن‌های عروضی شعر فارسی که در جدول بالا هستند را دارند و با شناسایی این نظم، می‌توانیم وزن مصرع را پیدا کنیم. البته رکن‌های دو یا سه یا پنج‌هجایی نیز در اشعار وجود دارد اما فراوانی آنها کمتر است.
مثال ۱
همانطور که در جدول زیر می‌بینید هر چهار هجا در این مصرع، مشابه هم هستند و رکن عروضی «فَعَلاتُن» یا «UU——» چهار بار تکرار شده‌است. پس وزن این مصرع و کل این شعر مولانا، «فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن» است.
سر من مست جمالت دل من دام خیالت
(مولانا)
| مثال | خط عروضی | تقطیع ارکان عروضی |
| سَ | U | فَعَلاتُن |
| رِ | U | |
| مَن | — | |
| مَس | — | |
| تِ | U | فَعَلاتُن |
| جَ | U | |
| ما | — | |
| لَت | — | |
| دِ | U | فَعَلاتُن |
| لِ | U | |
| مَن | — | |
| دا | — | |
| مِ | U | فَعَلاتُن |
| خِ | U | |
| ءا | — | |
| لَت | — |
نکته: هجای ابتدایی کلمه‌هایی مانند «خیالت» در مصرع بالا یا کلمه‌های دیگری مانند «بیابان» و «خیابان» و… باید به صورت «صامت + مصوت کوتاه -ِ» خوانده شود. در واقع، «ی» را مصوت کوتاه «-ِ» می‌خوانیم. در جدول زیر تقطیع هجایی و ارکانی کلمه «خیال» را ببینید.
| مثال خیال | تقطیع هجایی |
| خِ | U |
| ءال | —U |
مثال ۲
بیایید تقطیع ارکان را برای مصرع دیگری نیز انجام دهیم تا با این کار بیشتر آشنا شویم. در این بیت مانند مثال قبلی، یک رکن عروضی، تکرار نشده است اما کل مصرع قابل تبدیل به چهار رکن عروضی متفاوت است و وزن این شعر «مَفعولُ فاعِلاتُ مَفاعیلُ فاعِلُن» است.
حافظ شکایت از غمِ هجران چه می‌کنی
(حافظ)
| مثال | خط عروضی | تقطیع ارکان عروضی |
| حا | — | مَفعولُ |
| فِظ | — | |
| شِ | U | |
| کا | — | فاعِلاتُ |
| یَ | U | |
| تَز | — | |
| غَ | U | |
| مِ | U | مَفاعیلُ |
| هِج | — | |
| ران | — | |
| چِ | U | |
| می | — | فاعِلُن |
| کُ | U | |
| نی | — |
نکته: در هجای پنجم و ششم مصرع بالا، همزه ابتدای حرف «از» در عبارت «شکایت از»، حذف شده است. زیرا خوانش درست این مصرع ما را مجبور کرده است که برای خواندن مصوت «ت» که قبل از این همزه است و خودش با مصوتی نیامده تا خوانده شود، این همزه را حذف کنیم و این دو کلمه را به هم بچسبانیم. پس ممکن است در موارد این‌چنینی که قبل از یک همزه، صامتی هست که خوانده نمی‌شود و به این همزه می‌چسبد، بنابر ضرورت درست‌خواندن، همزه ابتدایی یک کلمه حذف شود.
بررسی اختیارات شاعری
حالا که یاد گرفتیم وزن عروضی چیست و مراحل درست نوشتن و تقطیع هجایی و تقطیع ارکانی آن را بررسی کردیم، باید با اختیارات شاعری نیز آشنا شویم. گاهی شاعران بنابر ملاحظات شاعرانه، تغییری در الفاظ یا رکن‌های عروضی مصرع یا شعر خود انجام می‌دهند که این کار با وجود مجاز بودن، ممکن است شناسایی وزن عروضی آن شعر یا آن مصرع را برای ما مشکل کند. پس باید با این تغییرات که به آنها اختیارات شاعری می‌گوییم، آشنا باشیم تا در شناسایی وزن اشعار، آنها را نیز در نظر بگیریم.
- اختیار زبانی
- اختیار وزنی
برای یادگیری کامل انواع اختیارهای شاعری زبانی و وزنی، می‌توانید از فیلم آموزشی علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
در ادامه با مثال، بررسی می‌کنیم که منظور از اختیارات شاعری زبانی و وزنی در وزن عروضی چیست.
اختیارهای زبانی شاعری
منظور از زبان، لفظ و خوانش است اما منظور از اختیار شاعرانه زبانی چیست؟ این اختیار مربوط به انتخاب‌های شاعر در مورد چگونگی تلفظ و خوانش کلمه‌های یک مصرع یا بیت و شعر است و به دو دسته زیر تقسیم می‌شود.
- حذف همزه
- تغییر مصوت‌ها
بیایید این دو مورد را با مثال بررسی کنیم.
حذف همزه
اگر در یک مصرع، قبل از یک همزه، یعنی قبل از کلمه‌هایی که با اَ، اِ و اُ یا با «آ» شروع می‌شوند، یک حرف صامت (بی‌صدا) داشته باشیم، می‌توانیم در هنگام خوانش مصرع، همزه را حذف کنیم. برای مثال عبارت «پر آب» را «پُ + راب» بخوانیم. از آنجایی که تلفظ حرف «ع» در زبان فارسی مانند حرف همزه است، این قاعده برای این حرف نیز صدق می‌کند. در جدول زیر، نمونه‌های بیشتری از حذف همزه و «ع» را می‌بینید.
تغییر مصوت‌ها
این اختیار زبانی در جایی رخ می‌دهد که شاعر مصوت بلند را به مصوت کوتاه و مصوت کوتاه را به مصوت بلند تبدیل کند و این دو مورد در دو جا اتفاق می‌افتد که آنها را با مثال بررسی می‌کنیم.
- حالت اول: اگر در بیتی، هجای آخر یک واژه، کوتاه باشد و در مقابل آن، همان هجای مصرع دیگر آن بیت، بلند باشد، باید آن مصوت کوتاه را مصوت بلند در نظر بگیریم. مواردی که در فهرست زیر آورده‌ایم به طور معمول مصوت کوتاه هستند و هجای کوتاه خوانده می‌شوند اما اگر این موارد در یک مصرع، مقابل هجای بلندی در مصرع دیگر آن بیت قرار بگیرند باید آنها را هجای بلند محسوب کنیم.
| بلند خواندن مصوت کوتاه | هجای اصلی | انجام اختیار شاعری |
| کلمه‌هایی که در انتهایشان «ه» غیرخوانا دارند. مانند «خانه» | U | — |
| مصوت‌های کوتاه در کلمه‌هایی مانند «چه، تو، که و…» | U | — |
| کسره (-ِ) مانند «قلمِ پدر» | U | — |
| واو عطف مانند «قلم و خودکار» | U | — |
- حالت دوم: اگر دو مصوت بلند در یک مصرع، در کنار هم باشند و همان هجا در مصرع دیگر آن بیت، کوتاه تلفظ شود، اولین مصوت بلند را به مصوت کوتاه تبدیل می‌کنیم. به مثال جدول زیر توجه کنید. در ششمین ردیف جدول زیر که هجای «دو» از کلمه «جادویی» در برابر هجای «شِ» از کلمه «آشکارا» قرار گرفته است، مصوت بلند «دو» را تبدیل به مصوت کوتاه می‌کنیم تا هجای ما مانند هجای مصرع بعدی کوتاه شود و وزن این شعر درست شود.
هنر خوار شد جادویی ارجمند
نهان راستی آشکارا گزند
(فردوسی)
| مصرع اول | مصرع دوم |
| هُ / U | نَ / U |
| نَر / — | هان / — |
| خار / —U | راس / —U |
| شد/ —U | تی/ — |
| جا / — | آ / — |
| دو / — (تبدیل به U) | شِ / U |
| یی / — | کا / — |
| اَر / — | را / — |
| جُ / U | گَ / U |
| مَند/ —U | زَند/ —U |
اختیارهای وزنی شاعری
در این بخش یاد می‌گیریم که منظور از اختیارهای شاعری وزنی در وزن عروضی چیست. گاهی شاعر در لفظ یک مصرع، تغییری ایجاد نمی‌کند بلکه به‌طور مستقیم روی خود وزن و ارکان وزنی عروضی آن تغییراتی انجام می‌دهد که همه آنها را در اینجا با مثال بررسی می‌کنیم.
- تبدیل هجای کوتاه و کشیده پایان مصرع به هجای بلند: اگر شاعر در پایان یک مصرع، از هجای کوتاه (U) یا کشیده (—U) استفاده کند، از اختیار شاعری استفاده کرده است زیرا در تقطیع هجایی و ارکانی و در شناسایی وزن، هجای آخر هر مصرع را هجای بلند (—) در نظر می‌گیریم.
- تبدیل «فَعَلاتُن» آغاز مصرع به «فاعِلاتُن»: گاهی شاعران در ابتدای مصرعی که وزن «فَعَلاتن» دارد، با آوردن یک هجای بلند به جای هجای کوتاه، فَعَلاتُن را به فاعِلاتُن تبدیل می‌کنند. جدول زیر را ببینید که در مصرع اول این بیت شاعر، رکن عروضیِ «فَعَلاتُن» را به «فاعِلاتُن» تبدیل کرده است اما وزن این بیت همچنان «فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن» است.
حال دل با تو چه گویم؟ که تو دانای ضمیری
تو بصیر همه بینی، تو خبیر همه دانی
(قاسم انوار)
| مصرع اول | مصرع دوم |
| حا (—) | تُ (U) |
| لِ (U) | بَ (U) |
| دِل (—) | صی (—) |
| با (—) | ری (—) |
| تُ (U) | هَ (U) |
| چِ (U) | مِ (U) |
| گو (—) | بی (—) |
| یَم (—) | نی (—) |
| کِ (U) | تُ (U) |
| تُ (U) | خَ (U) |
| دا (—) | بی (—) |
| نا (—) | ری (—) |
| یِ (U) | هَ (U) |
| ضَ (U) | مِ (U) |
| می (—) | دا (—) |
| ری (—) | نی (—) |
- ابدال: منظور از اختیار ابدال، تبدیل دو هجای کوتاه (U U) به یک هجای بلند (—) یا تبدیل یک هجای بلند به دو هجای کوتاه در میان یک مصرع (به جز هجای اول و آخر) است. همانطور که در ابتدای بحث گفتیم، از نظر امتداد زمانی، خواندن هر هجای بلند، دوبرابر یک هجای کوتاه طول می‌کشد و دلیل این اختیار شاعرانه نیز همین موضوع است. این اختیار، بیشتر در رکن‌های «فَعَلاتُن»، «مُستَفعِلُ»، «مُفتَعِلُن» و «فَعَلُن» اتفاق می‌افتد و سه رکن اول را تبدیل به رکن «مَفعولُن» و رکن آخری را تبدیل به «فَعلُن» می‌کند. در جدول زیر، شاعر در مصرع دوم، به جای رکن «مُستَفعِلُ» یا همان «— —U U»، رکن «مَفعولُن» یا «— — —» را آورده است و در واقع دو هجای کوتاه در انتهای «— —U U» را به یک هجای بلند تبدیل کرده و آن را به حالت «— — —» در آورده است.
می‌کوش به هر ورق که خوانی
کان دانش را تمام دانی
(نظامی)
| می کوش بِ | هَر وَ رَق کِ | خا نی |
| — —U U | — U — U | — — |
| مُستَفعِلُ | فاعِلاتُ | فع‌لُن |
| کان دا نِش | را تَ مام | دا نی |
| — — — | — U— U | — — |
| مَفعولُن | فاعِلاتُ | فع‌لُن |
- قلب: منظور از این اختیاری شاعری این است که برای رعایت وزن شعر، جای یک هجای بلند (—) با یک هجای کوتاه (U) که در کنار هم قرار دارند، عوض شود. این اختیار، بیشتر در رکن‌های «مَفاعِلُن» و «مُفتَعِلُن» اتفاق می‌افتد. جدول زیر را ببینید تا این اختیار شاعری را بهتر بشناسید. در رکن دوم از مصرع دوم این بیت، شاعر، رکن عروضی «مُفتَعِلُن» یا همان «— U U —» را با رکن «مَفاعِلُن» یا همان «— U U —» عوض کرده و این کار را با جابه‌جایی هجای کوتاه و بلند در ابتدای این رکن انجام داده است.
سینه خاقانی و غم تا نزند وصل دم
دعویِ عشق و وصل هم تا زسگان کیست او
(خاقانی)
وزن عروضی در شعر نو
حالا که یاد گرفتیم وزن عروضی چیست و مراحل تشخیص آن را با مثال توضیح دادیم، وقت آن است که بررسی کنیم آیا اشعار نو هم وزن دارند یا نه. بعد از نیما یوشیج، نوع جدیدی از شعر گفتن رواج پیدا کرد که به آن، شعر نو گفته می‌شود و به سه نوع نیمایی، سپید و موج نو تقسیم می‌شود. این سه نوع شعر نو از نظر داشتنِ وزن عروضی یا نداشتن آن با هم تفاوت دارند که در بخش بعد این تفاوت را بررسی می‌کنیم و بعد از آن به بررسی تفاوت وزن عروضی شعر نیمایی با شعر سنتی می‌پردازیم.
با تماشای فیلم آموزشی علوم و فنون ادبی ۳ فرادرس، می‌توانید مبحث وزن شعر نیمایی را به خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول مقایسه وزن در انواع شعر نو
در جدول زیر، بودن یا نبودنِ وزن عروضی در سه نوع شعر نو را با هم مقایسه می‌کنیم.
| انواع شعر نو | وزن عروضی | مثال |
| شعر نیمایی (شعر نو) | وزن دارد. | نیما یوشیج، سهراب سپهری |
| شعر سپید (شعر آزاد) | وزن ندارد اما آهنگین است. | احمد شاملو |
| شعر موج نو (شعر منثور) | وزن و آهنگ ندارد و تخیل دارد. | احمدرضا احمدی |
وزن در شعر نیمایی
مطابق جدول بخش بالا، فهمیدیم که از میان انواع شعر نو، این شعر نیمایی است که وزن دارد اما وزن عروضی این نوع شعر، مانند وزن عروضی اشعار سنتی فارسی نیست و با آنها تفاوت دارد. بیایید این تفاوت را با مثال بررسی کنیم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم که با استفاده از فیلم آموزش رایگان وزن در شعر فارسی پایه دهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، این مبحث را به سادگی یاد بگیرید.
تفاوت وزن شعر نیمایی با شعر کلاسیک
در شعر سنتی یا کلاسیک فارسی، تعداد هجاهای تمام مصرع‌ها با هم برابر است و همین موضوع، وزن عروضی آن شعر را می‌سازد اما در شعر نیمایی، کوتاهی و بلندی مصرع‌ها و تعداد هجاهای تمام مصرع‌ها با هم برابر نیست و به همین خاطر، مصرع دانستن آنها درست نیست و بهتر است که به آنها، سطر بگوییم. پس شعر نیمایی، وزن عروضی دارد اما نه به شکل اصلی و سنتی آن.
برای مثال اگر یک سطر از یک شعر نیمایی با وزن «مَفاعیلُن» سروده شود، باقی سطرهایش نیز در همین وزن سروده می‌شوند اما ممکن است این رکن عروضی، در یک سطر چهار بار تکرار شود، در یک سطر پنج بار و در سطری دیگر، سه بار. در صورتی که تعداد هجاها و ارکان عروضی در تمام مصرع‌های یک شعر کلاسیک با هم برابر است.
جدول مثال وزن شعر نیمایی
در جدول زیر نمونه‌ای از یک شعر نیمایی از خود «نیما یوشیج» را تقطیع هجایی و تقطیع ارکانی کرده‌ایم تا کوتاه و بلند بودن هجاهای سطرهای مختلف این نوع شعر را بهتر درک کنید. همانطور که می‌توانید در جدول زیر ببینید، تعدادِ تکرار وزن عروضی «مَفاعیلُن»، در سطرهای این شعر، به این ترتیب است: در سطر اول: سه بار، در سطر دوم: پنج بار، در سطر سوم: چهار بار، در سطر چهارم: دو بار. در صورتی که اگر این شعر، یک شعر کلاسیک بود، این رکن عروضی باید در تمتم مصرع‌های آن یا چهار یا سه یا دو یا پنج بار تکرار می‌شد. پس مشخص شد که تفاوت وزن در شعر نیمایی با وزن عروضی چیست.
تو را من چشم در راهم
شباهنگام
که می‌گیرند در شاخِ تَلاجَن سایه‌ها رنگ سیاهی
وزان دلخستگانت راست اندوهی فراهم
تو را من چشم در راهم
(نیما یوشیج)
| سطر اول | خط عروضی | وزن عروضی |
| تُ | U | مَفاعیلُن |
| را | — | |
| مَن | — | |
| چَشم | —U | مَفاعیلُن |
| دَر | — | |
| را | — | |
| هَم | — | |
| شَ | U | مَفاعیلُن |
| با | — | |
| هِن | — | |
| گام | — |
| سطر دوم | خط عروضی | وزن عروضی |
| کِ | U | مَفاعیلُن |
| می | — | |
| گی | — | |
| رَند | —U | |
| دَر | — | مَفاعیلُ |
| شا | — | |
| خِ | U | |
| تَ | U | مَفاعیلُن |
| لا | — | |
| جَن | — | |
| سا | — | |
| یِ | U | مَفاعیلُ |
| ها | — | |
| رَن | — | |
| گِ | U | |
| سِ | U | فَعولُن |
| یا | — | |
| هی | — |
| سطر سوم | خط عروضی | وزن عروضی |
| وَ | U | مَفاعیلُن |
| زان | — | |
| دِل | — | |
| خَس | — | |
| تِ | U | مَفاعیلُن |
| گا | — | |
| نَت | — | |
| راست | —U | مَفاعیلُن |
| ءَن | — | |
| دو | — | |
| هی | — | |
| فَ | U | فَعولُن |
| را | — | |
| هَم | — |
| سطر چهارم | خط عروضی | وزن عروضی |
| تُ | U | مَفاعیلُن |
| را | — | |
| مَن | — | |
| چَشم | —U | مَفاعیلُن |
| دَر | — | |
| را | — | |
| هَم | — |
اسم وزن های عروضی فارسی چیست؟
تا اینجا فهمیدیم وزن عروضی چیست و مراحل تشخیص وزن اشعار مختلف را با مثال توضیح دادیم اما این وزن‌های عروضی بنا بر دسته‌بندی‌های مختلفی نام‌گذاری شده‌اند که به ترتیب پیش می‌رویم تا ببینیم این دسته‌بندی‌ها چه هستند و بر اساس آنها چه نام‌هایی برای وزن‌های عروضی داریم و چگونه می‌توانیم آنها را از یکدیگر تشخیص بدهیم.
- تعداد ارکان
- سالم یا محذوف بودن
- رمل و هزج و رجز و متقارب
- مکفوف
- منسرح
- مضارع و هزج اخرب
پیش از بررسی این موارد، پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس، روش‌های تشخیص وزن عروضی اشعار مختلف را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر، آورده‌ایم.
قبل از اینکه این موارد را به ترتیب بررسی کنیم، در بخش بعدی، پرکاربردترین وزن‌های عروضی شعر فارسی را با مثالی برای هرکدام آورده‌ایم و نام این وزن‌ها را نیز در مقابل آنها قرار داده‌ایم.
جدول نام وزن عروضی
در جدول زیر، پرکاربردترین وزن‌های شعر فارسی را با نامی که دارند، آورده‌ایم و در مقابل هرکدامشان نیز، مصرعی از سعدی با همان وزن را قرار داده‌ایم. توجه کنید که ابتدای همه نام‌های اوزان عروضی، کلمه «بحر» وجود دارد.
پیش از بررسی دقیق‌تر نام‌های مختلف وزن عروضی، پیشنهاد می‌کنیم که با استفاده از فیلم آموزشی رایگان وزن شعر فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر پایین آوردّه‌ایم، این مبحث را به‌خوبی یاد بگیرید.
| پرکاربردترین وزن‌های عروضی شعر فارسی | نام وزن | مثال |
| مَفاعِلُن فَعَلاتُن مَفاعِلُن فَعلُن | بحر مجتث مثمن مخبون محذوف | «همه قبیله من عالمان دین بودند» |
| مفعولُ فاعلاتُ مَفاعیلُ فاعِلُن | بحر مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف | «من در میان جمع و دلم جای دیگر است» |
| فاعِلاتُن فاعِلاتُن فاعِلاتُن فاعِلُن | بحر رمل مثمن محذوف | «ما صلاح خویشتن در بی‌نوایی دیده‌ایم» |
| فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعلُن | بحر رمل مثمن مخبون محذوف | «دلم آنجاست که آن دلبر عیار آنجاست» |
| فَعلاتُن مَفاعِلُن فَعلُن | بحر خفیف مسدس مخبون | «شب هجرانم آرمیدن نیست» |
| مَفاعیلُن مَفاعیلُن مَفاعیلُن مَفاعیلُن | بحر هزج مثمن سالم | «به دریایی درافتادم که پایانش نمی‌بینم» |
| مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعولُن | بحر هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف | «جان و تنم ای دوست فدای تن و جانت» |
| مَفاعیلُن مَفاعیلُن فَعولُن (وزن دوبیتی) | بحر هزج مسدس محذوف | «مرا خود با تو چیزی در میان هست» |
| مَفعولُ فاعِلاتُن مَفعولُ فاعِلاتُن | بحر مضارع مثمن اخرب | «خوش می‌روی به تنها، تنها فدای جانت» |
| مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن | بحر رجز مثمن سالم | «مقدار یار هم‌نفس چون من نداند هیچ‌کس» |
| فعولن فعولن فعولن فَعَل (وزن مثنوی‌های حماسی) | بحر متقارب مثمن محذوف | «به نام خداوندِ جان‌آفرین» |
| مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل (وزن اصلی رباعی) | بحر هزج مثمن اخرب مکفوف مجبوب | «دریاب که حاصل حیات امروزست» |
| مَفعولُ مَفاعیلُن مَفعولُ مَفاعیلُن | بحر هزج مثمن اخرب | «تا عهد تو دربستم عهد همه بشکستم» |
تعداد ارکان
بسته به اینکه هر بیت ما از چند رکن عروضی تشکیل شده باشد، این بخش از نام‌گذاری عروضی را روی وزن آن، انجام می‌دهیم. جدول زیر را ببینید.
| تعداد رکن بیت | اصطلاح |
| ۸ (هر مصرع ۴ رکن) | مثمن |
| ۶ (هر مصرع ۳ رکن) | مسدس |
| ۴ (هر مصرع ۲ رکن) | مربع |
مثال تعداد ارکان
در جدول زیر می‌بینید که تعداد ارکان این بیت، شش عدد است یعنی از نظر چینش هجاهای کوتاه و بلند، هر سه رکن مصرع‌های این بیت را می‌توانیم با یکدیگر و با ارکان عروضی یکی بدانیم. پس اصطلاح «مسدس» باید در نام وزن این بیت باشد.
دردِ عشقی کشیده‌ام که مَپُرس
زهرِ هجری چشیده‌ام که مَپُرس
(حافظ)
| دَر دِ عِش قی | کِ شی دِ ءَم | کِ مَ پُرس |
| — U — — | U — U — | U U — |
| زَه رِ هِج ری | چِ شی دِ ءَم | کِ مَ پُرس |
| — U — — | U — U — | U U — |
| فَعلاتُن | مَفاعِلُن | فَعلُن |
سالم یا محذوف بودن
اگر دو یا سه هجا از رکن انتهایی یک وزن کم شود، از حالت سالم به حالت محذوف در می‌آید و اصطلاح «محذوف» باید در نام آن وزن باشد. برای مثال اگر رکن عروضی «فاعِلاتُن» به «فاعِلُن» تبدیل شود، این رکن محذوف شده است. یا اگر رکن عروضی «مَفاعیلُن» به «فَعولُن» یا «فَعَل» تبدیل بشود، از حالت سالم به حالت محذوف درآمده است.
رمل و هزج و رجز و متقارب
هرکدام از این چهار اصطلاح برای ارکان عروضی‌ای هستند که در جدول زیر، روبه‌روی آنها آورده‌ایم. اما این برای ساده‌ترین حالتی است که این ارکان بیایند. یعنی اگر این رکن‌های عروضی، چهار بار پشت سر هم در یک مصرع تکرار شوند، نام وزن، همان اصطلاحی می‌شود که در روبه‌روی آنها نوشته شده است. حالت‌های پیچیده‌تر و اصطلاحات دیگری که باید در این بخش یاد بگیریم را بعد از این جدول، با هم بررسی می‌کنیم.
| اصطلاح | رکن عروضی | خط عروضی |
| رمل | فاعِلاتُن | — U — — |
| هزج | مَفاعیلُن | U — — — |
| رجز | مُستَفعِلُن | — — U — |
| متقارب | فَعولُن | U — — |
مخبون و مشکول و مقبوض و اخرب و مطوی و مجتث
در جدول‌‌های زیر، حالت‌های پیچیده‌تری که ممکن است پیش بیاید را با هم می‌بینیم تا اسامی آنها را نیز یاد بگیریم. پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری ساده وزن شعر، از فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر زیر، آورده‌ایم استفاده کنید.
انواع رمل و هزج و رجز را در جدول زیر می‌بیند.
| رمل (فاعِلاتُن) | رمل مخبون: فَعَلاتُن |
| رمل مشکول: فَعَلاتُ فاعِلاتُن | |
| هزج (مَفاعیلُن) | هزج مقبوض: مَفعولُ مَفاعِلُن |
| هزج اخرب: مَفعولُ مَفاعیلُن | |
| رجز (مُستَفعِلُن) | رجز مطوی: مِفتَعِلُن |
| رجز مخبون: مُفتَعِلُن مَفاعِلُن |
هرگاه ارکان «مَفاعِلُن فَعَلاتُن» در وزن مصرع بود، باید در نام وزن آن مصرع، مجتث مخبون، وجود داشته باشد.
| مجتث | مجتث مخبون: مَفاعِلُن فَعَلاتُن |
در جدول زیر، حالت‌های مختلفی که در نام وزن یک شعر، کلمه «مخبون» به کار می‌رود را می‌بینید.
| مخبون | رمل مخبون: فَعَلاتُن |
| رجز مخبون: مُفتَعِلُن مَفاعِلُن | |
| مجتث مخبون: مَفاعِلُن فَعَلاتُن | |
| خفیف مخبون: فَعَلاتُن مَفاعِلُن |
مکفوف
اگر در وزن شعر، رکن «مَفاعیل» یا «U — —» وجود داشته باشد، اصطلاح «مکفوف» باید در نام آن وزن باشد.
منسرح
اگر در وزن شعر، رکن «مُفتَعِلُن فا» یا «— U U — —» باشد، اصطلاح «مکفوف» باید در نام آن وزن باشد.
| منسرح | مُفتَعِلُن فا |
مضارع و هزج اخرب
اگر در وزن عروضی شعری، بعد از رکن «مَفعولُ» یک هجای بلند بیاید، باید در نام وزن آن بیت، اصطلاح «مضارع اخرب» باشد و اگر بعد از این رکن، هجای کوتاه بیاید باید در نام وزن، اصطلاح «هزج اخرب» بیاید.
| اخرب | مضارع و هزج | مثال |
| مفعولُ + هجای بلند (—) | مضارع اخرب | مَفعولُ فاعلاتُ |
| مفعولُ + هجای کوتاه (U) | هزج اخرب | مَفعولُ مَفاعیلُن |
یادگیری اختیارات شاعری در علوم و فنون ادبی متوسطه
تا اینجا یاد گرفتیم که وزن عروضی چیست و روش‌های تشخیص آن، اختیارات شاعری مختلف، نام وزن‌ها و وزن عروضی در شعر نو را با مثال‌های متنوع بررسی کردیم. با وجود مشکل به نظر رسیدن این مبحث، اگر از آموزش‌های اصولی و صحیح استفاده کنید، نه تنها از حل تمرین‌های مربوط به آن، نمی‌ترسید بلکه به این مبحث و پرسش‌هایش علاقه‌مند نیز می‌شوید. پس استفاده از یک آموزش مناسب در این زمینه بسیار مهم است. علاوه بر این موضوع، عروض یکی از مباحث مهم مربوط به شعر فارسی است و مباحث مهم دیگری چون انواع آرایه ادبی، تشخیص جمله در شعر، انواع مختلف فعل، انواع اسم و نقش‌های دستوری آن در اشعار و بسیاری از مطالب دیگر نیز در این بخش از اهمیت بالایی برخور دارند و این اهمیت، باعث شده تا در این بخش، برخی از فیلمهای آموزشی فرادرس در زمینه ادبیات فارسی را معرفی کنیم تا مباحث مختلف مربوط به شعر فارسی را به سادگی و به طور کامل یاد بگیرید.
برخی از فیلمهای آموزشی زیر، همراه با نمونه سؤال و حل تمرین هستند و برخی از آنها بدون نمونه سؤال هستند.
همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف درس ادبیات فارسی در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
نمونه سؤال وزن عروضی
حالا که یاد گرفتیم وزن عروضی چیست و مراحل تشخیص وزن شعر و نام اوزان را با مثال بررسی کردیم، می‌توانید با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر، بررسی کنید که این مطلب را چه‌قدر یاد گرفته‌اید. برای پاسخ به هر سؤال، می‌توانید روی گزینه‌ای که فکر می کنید درست است بزنید و بعد از آن و با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را خواهید دید. هر جواب درستی که بدهید یک امتیاز می‌گیرید و بعد از پاسخ دادن به تمام سؤال‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را می‌بینید.
۱. خوانشِ کدام‌یک از مصرع‌های زیر، درست نوشته نشده است؟
«همان دل است که فارغ ز خویش و پیوندست» (صائب): هَ مان دِ لَست کِ فا رِغ زِ خی شُ پِی وَن دَست
«مرا بهر تو باید زندگانی» (مولانا): مَ را بَه رِ تُ با یَد زِن دِ گا نی
«دریغ آهو اگر بگذاشتی یوز» (سعدی): دَ ری غا هو اَ گَر بُگ ذاش تی یوز
«بدان که نام وصال تو می‌برم روزی» (عراقی): بِ دان کِ نا مِ وِ صالِ تو می بَ رَم رو زی
۲. کدام گزینه درباره خط عروضی هجاهای کوتاه و بلند و… درست نیست؟
هجای میانی: — U
هجای کشیده: —U
۳. کدام گزینه درباره فرمول هجاهای کوتاه و بلند درست نیست؟
U: صامت + مصوت کوتاه
—U: صامت + مصوت بلند + صامت
—: صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت
—: صامت + مصوت کوتاه + صامت
۴. هجاهای کوتاه و بلند کدام گزینه به ترتیب، درست نوشته شده است؟
دستم را بگیر: هجای بلند (—)، هجای بلند (—)، هجای بلند (—)، هجای کوتاه (U)، هجای کشیده (—U)
صحبت می‌کردند: هجای بلند (—)، هجای بلند (—)، هجای کوتاه (U)، هجای بلند (—)، هجای کشیده (—U)
در آن لحظه حالت بد بود: هجای بلند (—)، هجای بلند (—)، هجای بلند (—)، هجای کوتاه (U)، هجای کوتاه (U)، هجای بلند (—)، هجای بلند (—)، هجای کشیده (—U)
حرف عجیبی زدند: هجای بلند (—)، هجای کوتاه (U)، هجای بلند (—)، هجای بلند (—)، هجای بلند (—)، هجای کوتاه (U)، هجای بلند (—)
۵. در این بیت از حافظ، هجاها چندتا چندتا با هم تشکیل یک رکن عروضی را داده‌اند؟
ای دردِ توام درمان در بستر ناکامی
وِی یادِ توام مونس در گوشه‌ی تنهایی
چهارتا، چهارتا
۶. ارکان عروضی کدام مصرع را در مقابل آن، اشتباه نوشته‌ایم؟
«مگر خونم بخواهد ریخت امشب» (خواجوی کرمانی): مَفاعیلُن مَفاعیلُن فَعولُن
«آمده‌ام که تا تو را جلوه دهم در این سرا» (مولانا): مُفتَعِلُ مَفاعلُ مُفتَعِلُ مَفاعلُ
«دیده امید من در ره فردای اوست» (فروغی بسطامی): مُفتَعلُن مُفتَعلُن فاعِلُن
«چون تو را نوح است کشتیبان ز طوفان غم مخور» (حافظ): فاعِلاتُن فاعِلاتُن فاعِلُن
۷. کدام مورد درباره اختیار شاعری زبانی نادرست است؟
شاعر می‌تواند مصوت بلند را به جای مصوت کوتاه به کار ببرد.
اگر قبل از همزه‌ای، حرف صامتی باشد که خوانده نشود، آن همزه حذف می‌شود.
اختیار شاعری تبدیل، یکی از اختیارات زبانی است.
در بعضی شرایط، می‌توانیم وقتی دو هجای بلند در کنار هم هستند، اولین هجا را به هجای کوتاه تبدیل کنیم تا با مصرع دیگر، هم وزن شود.
۸. بیت زیر از حافظ را تقطیع هجایی و ارکانی کنید و سپس وزن درست آن را از میان گزینه‌های زیر، انتخاب کنید.
به کجا برم شکایت به که گویم این حکایت
که لبت حیات ما بود و نداشتی دوامی
فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن
فَعَلاتُ فاعِلاتُن فَعَلاتُ فاعِلاتُن
فَعَلاتُ فاعِلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن
مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن
مفعولُ مفاعیلُ مافعیلُ فَعَل
۹. منظور از اختیار وزنی قلب چیست؟
تبدیل هجای کوتاه به هجای بلند
تبدیل هجای کوتاه به هجای کشیده
جابه‌جایی هجای کوتاه با هجای بلند
جابه‌جایی هجای کوتاه با هجای کشیده
۱۰. کدام گزینه درست است؟
برای بررسی اختیارات شاعری، لازم نیست دو مصرع یک بیت را در مقابل هم قرار دهیم و هجاهایشان را تقطیع کنیم.
واحد شناسایی وزن، مصرع و واحد شناسایی نام وزن، بیت است.
نباید هیچ‌کدام از قواعد عروضی را تغییر داد بنابراین انجام اختیارات شاعری، صحیح نیست.
اگر رکن عروضی «فَعولُن» در یک مصرع، چهار بار تکرار شود، یکی از اجزای نام وزن آن شعر، «رجز» است.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم وزن عروضی چیست، مراحل تشخیص وزن عروضی شعر فارسی مانند مرحله تقطیع هجایی و تقطیع ارکانی را با مثال‌های متنوع، بررسی کردیم، اختیارات شاعری که باعث تغییر در لفظ و وزن شعر می‌شوند را نیز با مثال‌های مختلفی، توضیح دادیم. بعد از آن، وجود وزن عروضی در انواع شعر نو را بررسی کردیم و با مثال توضیح دادیم که تفاوت وزن شعر نیمایی با وزن عروضی چیست و در نهایت، نام وزن‌های پرکاربرد فارسی را با مثال آوردیم و راه‌هایی کاربردی برای تشخیص نام درست هر وزن ارائه کردیم. در پایان مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم که با استفاده از آنها میزان یادگیری خودتان را بسنجید.
source