تمامی جمله‌های فارسی را به لحاظ مشخص بودن یا نبودن فاعل آن‌ها می‌توان به دو دسته معلوم و مجهول تقسیم‌بندی کرد. در جمله‌های معلوم، فاعل یا نهاد جمله مشخص است و فعل جمله نیز به فاعل و نهاد نسبت داده می‌شود. برخلاف جمله‌های معلوم، معمولاً در جمله‌های مجهول، خبری از فاعل یا نهاد جمله نیست و فعل به مفعول جمله نسبت داده می‌شود. در مطلب پیش رو، ابتدا تفاوت جمله‌های معلوم و مجهول را مشخص کرده و سپس مراحل تبدیل جمله‌های معلوم به مجهول را بررسی می‌کنیم. در ادامه، به معرفی ساختار فعل‌های مجهول در فارسی می‌پردازیم و مثال‌هایی را در این مورد مطرح می‌کنیم. در پایان، به برخی از سؤال‌های متداول در رابطه با جمله‌های معلوم و مجهول اشاره می‌کنیم و تمرین‌‌‌هایی را نیز برای یادگیری بیشتر، در اختیارتان قرار می‌دهیم.

تبدیل جمله معلوم به مجهول در فارسی

در کتاب‌های دستور زبان، جمله‌ها و فعل‌های فارسی را براساس معیارهای مختلف در دسته‌بندی‌های متنوعی قرار داده‌اند. یکی از مهم‌ترین این دسته‌بندی‌ها به مشخص بودن یا نبودن فاعل و نهاد جمله مربوط می‌شود. اگر فاعل یا نهاد جمله مشخص باشد، آن را «جمله معلوم» می‌نامند اما اگر فاعل و نهاد جمله مشخص نباشد، به آن «جمله مجهول» می‌گویند. جمله‌های معلوم، جمله‌هایی هستند که فعل آن‌ها به فاعل جمله نسبت داده شده است. برعکس، در جمله‌های مجهول، فعل جمله به مفعول نسبت داده می‌شود.

مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی یازدهم فرادرس به شما کمک می‌کند با انواع فعل‌های مجهول و کاربرد آن‌ها در جمله‌، بیشتر آشنا شوید. لینک این فیلم آموزشی در ادامه آورده شده است.

برای شناخت بهتر جمله‌های معلوم و مجهول و درک تفاوت آن‌ها به مثال‌های زیر دقت کنید.

مادرم این لباس زیبا را برایم خریده است.

این لباس زیبا برایم خریده شده است.

در جمله اول، «مادرم» نقش فاعل جمله را به عهده دارد. از آنجایی که در این جمله، فاعل مشخص است و فعل جمله به آن نسبت داده شده است، به این نتیجه می‌رسیم که جمله اول از نوع معلوم است.

در جمله دوم، فاعل مشخص نیست و مخاطب صرفاً با خواندن یا شنیدن این جمله به فاعل یا نهاد آن پی نمی‌برد. فعل جمله نیز به جای آنکه به فاعل نسبت داده شده باشد، به مفعول جمله نسبت داده شده است. بنابراین، جمله دوم در دسته جمله‌های مجهول قرار می‌گیرد.

نکته: فقط جمله‌هایی مجهول می‌شوند که فعل آن‌ها گذرا باشد. جمله‌هایی که فعل آن‌ها ناگذر باشد، مانند «مادرم رفت.» و «پدر آمد.» به جمله مجهول تبدیل نمی‌شوند.

در بخش‌‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس، با مراحل و نحوه تبدیل جمله معلوم به مجهول بیشتر آشنا خواهید شد.

مراحل ساخت جمله مجهول

برای ساخت جمله مجهول از جمله معلوم، لازم است مراحل زیر را به ترتیب انجام دهید.

1. حذف فاعل یا نهاد جمله
2. قرار دادن مفعول جمله به جای فاعل یا نهاد
3. حذف نشانه مفعولی «را» از جمله
4. تبدیل فعل معلوم به فعل مجهول

در ادامه، هر کدام از این مراحل را به دقت توضیح می‌دهیم.

۱. حذف فاعل یا نهاد جمله

برای تبدیل جمله معلوم به مجهول در فارسی، در قدم اول لازم است نهاد یا فاعل جمله را حذف کنید. به طور مثال، در جمله زیر، «اهالی این محل» فاعل جمله است. هنگامی که بخواهیم این جمله را به صورت مجهول درآوریم، ابتدا باید فاعل را حذف کنیم.

در جشن درختکاری، اهالی این محل درخت‌های بسیاری را می‌کارند.

بعد از حذف فاعل، جمله بالا به صورت زیر درمی‌آید.

در جشن درختکاری، درخت‌های بسیاری را می‌کارند.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، نهاد جمله و روش‌های تشخیص آن به طور کامل توضیح داده شده است.

۲. قرار دادن مفعول جمله به جای فاعل یا نهاد

در مرحله بعد، مفعول جمله در جایگاه فاعل یا نهاد قبلی قرار می‌گیرد. اگر در جمله بالا، مفعول را به جای فاعل قرار دهیم، این جمله به شکل زیر درمی‌آید.

در جشن درختکاری، درخت‌های بسیاری را می‌کارند.

برای تشخیص بهتر مفعول جمله، کافی است به نشانه مفعولی «را» دقت کنید. در بسیاری از مواقع، بعد از مفعول جمله، حرف «را» قرار می‌گیرد.

۳. حذف نشانه مفعولی «را» از جمله

از آنجایی که در زبان معیار فارسی، فعل و نهاد هرگز با نشانه مفعولی «را» همراه نمی‌شوند، بعد از جابه‌جایی مفعول، لازم است این حرف را از جمله حذف کنید. با دقت به مثال زیر، این نکته را بهتر می‌آموزید.

در جشن درختکاری، درخت‌های بسیاری می‌کارند.

در جمله بالا، «را» بعد از «درخت‌های بسیاری» قرار داشته اما از جمله حذف شده است.

برای آشنایی بیشتر با انواع «را» در زبان فارسی و کاربرد آن‌ها، می‌توانید از مطلب زیر در مجله فرادرس کمک بگیرید.

۴. تبدیل فعل معلوم به فعل مجهول

در مرحله آخر، باید فعل جمله را که به صورت معلوم صرف شده است، با استفاده از فعل کمکی «شدن» به فعل مجهول تبدیل کنید و آن را مطابق با شخص و شمار فاعل یا نهاد جدید صرف کنید. توجه داشته باشید که فاعل یا نهاد جدید جمله، همان مفعول قبلی جمله است. بر این اساس، فعل جمله بالا، به صورت زیر درمی‌آید.

در جشن درختکاری، درخت‌های بسیاری کاشته می‌شوند.

در مثال بالا، فعل «کاشته می‌شوند» با توجه به نهاد جدید جمله، به صورت سوم شخص جمع صرف شده است.

در زبان فارسی، طیف متنوعی از فعل‌های ماضی، فعل‌های مضارع و فعل آینده وجود دارد که هر کدام با روش‌های متفاوتی به صورت مجهول درمی‌آیند. در بخش بعدی این مطلب از مجله فرادرس، ساختار هر کدام از فعل‌های مجهول فارسی را با مثال می‌بینید.

چنانچه بخواهید با فعل‌های کمکی یا معین فارسی بیشتر آشنا شوید، مطالعه مطلب زیر در مجله فرادرس برایتان مفید خواهد بود.

در بخش قبل، به تنوع جمله‌ها در زبان فارسی و نحوه تبدیل جمله معلوم به مجهول در فارسی اشاره کردیم. در بخش حاضر، لازم است این نکته را هم اضافه کنیم که فعل‌های فارسی هم درست مانند جمله‌های فارسی متنو‌ع‌اند. به طور مثال، در یک دسته‌بندی کلی می‌توان همه فعل‌های فارسی را به سه گروه فعل‌های ماضی، فعل‌های مضارع و فعل آینده تقسیم کرد. دو دسته فعل‌های ماضی و مضارع، خود شامل انواع مختلفی هستند.

این نکته را هم به یاد داشته باشید که روش مجهول کردن هر کدام از فعل‌های فارسی به ساختار آن‌ها بستگی دارد و این‌طور نیست که تمامی فعل‌های معلوم با روشی یکسان به صورت مجهول صرف شوند. به همین خاطر توصیه می‌کنیم پیش از مطالعه ادامه این مطلب، ابتدا سری به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس بزنید. به کمک این آموزش‌ها با انواع مختلف فعل‌های فارسی و ساختمان آن‌ها آشنا خواهید شد.

به کمک فیلم‌‌‌های آموزشی دوم، سوم و چهارم، علاوه بر یادگیری فعل‌های فارسی، ده‌ها نکته کاربردی دیگر را در رابطه با آرایه‌های ادبی و متون کهن فارسی می‌آموزید. البته اگر می‌خواهید با انواع صنایع ادبی فارسی، ویرایش متن‌ها یا بایدها و نباید‌های نگارش فارسی نیز آشنا شوید، مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر، انتخاب بسیار خوبی خواهد بود.

ساخت فعل مجهول در فارسی

در این بخش، روش مجهول کردن هر کدام از انواع فعل‌های فارسی را به تفکیک و با مثال توضیح می‌دهیم. در فیلم آموزش فارسی یازدهم فرادرس نیز نکته‌های مهمی در مورد فعل‌های مجهول بیان شده است که یادگیری آن‌ها حتماً برایتان سودمند خواهد بود. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

تبدیل فعل ماضی معلوم به مجهول

در زبان فارسی، ۹ نوع فعل ماضی وجود دارد. فهرست این فعل‌های نه‌گانه را در ادامه می‌بینید.

هر کدام از فعل‌های بالا، به روش‌های متفاوتی مجهول می‌شوند. در جدول زیر، ساختار صورت معلوم و مجهول این فعل‌ها نشان داده شده است.

برای یادگیری بهتر فعل‌های ماضی معلوم و مجهول، به نکته‌های زیر دقت کنید.

• شناسه‌های فعل‌‌های ماضی شامل «ـَ م، ی، ø، یم، ید، -َ ند» هستند که در انتهای فعل قرار می‌گیرند.
• صفت مفعولی از «بن ماضی + ه» ساخته می‌شود، مانند: رفته (رفت + ه) و شنیده (شنید + ه).
• منظور از فعل‌های کمکی، صورت‌های زمان حال از مصدر فعل «بودن» هستند که به صورت «ام، ای، است، ایم، اید، اند» صرف می‌شوند.

مثال اول برای فعل ماضی مجهول

در مثال زیر، از فعل مجهول «سپرده شد» استفاده شده است. صورت معلوم این فعل «سپرد» بوده که با استفاده از فعل کمکی «شدن» به فعل مجهول تبدیل شده است.

مرمت این بنای قدیمی به میراث فرهنگی سپرده شد.

 مثال دوم برای فعل ماضی مجهول

در جمله زیر، فعل «خوانده می‌شد» به عنوان صورت مجهول فعل «می‌خواند» به کار رفته است. این فعل چه در حالت معلوم و چه در حالت مجهول، فعل ماضی استمراری است.

هر روز، پیش از شروع کلاس‌ها، سر صف، سرود ملی خوانده می‌شد.

 مثال سوم برای فعل ماضی مجهول

در این مثال نیز فعل مجهول «گفته شده بود» به کار رفته است. صورت معلوم این فعل «گفته بود» بوده است که با استفاده از فعل کمکی «شدن» به شکل مجهول صرف شده است.

به معلمان گفته شده بود که در هفته اول بازگشایی مدرسه، امتحانی را برگزار نکنند.

برای یادگیری انواع فعل‌های ماضی و صورت معلم و مجهول آن‌ها می‌توانید به فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس مراجعه کنید.

تبدیل فعل مضارع معلوم به مجهول

فعل‌های مضارع نیز شامل چهار نوع هستند که فهرست آن‌ها را در ادامه می‌بینید.

در جدول زیر، ساختار این فعل‌ها را در حالت معلوم و مجهول می‌بینید.

نکته: شناسه‌های فعل‌‌های مضارع شامل «ـَ م، ی، -َ د، یم، ید، -َ ند» هستند که در انتهای فعل قرار می‌گیرند.

مثال اول برای فعل مضارع مجهول

فعل «شنیده می‌شود»، فعل مضارع اخباری مجهول است که از فعل معلوم «می‌شنود» و با استفاده از فعل کمکی «شدن» ساخته شده است.

صدای گنجشک‌ها از باغ شنیده می‌شود.

 مثال دوم برای فعل مضارع مجهول

در جمله زیر، کاربرد فعل مجهول «گفته بشود» را مشاهده می‌کنید. صورت معلوم این فعل، «بگوید» بوده که با استفاده از فعل کمکی «شدن» به صورت مجهول درآمده است.

شاید نکته‌های مهمی در جلسه سخنرانی گفته بشود.

مثال سوم برای فعل مضارع مجهول

«دارند کشیده می‌شوند» فعل مجهولی است که از فعل معلوم «دارند می‌کشند» ساخته شده است. این فعل با استفاده از فعل کمکی «شدن» صرف شده است.

پرد‌ه‌ها دارند کشیده می‌شوند.

تبدیل فعل آینده معلوم به مجهول

فعل آینده در فارسی فقط یک حالت دارد. در ادامه، ساختار فعل آینده معلوم و مجهول فارسی را مشاهده می‌کنید.

مثال اول برای فعل آینده مجهول

در مثال زیر، از فعل «نوشته خواهد شد» استفاده شده است. این فعل مجهول با استفاده از فعل معلوم «خواهد نوشت» و به کمک فعل معین «شدن» صرف شده است.

در کتاب‌های تاریخ، سرگذشت ما نوشته خواهد شد.

مثال دوم برای فعل آینده مجهول

در این جمله نیز از فعل مجهول استفاده شده است. فعل آینده مجهول «چیده خواهند شد» از فعل معلوم «خواهند چید» ساخته شده و در ساختار آن، فعل کمکی «شدن» به کار رفته است.

علف‌های هرز این باغ، فردا چیده خواهند شد.

مثال سوم برای فعل آینده مجهول

فعل «نامیده خواهم شد» مثال دیگری است از فعل آینده مجهول که از فعل معلوم «خواهم نامید» و با استفاده از فعل کمکی «نامیدن» صرف شده است.

به زودی، قهرمان ملی این مرز و بوم نامیده خواهم شد.

یادگیری روش مجهول کردن انواع فعل در فارسی

در بخش‌های قبلی همین مطلب، انواع فعل‌‌های فارسی را معرفی کرده و ساختار آن‌ها را در حالت معلوم و مجهول بررسی کردیم. با این حال، فعل‌های فارسی و ساختمان آن‌ها به توضیحاتی که در این مطلب ارائه کردیم، محدود نمی‌شوند. هنوز نکته‌های زیادی در مورد فعل‌های ماضی، مضارع و آینده وجود دارد که برای شناخت انواع فعل‌ها، لازم است آن‌‌ها را هم بیاموزید.

برای اینکه با ساختار، کاربرد یا معنای هر کدام از فعل‌های زبان فارسی به طور کامل آشنا شوید، ساده‌ترین راه این است که همین حالا، فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را تهیه و مشاهده کنید.

با جست‌وجو در مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر می‌توانید به سایر آموزش‌های حوزه ادبیات نیز دسترسی داشته باشید.

تشخیص جمله معلوم و جمله مجهول در فارسی

برای تشخیص جمله معلوم و مجهول از یکدیگر، لازم است به طور همزمان، به دو نکته دقت کنید. اول اینکه آیا فعل جمله به فاعل و نهاد نسبت داده شده است یا به مفعول جمله. نکته دوم هم اینکه آیا در ساختار فعل از «شدن» استفاده شده است یا نه. در صورتی که در ساختار فعل از «شدن» استفاده شده باشد، دقت کنید که حتماً فعل کمکی باشد، نه فعل اصلی جمله. برای روشن‌تر شدن این مبحث، به مثال‌های زیر دقت کنید.

مثال ۱

در این مثال، ضمیر «من» که از جمله حدف شده است، نقش فاعل محذوف جمله را به عهده دارد. فعل جمله نیز به همین فاعل نسبت داده شده و مطابق با آن صرف شده است. بنابراین، این جمله از نوع جمله‌های معلوم است.

می‌خواهم امسال، تمام کتاب‌های این کتاب‌خانه را بخوانم.

مثال ۲

برخلاف جمله قبل، در این جمله، به جای فاعل، مفعول جمله، یعنی «تمام کتاب‌های این کتاب‌خانه» قرار گرفته است. فعل جمله دوم نیز مطابق با همین مفعول صرف شده است. با این وصف، جمله دوم از نوع جمله‌های مجهول به شمار می‌آید.

امسال، تمام کتاب‌های این کتاب‌خانه خوانده خواهد شد.

به این نکته هم توجه داشته باشید که در ساختار فعل مثال اول از فعل کمکی «شدن» استفاده نشده اما این فعل معین در ساختار فعل جمله بالا به کار رفته است.

مثال ۳

در این مثال، فاعل، یعنی «برگ‌های درختان زرد» در جمله حضور دارد و فعل نیز به آن نسبت داده شده است. از سوی دیگر، اگرچه فعل جمله با مصدر «شدن» صرف شده است اما «شدن» در این جمله، فعل کمکی نیست، بلکه فعل اصلی جمله است. با توجه به این نکته‌ها، نتیجه می‌گیریم که جمله مثال سوم از نوع جمله‌های معلوم به شمار می‌رود.

در پاییز، برگ‌های درختان زرد می‌شود.

سؤالات متداول

در این بخش، به برخی از سؤال‌های متداول در رابطه با تبدیل جمله معلوم به مجهول در فارسی اشاره کرده و پاسخ می‌دهیم. نکته‌هایی که در این بخش مطرح می‌شوند، در حقیقت مکملی هستند برای سایر نکته‌هایی که در بخش‌های قبل بیان شده‌اند. به مخاطبانی که ساختار انواع فعل‌های معلوم و مجهول فارسی را به طور کامل یاد نگرفته‌اند، توصیه می‌کنیم از فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس بهره ببرند. لینک این فیلم آموزشی کاربردی در ادامه نشان داده شده است.

چه فعل‌هایی را می‌توان به صورت مجهول درآورد؟

تمامی فعل‌های گذرای فارسی، اعم از ساده، مرکب و پیشوندی را می‌توان به صورت مجهول صرف کرد، مانند: جویده شدن (فعل ساده)، ترکیب شدن (فعل مرکب) و فرا خوانده شدن (فعل پیشوندی). به یاد داشته باشید که هرگز نمی‌توان فعل‌های ناگذر را به صورت مجهول درآورد و به کمک آن‌ها جمله مجهول ساخت.

نکته: برای مجهول کردن فعل‌های مرکبی که فعل‌یار آن‌ها با مصدر «کردن» ساخته می‌شود، تنها لازم است فعل «شدن» را به جای «کردن» قرار دهید و آن را مطابق با نهاد جدید جمله صرف کنید، مانند: رنگ کرد ← رنگ شد.

آیا همه جمله‌های معلوم دارای فاعل یا نهاد هستند؟

خیر، در برخی از جمله‌های معلوم ممکن است فاعل یا نهاد حذف شده باشد، مانند: او را قهرمان شهر می‌دانستند.

در برخی مواقع، هنگامی که فاعل یا نهاد جمله، یکی از انواع ضمیر باشد، ممکن است از جمله حذف شود، بدون اینکه جمله به صورت مجهول درآمده باشد. مانند جمله «میز را تمیز کردم.» که فاعل آن ضمیر «من» بوده اما از جمله حذف شده است. خوب است این نکته را هم بدانید که زبان فارسی یکی از زبان‌های ضمیرانداز به شمار می‌رود که ضمیرهای فاعلی آن به راحتی از جمله حذف می‌شوند.

آیا می‌توان فاعل را در جمله‌های مجهول به کار برد؟

بعد از تبدیل جمله معلوم به جمله مجهول، می‌توان با استفاده از کلمه‌های «توسط»، «به دست»، «از سوی» و…، فاعل را به جمله مجهول اضافه کرد. با دقت به مثال‌های زیر، این نکته را بهتر متوجه خواهید شد.

تمامی گل‌های این باغ، توسط باغبان کاشته شده‌اند.

این بنای تاریخی، به دست یکی از بزرگ‌ترین معماران ایران بازسازی شد.

اگرچه جمله‌های بالا از نوع مجهول هستند، اما فاعل آن‌‌ها به طور غیرمستقیم بیان شده است.

تمرین تبدیل جمله معلوم به مجهول در فارسی

در بخش حاضر، تمرین‌هایی ارائه شده است که با پاسخگویی به آن‌ها می‌توانید روش تبدیل جمله معلوم به مجهول در فارسی را بهتر بیاموزید. تمرین‌های این بخش شامل سه قسمت هستند و هر بخش نیز ۱۰ سؤال را دربرمی‌گیرد. راهنمای پاسخگویی به سؤال‌های هر قسمت در همان بخش ارائه شده است.

بخش اول تمرین تبدیل جمله معلوم به مجهول در فارسی

در این بخش، آزمونی چهار گزینه‌ای در اختیارتان قرار می‌گیرد. برای پاسخگویی به آن لازم است صورت هر سؤال را مطالعه کرده و گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. در صورتی که بخواهید از درستی پاسخ خود مطمئن شوید یا جواب درست را مشاهده کنید، باید روی گزینه «مشاهده جواب» که در زیر هر سؤال قرار داد، کلیک کنید.

بعد از پاسخگویی به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نمایش داده می‌شود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده خواهید کرد.

بخش سوم تمرین تبدیل جمله معلوم به مجهول در فارسی

جمله‌های معلوم زیر را به صورت مجهول درآورید. با کلیک کردن روی گزینه «جواب» که در زیر هر سؤال قرار دارد، می‌توانید پاسخ درست سؤال‌ها را مشاهده کنید.

جمع بندی

در این مطلب از مجله فرادرس، فعل‌های معلوم و مجهول فارسی را بررسی کردیم و شیوه تبدیل جمله معلوم به مجهول در فارسی را آموزش دادیم. در مرحله بعد، صورت مجهول انواع فعل‌های ماضی، مضارع و آینده را با مثال‌های متنوع نشان دادیم. سپس راه‌های تشخیص جمله‌های معلوم و مجهول را توضیح دادیم. در ادامه، به برخی از سؤال‌های متداول در مورد فعل‌های معلوم و مجهول پرداختیم و به آن‌ها پاسخ دادیم. در پایان نیز تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر ساختار فعل‌ها و جمله‌های مجهول ارائه کردیم.