ضمیرهای پیوسته یا متصل یعنی «-َ م، -َ ت، -َ ش، مان، تان و شان» مانند دیگر ضمایر به جای اسم می‌آیند، نقش‌های اسم را می‌گیرند و از تکرار آن اسم جلوگیری می‌کنند. اما این ضمایر از لحاظ لفظی و معنایی مستقل نیستند. یعنی باید به کلمه‌ای دیگر بچسبند و معنا و مفهموم آن‌ها نیز به آن کلمه بستگی دارد. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم که ضمیر پیوسته چیست، چه انواعی دارد و در چه جاهایی به کار می‌رود. در ادامه تفاوت ضمایر پیوسته با شناسه فعل را مرور می‌کنیم. در انتها نیز سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
ضمیر پیوسته چیست؟
ضمیر پیوسته یا متصل مانند ضمیر شخصی منفصل یا جدا، بر اشخاص دلالت می‌کند و برای همه صیغه‌ها صرف می‌شود و تفاوتش با ضمایر شخصی جدا یا گسسته در این است که ضمایر جدا، از لحاظ معنایی و لفظی مستقل هستند اما ضمیر پیوسته نوعی از ضمیر شخصی است که از نظر لفظی و معنایی استقلال ندارد یعنی باید به یک کلمه دیگر بچسبد و از نظر معنایی نیز به آن کلمه وابسته است. برای مثال در گروه اسمی «لباسم»، ضمیر پیوسته «-َ م» وجود دارد که به کلمه «لباس» چسبیده و معنای خود را از آن گرفته است. برای یادگیری انواع ضمیر در فارسی، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را مشاهده کنید که لینک آن هم در ادامه آورده شده است:
در بخش بعد، انواع این ضمیر و کاربردش را با مثال بررسی می‌کنیم.
انواع ضمایر پیوسته
همانطور که در مقدمه گفتیم، ضمایر پیوسته یا متصل به این علت ضمایر شخصی هستند که برای همه صیغه‌ها (شخص و شمارها) قابل استفاده هستند. یعنی هر صیغه، ضمیر متصل مخصوص به خودش را دارد. از آنجایی که ضمایر به جای اسم‌ها می‌نشینند، نقش‌های مختلف اسم را نیز می‌گیرند. پس ضمایر پیوسته از نظر شخص و شمار و از نظر کاربرد یا نقشی که می‌گیرند با هم متفاوت هستند. یکی از نقش‌های مهم اسم، مفعول است که برای یادگیری بهتر آن، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش رایگان مفعول فارسی فرادرس را ببینید که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم.
ابتدا با آوردن چند مثال، با صیغه‌های مختلف این ضمیر آشنا می‌شویم و در بخش‌های بعدی، کاربردهای این ضمایر را نیز بررسی می‌کنیم.
جدول ضمیر پیوسته با مثال
تا اینجا یاد گرفتیم که ضمیر پیوسته چیست، حالا در جدول زیر می‌توانید ضمایر متصل را در شش شخص و شمار فارسی ببینید و مثال هر یک را با دیگری مقایسه کنید.
| شخص و شمار | ضمایر پیوسته | مثال |
| اول شخص مفرد | ـَ م | کتابم |
| دوم شخص مفرد | ـَ ت | کتابت |
| سوم شخص مفرد | ـَ ش | کتابش |
| اول شخص جمع | مان | کتابمان |
| دوم شخص جمع | تان | کتابتان |
| سوم شخص جمع | شان | کتابشان |
نکته های ضمیر پیوسته
نحوه اضافه کردن ضمایر پیوسته به برخی از کلمه‌ها، کمی متفاوت است که در اینجا این موارد را توضیح می‌دهیم تا در شناسایی ضمییر پیوسته، مشکلی نداشته باشید.
- گاهی برای اضافه کردن ضمیرهای شخصی جدا یا منفصل «من» و «تو» به «را»، حروف آخر این ضمیر را حذف می‌کنند و این ضمایر را به «را» می‌چسبانند یعنی «مرا» و «تُرا» را می‌سازند. باید دقت کنیم که این ضمایر منفصل را با ضمیر پیوسته اشتباه نگیریم.
- اگر ضمیر پیوسته به کلمه‌ای بچسبد که در انتهایش «ه» باشد، قبل از ضمایر پیوسته، یک «ا» می‌آوریم. برای مثال اگر بخواهیم ضمیر پیوسته «-َ ش» را به کلمه «نامه» اضافه کنیم، باید بنویسیم: «نامه‌اش» و این ضمیر همچنان ضمیری پیوسته است و نباید آن را ضمیری جدا یا منفصل بدانیم.
- اگر ضمایر پیوسته را برای کلمه‌ای که با مصوت «ا» تمام می‌شود، بیاوریم نیز باید قبل از ضمیر و بعد از آن کلمه، از «ی» میانی استفاده کنیم. به عنوان نمونه برای اضافه کردن ضمیر «تان» به کلمه «عصا»، با اضافه کردن یک «ی» به انتهای کلمه عصا، به کلمه «عصایتان» می‌رسیم.
یادگیری ضمیر پیوسته در فارسی هفتم
تا اینجا دیدیم که ضمیر پیوسته چیست اما ضمیرهای پیوسته، تنها یکی از انواع ضمیرهای شخصی هستند و خود ضمیرهای شخصی نیز یکی از انواع ضمیر هستند. ضمایر نیز یکی از انواع اسم هستند و در زبان فارسی اسم‌های مختلفی داریم که می‌توانند نقش‌های متنوع و بسیاری بگیرند. تشخیص نقش و جایگاه ضمیرهای پیوسته از موارد پیچیده‌ای است که برای آن باید با نقش‌های دستوری مختلف اسم‌ها و حتی با ساختار فعل‌های مختلف فارسی، آشنا باشیم زیرا این ضمایر علاوه بر اضافه شدن به اسم‌های دیگر، به فعل‌ها نیز اضافه می‌شوند. به علت همین پیوستگی مباحث در ادبیات، در این بخش برخی از فیلم‌ها و مجموعه فیلم‌های آموزشی ادبیات فارسی فرادرس را آورده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها همه مباحث ادبیات را با زبانی ساده و کاربردی یاد بگیرید.
همچنین برای یادگیری کامل مباحث ادبیات فارسی دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزشی زیر استفاده کنید:
کاربردهای ضمیر پیوسته
حالا که دانستیم ضمیر پیوسته چیست، بیایید با کاربرد این ضمیر نیز آشنا شویم. ضمایر پیوسته می‌توانند در نقش‌های مفعولی، متممی و اضافی بیایند که در ادامه همه را با مثال توضیح می‌دهیم اما پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف الیه فارسی فرادرس، این نقش کاربردی در زبان فارسی را به‌خوبی یاد بگیرید.
- مضاف الیه
- مفعول
- متمم
در ادامه هر کدام از این نقش‌های ضمیر پیوسته را با مثال بررسی می‌کنیم اما لازم است بدانید که برای تشخیص بهتر نقش یک ضمیر پیوسته، بهتر است اول آن را به شکل جدا یا گسسته‌اش تبدیل کنیم. برای مثال اگر ضمیر ما «تان» است، آن را به «شما» تبدیل کنیم.
ضمیر پیوسته اضافی
ضمایر پیوسته برای اینکه مضاف الیه اسم دیگری شوند، کافی است که به آن اسم اضافه شوند و هر نقشی که مضاف این ضمایر داشته باشد، آن‌ها نیز به‌عنوان زیرنقش، همان نقش را خواهند گرفت. برای مثال اگر کلمه «لباس» در گروه اسمی «لباسم» مفعول یک جمله باشد، ضمیر متصل «-َ م» نیز به تبعیت از مضاف خود (لباس) نقش مفعولی خواهد داشت. در مثال‌های زیر این موضوع را به‌خوبی بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در جمله زیر، ضمیر پیوسته «مان» به اسم «پا» اضافه شده و مضاف الیه این اسم شده است. خود کلمه «پا» در این جمله، متمم فعل «قدم برداشتن» است زیرا بعد از حرف اضافه «با» آمده و معنای فعل این جمله را کامل کرده است. بنابراین ضمیر و مضاف الیه این کلمه نیز، نقش متممی دارد.
با پاهایمان قدم برمی‌داریم.
مثال ۲
در بیت زیر، شاعر چندین بار ضمیر متصل «-َ ش» را به کلمه «کار» اضافه کرده است. پس این ضمایر مضاف الیه این اسم هستند و همگی آن‌ها به تبعیت از مضاف خود (کار)، نقش نهاد جمله را دارند.
حیله گریست کارش مهره بریست کارش
پرده دریست کارش نی سرسریست کارش
(مولانا)
مثال ۳
در مثال زیر نیز، ضمیر «-َ م» با اضافه شدن به اسم «دل»، مضاف الیه این کلمه شده است. خود کلمه دل نیز دارای نقش مفعولی است یعنی مفعول فعل «آراستن» است، بنابراین ضمیر «-َ م» نیز به عنوان زیرنقش این کلمه، نقش مفعولی می‌گیرد.
بدان ماه گفت از کجا خاستی
که پرغم دلم را بیاراستی
(فردوسی)
ضمیر پیوسته مفعولی
نقش مفعولی را در جمله‌هایی که فعل‌های گذرای به مفعول دارند، می‌بینیم. مفعول به طور معمول، قبل از فعل خود و همراه با نشانه «را» می‌آید اما ضمایر پیوسته با اضافه شدن به فعل های گذرا به مفعول، تبدیل به مفعول همان فعل می‌شوند. در مثال‌های زیر این موضوع را بیشتر بررسی می‌کنیم اما پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس، این نقش مهم در زبان فارسی را به سادگی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال ۱
در جمله زیر، ضمیر «شان» که به فعل «دیدم» اضافه شده است، مفعول این فعل است و این جمله چنین معنایی دارد: «آن‌ها را در کلاس دیدم.»
در کلاس دیدمشان.
نکته: تفاوت نقش مفعولی ضمیر پیوسته‌ای که به فعل چسبیده با ضمیر پیوسته‌ای که به اسم چسبیده در این است که وقتی ضمیر متصل ما به اسمی اضافه می‌شود که مفعول است، نقش اصلی ندارد بلکه به عنوان مضاف الیه آن اسم، نقش او را می‌گیرد اما ضمیر متصلی که به فعل گذرای به مفعول می‌چسبد و مفعول آن می‌شود، نقش اصلی دارد و نقش دستوری خود را به تبعیت از اسم دیگری نمی‌گیرد.
مثال ۲
در بیت زیر، شاعر از ضمیر متصل «-َ ش» به عنوان مفعول برای فعل «خاراندن» استفاده کرده است. در واقع معنای این فعل این چنین است: «آن را نخاران.»
می‌خارد این گلویم، گویم عجب نگویم
بگذار تا بخارد بی‌محرمی مخارش
(مولانا)
مثال۳
در مصرع اول بیت زیر، ضمیر متصل «-َ ت» که بعد از فعل گذرای «دیدم» آمده است، مفعول این فعل است و معنای این فعل این است که «تو را دیدم.»
من هم اول که دیدمت گفتم
حذر از چشم مست خون‌خوارت
(سعدی)
با مطالعه مطلب مفعول فارسی مجله فرادرس، با این نقش دستوری بیشتر آشنا خواهید شد.
ضمیر پیوسته متممی
برخی از فعل‌ها برای کامل شدن معنای خود به اسمی نیاز دارند که همراه با یک حرف اضافه می‌آید. به عنوان نمونه، برای کامل شدن معنای فعلی مانند «دلخور شدن» همیشه به اسمی نیاز داریم که «از او» دلخور شویم. حال اگر ضمایر متصل فارسی به فعل گذرای به متمم اضافه شوند و معنای آن فعل را کامل کنند، ضمیر ما نقش متمم فعل را خواهد گرفت و نیازی به آوردن حرف اضافه نیست اما در معنایش، حرف اضافه را همراه خود دارد. در مثال‌های زیر، ضمایر پیوسته متممی را بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در جمله زیر، ضمیر متصل «-َ م» متمم فعل «ندهی» است زیرا معنای این جمله این است که «این جامه را به من ندهی.»
این جامه را ندهی‌ام.
مثال ۲
ضمیر «شان» در بیت زیر، متممی است برای فعل «پرسیدم» و معنای این عبارت فعلی این چنین است: «از آن‌ها پرسیدم.»
گفت: پرسیدمشان کی براه افتاده؟ گفتند: آن گاه که شما پیش آمدید.
(شیخ بهایی)
مثال ۳
معنای عبارت «نگفتمت» در بیت زیر، این است که «به تو نگفتم» بنابراین، ضمیر پیوسته «-َ ت» در اینجا متمم فعل «گفتن» است.
نگفتمت که تو سلطان خوبرویانی
به جای سبزه تو از خاک خوب رویانی
(مولانا)
حالا که یاد گرفتیم ضمیر پیوسته چیست و چه نقش هایی می‌گیرد، بیایید در بخش بعدی، تفاوت ضمیر پیوسته با شناسه‌های افعال را نیز با مثال بررسی کنیم.
تفاوت ضمایر پیوسته با شناسه فعل
تا اینجا یاد گرفتیم ضمیر پیوسته چیست وچه کاربردهایی دارد، حالا بیایید با شناسه‌های فعل که آن‌ها هم به کلمه های دیگر می‌چسبند آشنا شویم. شناسه‌های فعل، نشانه‌هایی هستند که برای صرف افعال به انتهای آن ها اضافه می‌کنیم و شخص و شمار یک فعل را تعیین می‌کنند. در گذشته به این شناسه‌ها، ضمایر فاعلی می‌گفتند و به ضمایر پیوسته نیز ضمیر مفعولی و اضافی می‌گفتند. برای تشخیص درست ضمایر پیوسته باید با تفاوت‌های این ضمایر با شناسه فعل آشنا شویم. اما پیش از آن، دیدن فیلم آموزشی رایگان فعل فارسی فرادرس را پیشنهاد می‌کنیم تا با استفاده از آن، با انواع فعل و نشانه های فعل آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
- تفاوت لفظی
- تفاوت کاربردی
در ادامه هر دو مورد را با مثال، بررسی می‌کنیم.
تفاوت لفظی
ضمیرهای پیوسته و شناسه‌های فعل به جز در صیغه اول شخص مفرد، از نظر شکل با هم متفاوت هستند.
جدول مقایسه شکلی ضمیر پیوسته و شناسه فعل
در جدول زیر می‌توانید شکل‌های ضمیر پیوسته را با شکل شناسه‌های فعل مقایسه کنید و این دو مورد را در صرف فعل «خواندن» نیز ببینید.
| ضمیر پیوسته | شناسه فعل |
| َم (می‌خوانیدَم) | َم (می‌خوانم) |
| َت (می‌خوانیدَت) | ی (می‌خوانی) |
| َش (می‌خوانیدَش) | َد (می‌خواند) |
| مان (می‌خوانیدمان) | یم (می‌خوانیم) |
| تان (می‌خوانیدتان) | ید (می‌خوانید) |
| شان (می‌خوانیدشان) | َند (می‌خوانند) |
تفاوت در چسبیدن به اسم و فعل
یکی دیگر از تفاوت‌های شکلی ضمیر پیوسته با شناسه فعل در این است که ضمایر پیوسته را هم چسبیده به فعل و هم چسبیده به اسم می‌بینیم چون این کلمه‌ها اسم هستند. اما شناسه فعل فقط به فعل‌ها اضافه می‌شود زیرا کاربرد دیگری ندارد و فقط جزئی از فعل است. در مبحث تفاوت در کاربرد، این موضوع را بیشتر بررسی می‌کنیم.
تفاوت در کاربرد
از آنجایی که ضمایر پیوسته مانند هر ضمیر دیگری، اسم هستند، با شناسه‌های فعل که جزئی از یک فعل هستند، تفاوت کاربردی نیز دارند. یعنی از ضمایرهای پیوسته می‌توانیم به عنوان مفعول و متمم و مضاف الیه استفاده کنیم اما نمی‌توانیم به شناسه‌های فعل نقش دستوری بدهیم. به این خاطر که شکل ضمیر پیوسته اول شخص مفرد با شناسه همین صیغه یکی است، در مثال‌های زیر، تفاوت‌های این دو کلمه را با هم بررسی می‌کنیم اما این نکته را بدانید که به جز در سوم شخص مفرد، اگر ضمیر «-َم» ضمیر پیوسته‌ای باشد که به فعل اضافه شده است، آن فعل باید شناسه داشته باشد و اگر شناسه نداشت، «-َم» شناسه آن است نه ضمیر پوسته. این موضوع درباره فعل سوم شخص که به طور کلی شناسه ندارد، صدق نمی‌کند بنابراین باید علاوه بر بررسی ساختار، معنای فعل و جمله را نیز بررسی کنیم.
مثال ۱
در جمله سمت چپ جدول زیر، ضمیر «-َم» بخشی از ساختار خود فعل است، صیغه آن را تعیین می‌کند و نمی‌توانیم آن را جدای از فعل در نظر بگیریم و برایش نقشی تصور کنیم. اما در جمله سمت راست، «-َم» ضمیر پیوسته‌ای است که جزئی از ساختار فعل نیست بلکه ساختار فعل «سپردند» بدون وجود این ضمیر هم کامل است و شناسه «ـَ ند» نیز دارد. علاوه بر آن، می‌توانیم برای این ضمیر نقش مفعول را متصور شویم. بنابراین این ضمیر، مفعول این جمله است.
| ضمیر | شناسه |
| به او سپردندم. | به او سپردم. |
مثال ۲
فعل سمت چپ جدول زیر بدون «ـَ م» کامل نیست زیرا این شناسه، صیغه این فعل را مشخص کرده است و اگر نمی‌آمد، صیغه این فعل از اول شخص مفرد به سوم شخص مفرد تغییر می‌کرد. اما در جمله سمت راست جدول، فعل ما بدون «ـَ م» به حالت «بخشیدی» در می‌آید که همه اجزایش را به طور کامل دارد و شناسه‌اش نیز، «ی» است. بنابراین ما در این فعل یک ضمیر پیوسته داریم که نقش متممی دارد: «کتابی به من بخشیدی.»
| ضمیر | شناسه |
| کتابی بخشیدیَم. | کتاب را به تو بخشیدم. |
مثال ۳
در جدول زیر، «َ م» در هر دو جمله، بخشی از ساختار خود فعل به نظر می‌آید و از نظر شکلی هیچ تفاوتی بین او دو فعل نیست اما باید معنای این دو جمله را نیز بررسی کنیم. در جمله سمت چپ، نهاد جمله مانند شناسه «-َ م»، متعلق به اول شخص مفرد است و مفعول آن نیز، کلمه «او» است. اما در جمله سمت راست، نهاد جمله «او (سوم شخص مفرد)» است اما فعل جمله «-َ م» دارد، بنابراین نمی‌تواند شناسه این فعل باشد زیرا سوم شخص مفرد، شناسه ندارد و از طرف دیگر شناسه «َم» برای اول شخص مفرد است نه سوم شخص. پس در جمله سمت راست، ضمیر پیوسته «َ م» داریم نه شناسه فعل.
| ضمیر | شناسه |
| او آن‌روز در مدرسه دیدم. | آن روز در مدرسه او را دیدم. |
تمرین ضمیر پیوسته
حالا که یاد گرفتیم ضمیر پیوسته چیست و با کاربردهای آن نیز آشنا شدیم، می‌توانید با پاسخ دادن به سؤال‌های چهارگزینه‌ای زیر، خودتان را بسنجید. برای این کار باید روی گزینه صحیح موردنظرتان کلیک کنید و سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست مشخص شود. هر جواب درست یک امتیاز دارد و بعد از اینکه به تمام سؤالات پاسخ دادید، می‌توانید با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را ببینید.
۱. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، ضمیر شخصی داریم؟
آن کتاب را بده.
کدام را می‌خواهی؟
۲. در کدام گزینه ضمیر شخصی منفصل داریم؟
دست مادرم را گرفتم و بوسیدمش.
خواهرزاده‌هایمان را به اردو بردند.
کتابخانه پر از بچه‌های کوچک بود.
«برای من سخن از من مگو به دلجویی» (منزوی)
۳. در کدام گزینه، ضمیر شخصی متصل داریم؟
من خام خیال تو شدم.
داستان سفر تو خیلی جالب بود.
حرفهایت را برای معلم تکرار کن.
توپ آن‌ها را پس بده.
۴. در این جمله، چند ضمیر پیوسته داریم؟ «ترا من در دلم پنهان نمودم.»
۵. در چند عدد از این گروه‌های اسمی، ضمیر منفصل داریم؟ «دست‌هایم، لباس‌های آن‌ها، قلب او، جامه‌اتان، راهم»
۶. نقش کدام‌یک از ضمیرهای پیوسته زیر، درست نوشته نشده است؟
صحبت‌هایت را شنیدم. : مضاف الیه و مفعول
دست از سرم بردار. : مضاف الیه و متمم
خسته‌ام کردی: مضاف الیه و مسند
دلم پر از خون است. : مضاف الیه و مفعول
۷. کدام گزینه نادرست است؟
شناسه فعل مگر در یک مورد، از نظر شکلی با ضمایر پیوسته متفاوت است.
هم ضمایر پیوسته و هم شناسه‌های فعل، به اسم و فعل اضافه می‌شوند.
برای تشخیص ضمیر پیوسته از شناسه فعل باید علاوه بر شکل، به معنا نیز توجه کنیم.
در اول شخص مفرد، شکل شناسه فعل با ضمیر پیوسته تفاوتی ندارد.
۸. در کدام گزینه زیر، «-َ م» ضمیر پیوسته است نه شناسه؟
کتاب جدید را به مدرسه بردم.
او را به تو معرفی کرده بودم.
مادر در خیابان دیدم.
۹. کدام گزینه درست است؟
«مان» در جمله «او دیدمان»، مفعول است.
ضمایر پیوسته و شناسه‌ها کاربردی یکسان دارند.
«-َ ش» در فعل «خواندمش»، متمم فعل است.
در گروه اسمی «خواننده‌اتان» ضمیر شخصی منفصل داریم.
۱۰. در موقعیتی که «-َ م» به یک فعل چسبیده باشد، کدام‌یک از گزینه‌های زیر نادرست است؟
«َ م» می‌تواند ضمیر یا شناسه فعل باشد.
به طور قطعی «َ م» در این موقعیت، مضاف الیه نیست.
در این موارد، برای تشخیص شناسه یا ضمیر بودن «َ م» باید به ساختار و معنای فعل توجه کنیم.
وقتی «َم» به فعل می‌چسبد، حتما مفعول یا متمم آن فعل است.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌هایی در قالب جمله و شعر، یاد گرفتیم که ضمیر پیوسته چیست، چه انواعی دارد، در چه موقعیت‌هایی از آن استفاده می‌کنیم و چه کاربردهایی دارد. با تفاوت شناسه فعل با انواع ضمیر پیوسته نیز آشنا شدیم. در انتها نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
source