مضاف و مضافالیه یا ترکیب اضافی، از رایج‌ترین ترکیبهای زبان فارسی هستند. هرگاه دو اسم در کنار یکدیگر قرار بگیرند، به صورتی که میان آن‌ها حرکت کسره (-ِ) بیاید، به اسم اول، «مضاف» و به اسم دوم «مضافالیه» می‌گویند. کل این ترکیب نیز «ترکیب اضافی» نامیده میشود. در زبان فارسی، انواع مختلفی از ترکیبهای اضافی وجود دارد. یکی از پرکاربردترین ترکیبهای اضافی فارسی، «اضافه اقترانی» است که به ویژه در متون ادبی، نقش پررنگی دارد. در اضافههای اقترانی، بین مضاف و مضافالیه نوعی رابطه مقارنت و نزدیکی وجود دارد؛ مانند «دست ادب». در این ترکیب بین «دست» و «ادب» رابطه نزدیکی وجود دارد، زیرا در بسیاری از مواقع، رعایت ادب را با حرکات دست نشان می‌دهند. با مطالعه این مطلب از مجله فرادرس، می‌آموزید که اضافه اقترانی چیست و چه ویژگی‌هایی دارد. در ادامه، تفاوت اضافه اقترانی را با اضافه استعاری یاد می‌گیرید و با آزمونی که در اختیارتان قرار می‌گیرد، سطح یادگیری خود را می‌سنجید.
اضافه اقترانی چیست؟
«اضافههای اقترانی» نوعی ترکیبهای اضافی هستند که در آن‌ها، بین مضاف و مضافالیه، رابطه مقارنت و نزدیکی دیده میشود. در واقع، نوعی همراهی بین مضاف و مضافالیه آن‌ها وجود دارد، مثل ترکیب اضافی «پایِ ادب». برای اینکه اضافههای اقترانی و مثال‌های آن‌ها را بهتر بیاموزید، لازم است ابتدا کمی در مورد ترکیبهای اضافی و ساختار آن‌ها توضیح بدهیم.
نقش اضافی و کاربرد آن در فیلم آموزش رایگان مضاف و مضافالیه در فارسی فرادرس آموزش داده شده است. از طریق لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.
اگر بخواهیم تمام جمله‌های فارسی را از نظر اجزای اصلی‌شان بررسی کنیم، می‌بینیم که بخش عمده‌ای از جمله‌ها، تنها با کنار هم قرار گرفتن دو عنصر «اسم» و «فعل» ساخته می‌شوند. اسم‌ها به اشکال مختلفی در جمله ظاهر می‌شوند و نقش‌های دستوری متفاوتی را می‌پذیرند. یکی از متداول‌ترین نقش‌هایی که اسم‌ها در جمله دارند، «نقش اضافی» یا «مضاف و مضاف‌الیهی» است.
چنانچه دو اسم پشت سر هم بیایند و بین آن‌ها نیز حرکت کسر (-ِ) بیاید، به مجموع آن‌ها «ترکیب اضافی» گفته میشود. اسم اول در هر ترکیب اضافی «مضاف» نام دارد که با حرکت کسره می‌آید و اسم دوم نیز «مضافالیه» نامیده میشود. هرگاه حرف آخر مضاف، «ا» یا ā و «او» یا ū باشد، بین مضاف و مضافالیه، یای مکسور (یِ) قرار می‌گیرد.
ترکیبهای اضافی خود انواع و کاربردهای مختلفی دارند. برخی مانند «اضافه استعاری» و «اضافه تشبیهی» برای زیبایی‌آفرینی در کلام به کار می‌روند، برخی مانند «اضافه بیانی»، جنس یک شی‌ء را مشخص می‌کنند و برخی نیز مانند «اضافه بنوّت»، رابطه فرزندی را میان مضاف و مضافالیه نشان می‌دهند.
در این میان، «اضافه اقترانی» یکی از رایج‌ترین ترکیبهای اضافی است که بر همراهی و مقارنت میان مضاف و مضافالیه دلالت دارد. این نوع از ترکیبهای اضافی، هم در زبان روزمره و هم در گونه ادبی زبان فارسی به کار می‌رود. در ادامه، مثالی از این نوع ترکیب اضافی نشان داده شده است.
دندان طمع را باید کشید.
در جمله بالا از اضافه اقترانی «دندان طمع» استفاده شده است. به لحاظ معنایی میان این دو همراهی و مقارنت وجود دارد. به این صورت که یکی از مصادیق بارز طمع ورزیدن، حرص و طمع در جویدن و بلعیدن غذاست. به همین خاطر، نوعی همراهی میان دندان و داشتن طمع احساس میشود.
ویژگی های اضافه اقترانی
در بخش قبل، به طور مختصر نشان دادیم که اضافه اقترانی چگونه به کار می‌رود. در این بخش، به برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن اشاره می‌کنیم.
- در اضافه اقترانی، مضافالیه معمولاً یک پدیده غیرحسی است که با حواس ظاهری ادراک نمی‌شود، مانند تسلیم، ارادت، تواضع و… .
- مضاف در اضافه اقترانی، معمولاً یکی از اعضای بدن یا پدیده‌ای مربوط به یکی از اعضای بدن است، مانند دست، پا، سر، نگاه و… .
- در اضافه اقترانی، می‌توان مضافالیه را حذف کرد، بدون اینکه ساختار جمله دچار مشکل شود.
- در اضافه اقترانی، بیشترین بار معنایی را مضافالیه به عهده دارد.
در بخش‌های بعدی این مطلب، با مصادیق و مثال‌های اضافه اقترانی در زبان فارسی بیشتر آشنا می‌شوید. در مطلب زیر از مجله فرادرس نیز در مورد مضاف و مضافالیه در فارسی به‌طور کامل بحث کرده‌ایم.
مثال اضافه اقترانی
در این بخش، مثال‌هایی از کاربرد اضافه اقترانی را در جمله‌های فارسی مطرح کرده و هر کدام را به طور مفصل بررسی می‌کنیم. برای مشاهده مثال‌های بیشتر می‌توانید به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی در ادامه قرار داده شده است.
مثال اول برای اضافه اقترانی
در مثال زیر، «زبان محبت» به عنوان اضافه اقترانی به کار رفته است. از آنجایی که در بسیاری از مواقع، محبت را با استفاده از زبان و کلام نشان می‌دهند، بین «زبان» و «محبت» نوعی مقارنت و همراهی وجود دارد.
زبان محبت هر قلبی را نرم می‌کند.
مثال دوم برای اضافه اقترانی
«دیده احترام» در مثال زیر نوعی اضافه اقترانی است. یکی از نشانه‌های احترام، داشتن نگاه احترام‌آمیز به دیگران است. به همین خاطر، میان «دیده» و «احترام» نوعی مقارنت و همراهی به وجود آمده است.
فرزندان، والدین خود را به دیده احترام می‌نگرند.
مثال سوم برای اضافه اقترانی
در جمله زیر، اضافه اقترانی «دست تمنا» به کار رفته است. بین مضاف و مضافالیه این ترکیب اضافی، مقارنت و همراهی وجود دارد. به این دلیل که یکی از نشانه‌های بارز تمنا، دست دراز کردن به سوی دیگران است.
دست تمنا به سوی آسمان دراز کردم.
مثال چهارم برای اضافه اقترانی
«سر تسلیم» نیز مثال دیگری از اضافه اقترانی است که کاربرد آن را در جمله زیر مشاهده می‌کنید. سر به زیر شدن یکی از نشانه‌ها تسلیم شدن است. به همین دلیل می‌توان گفت که میان «سر» و «تسلیم» همراهی و مقارنت وجود دارد.
در محضر استاد، باید سر تسلیم فرود آورید.
مثال پنجم برای اضافه اقترانی
در این مثال از اضافه اقترانی «دست اتّحاد» استفاده شده است. بین «دست» و «اتّحاد» مقارنت وجود دارد، زیرا در بسیاری از موارد، برای نشان دادن اتّحاد و یگانگی، دست یکدیگر را در دست می‌گیرند.
برای رسیدن به صلحی پایدار، همه کشورها باید به یکدیگر دست اتّحاد بدهند.
یادگیری نقش های دستوری
در بخش قبلی این مطلب، صحبت از نقش‌های دستوری و کاربرد آن‌ها در جمله‌های فارسی به میان آمد. نقش‌ها یا مقوله‌های دستوری همان نقش‌هایی هستند که هر کدام از اجرای جمله به عهده دارند. به طور مثال، نقش نهادی به آن اسم یا گروه اسمی تعلق می‌گیرد که انجام دهنده فعل جمله یا پذیرنده حالت باشد. همچنین نقش مفعولی مربوط به آن اسم یا گروه اسمی است که فعل بر آن واقع میشود. با توجه به همین مقدمه کوتاه متوجه می‌شویم که دانستن نقش‌های دستوری اجزای جمله تا چه حد در شناسایی اجزای تشکیل‌دهنده آن اهمیت دارد.
به همین خاطر توصیه می‌کنیم برای یادگیری بهتر نقش اضافی، به عنوان یکی از مهم‌ترین نقش‌های دستوری در زبان فارسی، فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را تهیه کرده و اطلاعات خود را در این زمینه تکمیل کنید.
برای یادگیری سایر مباحث دستور زبان یا آشنایی با ادبیات و نگارش فارسی، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید.
روش شناخت اضافه اقترانی
در بخش‌های قبلی این مطلب توضیح دادیم که اضافه اقترانی چیست و چه ساختاری دارد. در این بخش، به نشانه‌هایی اشاره می‌کنیم که با توجه به آن‌ها می‌توانید اضافههای اقترانی را به راحتی تشخیص بدهید. البته در فیلم آموزشی فارسی پایه نهم فرادرس نیز نکته‌های مفیدی مطرح شده است که یادگیری آن‌ها حتماً برایتان سودمند خواهد بود. لینک این فیلم آموزشی کاربردی در سطر بعد قرار داده شده است.
- در اغلب موارد، می‌توان بین مضاف و مضافالیه اضافه اقترانی، کلمه‌ها و عبارت‌های «برای»، «به منظور»، «به نشانه»، «از روی» و… را قرارداد. مثلا: زبان محبت ← زبان به منظور محبت.
- در بسیاری از موارد، می‌توان بعد از مضافالیه در اضافه اقترانی، «ی» نکره را قرار داد، بدون اینکه ساختار ترکیب اضافی به هم بریزد. مثلا: دست تمنا ← دست تمنایی
- هرگاه در یک ترکیب اضافی، مضاف یکی از اعضای بدن باشد، آن ترکیب ممکن است از نوع اضافه اقترانی باشد.
- هرگاه بتوان مضافالیه را از ساختار ترکیب اضافی حذف کرد، بدون اینکه معنای جمله ناقص شود، ممکن است آن ترکیب از نوع اضافه اقترانی باشد.
راه تشخیص اضافه استعاری و اضافه اقترانی
در بخش‌های قبلی، ضمن نشان دادن اینکه اضافه اقترانی چیست، به این موضوع هم اشاره کردیم که در زبان فارسی، انواع مختلفی از ترکیبهای اضافی وجود دارد. هر کدام از این ترکیبهای اضافی، ساختار و کاربرد ویژه‌ای دارند اما گاهی شباهت‌هایی نیز میان آن‌ها دیده میشود. به طور مثال، اضافههای استعاری تا حدودی به اضافههای اقترانی شبیه‌اند و همین شباهت باعث میشود که تشخیص آن‌ها از یکدیگر دشوار باشد.
برای روشن‌تر شدن این موضوع به مثال‌های زیر دقت کنید.
نگاه خشم خود را بر من افکند.
چشم دل خود را به روی زیبایی‌های هستی بگشا.
در جمله‌های بالا از دو ترکیب اضافی «نگاه خشم» و «چشم دل» استفاده شده است. در هر دو ترکیب، مضاف یکی از اعضای بدن یا پدیده‌ای مربوط به اعضای بدن است. همین نکته ممکن است باعث شود هر دو را اضافه اقترانی در نظر بگیرید، با این حال، اگر کمی دقت کنید، متوجه می‌شوید که ترکیبهای بالا کاملاً متفاوت‌اند.
«نگاه خشم» اضافه اقترانی است. در زندگی روزمره، معمولاً خشم را با نگاه خود نشان می‌دهند. بنابراین، نوعی مقارنت و همراهی میان «خشم» و «نگاه» وجود دارد. در ترکیب دوم، هیچ‌گونه مقارنتی بین «چشم» و «دل» وجود ندارد. هر کدام، یکی از اعضای جداگانه بدن هستند. با این وجود، در ترکیب دوم، نوعی رابطه شباهت وجود دارد. در حقیقت، «دل» به انسانی تشبیه شده است که چشم دارد و از قدرت بینایی برخوردار است. در این ترکیب، تنها مشبه (دل) آمده و مشبه‌به (انسان) حذف شده است. این ترکیب، در واقع نوعی اضافه استعاری به شمار می‌رود که جزء اول آن، یکی از متعلقات مشبه‌به و جزء دوم آن، مشبه است.
با توجه به مثال بالا، درمی‌یابیم که ساده‌ترین راه تشخیص اضافه استعاری و اضافه اقترانی، توجه به بودن یا نبودن مقارنت میان مضاف و مضافالیه است. اگر این رابطه مقارنت برقرار باشد، آن ترکیب اضافی از نوع اقترانی است. اگر چنین رابطه‌ای وجود نداشته باشد، ترکیب مورد نظر استعاری است.
برای آشنایی بیشتر با انواع ترکیبهای اضافی و ساختار آن‌ها، تهیه و مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس، گزینه بسیار خوبی خواهد بود.
سؤالات متداول
در بخش‌های قبلی، توضیح دادیم که اضافه اقترانی چیست و چه کاربردی دارد. البته اگر برای یادگیری اضافه اقترانی به توضیحات و مثال‌های بیشتری نیاز داشته باشید، می‌توانید به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس مراجعه کنید. لینک این مطلب آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
در این بخش، به سؤالات متداولی می‌پردازیم که در مورد این مبحث مطرح شده‌اند. همچنین می‌کوشیم پاسخی جامع برای هر سؤال ارائه کنیم.
هر ترکیبی که مضاف آن یکی از اعضای بدن باشد، از نوع اضافه اقترانی است؟
خیر، در بسیاری از ترکیبهای استعاری، ملکی و… نیز ممکن است مضاف یکی از اعضای بدن باشد، مانند اضافه استعاری «دل محبت» که در آن دل به مثابه یک انسان فرض شده است یا ترکیب ملکی «دست مادر» که مالکیت مضافالیه را نسبت به مضاف نشان می‌دهد.
هر ترکیبی که مضافالیه آن غیرحسی باشد، از نوع اضافه اقترانی است؟
خیر، در بسیاری از ترکیبهای استعاری، ملکی، تخصیصی و… نیز ممکن است مضافالیه از نوع غیرحسی باشد. مانند اضافه استعاری «افسار عقل» که در آن مضافالیه (عقل) غیرحسی است یا اضافه تخصیصی «اندیشه‌های عقل» که در آن از مضافالیه غیرحسی استفاده میشود.
تمرین اضافه اقترانی
با مطالعه این مطلب از مجله فرادرس آموختید که اضافه اقترانی چیست و چه مصادیقی دارد. همچنین با کاربرد آن نیز آشنا شدید. برای یادگیری نکته‌های بیشتر در مورد این مبحث، توصیه می‌کنیم از فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس بهره بگیرید.
در این بخش می‌توانید با حل کردن آزمونی که در اختیارتان قرار می‌گیرد، هم آموخته‌هایتان را مرور کنید و هم سطح یادگیری خود را بسنجید. این آزمون شامل ۱۰ سؤال است و به صورت چهارگزینه‌ای طراحی شده است. برای پاسخگویی به آن، لازم است بعد از خواندن صورت سؤال، گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید.
چنانچه بخواهید از درستی پاسخ خود مطمئن شوید یا جواب درست را مشاهده کنید، باید بر گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید. برای مشاهده پاسخ تشریحی سؤالها نیز لازم است بر روی گزینه «شرح پاسخ» کلیک کنید. بعد از اینکه به همه سؤالها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نمایش داده میشود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهای دریافتی خود را در این آزمون مشاهده می‌کنید.
۱- در کدام گزینه اضافه اقترانی آمده است؟
گزینه اول اضافه تشبیهی است. گزینه سوم از نوع اضافه تخصیصی است. در گزینه چهارم نیز اضافه استعاری به کار رفته است.
۲- نوع ترکیبهای اضافی زیر را مشخص کنید.
دست ادب
تبسم خورشید
اقترانی – استعاری
اقترانی – اقترانی
استعاری – استعاری
استعاری – اقترانی
۳- کدام مورد از ویژگی‌های اضافه اقترانی نیست؟
امکان حذف مضافالیه
مضاف معمولاً یکی از اعضای بدن است
وجود رابطه مالکیت بین مضاف و مضافالیه
غیرحسی بودن مضافالیه
۴- در کدام گزینه، بین مضاف و مضافالیه، رابطه همراهی و مقارنت وجود دارد؟
در گزینه اول، رابطه بین مضاف و مضافالیه از نوع فرزندی است. در گزینه دوم، بین مضاف و مضافالیه، رابطه شباهت برقرار است. در گزینه سوم نیز بین محبت و مادر، رابطه ملکی دیده میشود.
۵- در کدام گزینه، از اضافه اقترانی استفاده نشده است؟
آغوش محبت را به روی او گشودم.
زانوی تسلیم را به خاک مالید.
بال‌های خورشید بر فراز شهر گشوده می‌شوند.
پیشانی عبادت را بر زمین نهادند.
«بال‌های خورشید» که در گزینه سوم آمده است، از نوع اضافه استعاری است.
۶- در متن زیر، کدام ترکیب از نوع اضافه اقترانی است؟
سال‌های بسیاری بود که دوستم را ندیده بودم. هنگامی که بعد از چندین سال با او ملاقات کردم، متوجه شدم که روزهای سختی را می‌گذراند. به همین خاطر، تصمیم گرفتم که دست دوستی به سوی او دراز کنم و او را از منجلاب مشکلات رهایی ببخشم.
منجلاب مشکلات
سال‌های بسیار
گزینه اول، اضافه تشبیهی است. گزینه سوم و گزینه چهارم از نوع ترکیب وصفی هستند.
۷- در همه گزینه‌ها اضافه استعاری آمده است، به جز…
در گزینه چهارم، اضافه اقترانی آمده است.
۸- در کدام گزینه، رابطه مضاف و مضافالیه از نوع شباهت است؟
«لبخند ماه» اضافه استعاری است. رابطه بین مضاف و مضافالیه این ترکیب از نوع شباهت است.
۹- در کدام گزینه، هر دو ترکیب از نوع اضافه اقترانی‌اند؟
سر طاعت – نگاه ترحم
نگاه ترحم – نگاه آفتاب
سر طاعت – سر کوه
سر کوه – نگاه آفتاب
«نگاه آفتاب» اضافه استعاری و «سر کوه» اضافه تخصیصی است.
۱۰- در کدام گزینه، بین مضاف و مضافالیه، رابطه شباهت دیده نمی‌شود؟
«آغوش مهربانی» اضافه اقترانی است و میان مضاف و مضافالیه آن، رابطه مقارنت و همراهی وجود دارد.
جمع بندی
اینکه اضافه اقترانی چیست و چه کاربردی دارد، موضوع اصلی این مطلب از مجله فرادرس به شمار می‌آید. در مطلب پیش رو توضیح دادیم که اضافه اقترانی چه ویژگی‌هایی دارد و چگونه می‌توان آن را از سایر ترکیبهای اضافی، به ویژه اضافه استعاری، تشخیص داد. در پایان، برخی از سؤال‌های متداول در مورد اضافه اقترانی مورد بررسی قرار گرفته‌اند و تمرین‌هایی نیز برای یادگیری بهتر این مبحث ارائه شده است.
source