فعل در زبان فارسی زمان‌های مختلفی دارد که همگی زیرمجموعه زمان گذشته، حال و آینده هستند. یعنی زمان فعل های فارسی در سه دسته اصلی ماضی، مضارع و آینده طبقه بندی می‌شود که هرکدام از این دسته‌بندی‌ها نیز به انواعی تقسیم می‌شوند. انواع فعل ماضی: ماضی ساده، ماضی نقلی، ماضی استمراری، ماضی مستمر، ماضی نقلی مستمر، ماضی مستمر نقلی، ماضی التزامی، ماضی بعید و ماضی ابعد هستند. انواع فعل مضارع نیز مضارع اخباری، مضارع مستمر، مضارع التزامی و مضارع ساده هستند. در زمان آینده نیز دو نوع فعل مستقبل یا مضارع اخباری با معنای آینده را داریم. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلف، تمام انواع زمان فعل های فارسی را یاد می‌گیریم و با ساختار و کاربرد هرکدام از این فعل‌ها آشنا می‌شویم و آن‌ها را در شش شخص و شمار فارسی، صرف می‌کنیم.

زمان فعل های فارسی

به‌طورکلی در زبان فارسی سه زمان گذشته، حال و آینده را داریم که افعال فارسی نیز بر اساس همین سه زمان دسته‌بندی می‌شوند. هرکدام از انواع فعل‌های ماضی، مضارع و آینده که در مقدمه نام بردیم، ساختار مخصوصی دارند که باید آن‌ها را یاد بگیریم.

در بخش بعد، این ساختارها را در قالب یک جدول و با مثال در کنار هم آورده ایم تا با آن‌ها آشنا شوید. در ادامه و در بخش‌های بعدی ساختار و کاربرد هرکدام از این فعل‌ها را به‌طور جداگانه بررسی می‌کنیم و سپس آن‌ها را صرف می‌کنیم و با کاربردشان نیز آشنا می‌شویم.

جدول صرف فعل زمان های فارسی

برای اینکه بتوانید تمام زمان‌ فعل های فارسی را در کنار هم ببینید و ساختار و معنای آن‌ها را با هم مقایسه کنید، در جدول زیر تمام این افعال را برایتان آورده ایم و آن‌ها را با مصدر «رفتن» در اول شخص مفرد صرف کرده ایم. البته پیش از آن، تماشای فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس را به شما پیشنهاد می‌کنیم تا از طریق آن با این دسته‌بندی افعال فارسی و دیگر انواع آن‌ها بهتر آشنا شوید.

یادگیری انواع زمان فعل های فارسی

همانطور که پیش از گفتیم، هرکدام از زمان‌های ماضی و مضارع و آینده انواعی دارند. در واقع افعال در زبان فارسی یک زمان کلی دارند که یکی از همین زمان‌های سه‌گانه است و یک زمان اختصاصی دارند. مانند ماضی التزامی یا مضارع مستمر که هر کدام از این‌ها ساختار و کاربرد خاص خود را دارند و در ادامه همه انواع زمان فعل های فارسی را با مثال یاد می‌گیریم. اما پیش از آن به دلیل مرتبط بودن مباحث مختلف ادبیات فارسی به یکدیگر، پیشنهاد می‌کنیم با استفاده از فیلم‌ها و مجموعه فیلم‌های آموزشی فرادرس با موضوع زبان فارسی، یادگیری خود را نسبت به تمام موضوعات درس ادبیات، افزایش دهید. برخی از این آموزش ها را در سطرهای زیر آورده ایم.

انواع فعل های زمان گذشته

تمام افعالی که معنای انجام کاری در زمان گذشته را منتقل می‌کنند، در دسته‌بندی فعل‌های ماضی قرار می‌گیرند. فهرست انواع فعل‌های فارسی ماضی را در پایین آورده‌ایم و پیش از اینکه همه آن‌ها را با مثال بررسی کنیم، پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزشی ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس که لینک آن را در کادر پایین گذاشته‌ایم استفاده کنید.

• ماضی ساده
• ماضی استمراری
• ماضی مستمر
• ماضی نقلی
• ماضی مستمر نقلی
• ماضی نقلی مستمر
• ماضی التزامی
• ماضی بعید
• ماضی ابعد

حالا وقت آن است که ساختار و کاربرد هرکدام از این فعل‌ها را به‌طور جداگانه بررسی کنیم و آن‌ها را با مثال، صرف کنیم.

فعل ماضی ساده

فعل ماضی مطلق یا ماضی ساده مانند فعل «آمدم» از بن ماضی و شناسه ساخته می‌شود و بیانگر انجام کاری در زمان گذشته است. در این بخش با ساختار و صرف فعل و کاربرد فعل ماضی ساده آشنا می‌شویم.

ساختار فعل ماضی ساده

فعل ماضی ساده با اضافه شدن شناسه به بن ماضی فعل ساخته می‌شود. البته سوم شخص مفرد شناسه ندارد. فرمول ساخت این فعل مطابق کادر زیر است:

جدول صرف فعل ماضی ساده

در جدول زیر مصدر «نوشتن» را با زمان ماضی ساده و در تمام شخص و شمارهای افعال فارسی صرف کرده ایم.

کاربرد فعل ماضی ساده

مهم‌ترین کاربردهای فعل ماضی را در ادامه بررسی می‌کنیم:

• بیان وقوع فعل در زمان گذشته به‌طور مطلق: یعنی فعل ماضی ساده بدون دربرداشتن مفاهیمی چون دوری و نزدیکی و استمرار و تکرار و تردید و آرزو و… به‌طور مطلق بر انجام کاری در گذشته دلالت می‌کند. مثال زیر بیانگر همین کاربرد است.

آن‌ها به خانه مادری خود رفتند.

• بیان وقوع فعل در حال یا آینده: برای مثال مصدر «رفتن» در جمله «پس من رفتم.(درحالیکه گوینده هنوز نرفته است)» به صورت ماضی ساده آمده است اما وقوع فعل را در زمان آینده نشان می‌دهد.
• به‌جای ماضی استمراری در فعل‌های «بودن» و «داشتن»: برای مثال در جمله «همیشه او را دوست داشتم»، مصدر مرکب «دوست داشتن» مطابق ساختار فعل ماضی ساده است اما معنای ماضی استمراری دارد. یعنی این «دوست داشتن» در گذشته استمرار و پیوستگی داشته است.

فعل ماضی استمراری

برای نمونه فعل «می‌آمدم» فعل ماضی استمراری است که از اضافه شدن «می» به بن ماضی و شناسه ساخته شده است و بر استمرار انجام کاری در گذشته دلالت دارد. در این بخش ساختار این فعل را می‌شناسیم و سپس آن را صرف می‌کنیم و کاربردهایش را بررسی می‌کنیم.

ساختار فعل ماضی استمراری

فعل ماضی استمراری یکی از انواع زمان فعل های فارسی است که از اضافه کردن «می» به ساختار فعل ماضی ساده ساخته می‌شود و نحوه ساخت آن در کادر زیر مشخص است.

جدول صرف فعل ماضی استمراری

در جدول زیر مصدر «دویدن» را مطابق با ساختار فعل ماضی استمراری صرف می‌کنیم.

نکته: در فعل ماضی استمراری نیز مانند فعل ماضی ساده، سوم شخص مفرد، شناسه ندارد.

کاربرد فعل ماضی استمراری

مهم‌ترین کاربردهای فعل ماضی استمراری را در سطرهای زیر بررسی می کنیم.

• بیان استمرار داشتن انجام کاری در گذشته: برای مثال در جمله «به مدرسه که می‌رفتم خیلی شادتر بودم.» فعل «رفتن» در زمان گذشته یک‌بار انجام نشده بلکه به‌طور مستمر انجام می‌شده است.
• بیان تکرار کاری در زمان گذشته: در جمله «در هفته گذشته خودت ظرف‌هایت را می‌شستی.»، فعل «شستن» چندین بار در زمان گذشته انجام شده است.
• بیان عادت به کاری در گذشته: برای مثال در جمله «تو سال‌ها کتاب‌هایت را به دیگران هدیه می‌دادی.» عمل «هدیه دادن» یک عادت بوده است که در زمان گذشته به‌صورت پیوسته انجام می‌شده است.
• بیان فعلی که در زمان وقوعش، فعل دیگری نیز واقع شده باشد: در جمله زیر، فعل «آمدن» همزمان با فعل ماضی استمراری «خواندن» به وقوع پیوسته است.

درس‌هایم را می‌خواندم که مادرم با عجله به اتاقم آمد.

• به‌جای مضارع التزامی: مانند جمله «کاش می‌آمدی و زندگی‌ام را روشن می‌کردی.» که زمان فعل‌هایش ماضی استمراری است اما معنای مضارع التزامی دارد. یعنی بر انجام کاری در زمان حال با شک و تردید و آرزو و… دلالت دارد. در واقع به‌جای این نوع فعل‌های ماضی استمراری می‌توانیم فعل ماضی التزامی بیاوریم. برای مثال جمله نمونه ما تبدیل به این جمله می‌شود: «کاش بیایی و زندگی‌ام را روشن بکنی.»
• به‌جای فعل التزامی (همراه با بیان آرزو و شرط و جزای شرط و…): برای مثال در جمله زیر، فعل «می‌دیدی» که به صورت ماضی استمراری آمده است، جواب شرط است و معنای التزامی دارد. در این نوع فعل ماضی استمراری برخلاف کاربرد قبلی، نمی‌توانیم به‌جای فعل ماضی استمراری، فعل ماضی التزامی بیاوریم.

دیرورز معلم شیمی را دیدم. اگر تو هم به مدرسه آمده بودی او را می‌دیدی.

فعل ماضی مستمر

ماضی مستمر یا ملموس مانند فعل «داشتم می‌آمدم» را با اضافه کردن فعل کمکی «داشتن» به ماضی استمراری می‌سازیم. این فعل بیانگر در حال وقوع بودن کاری در زمان گذشته است. در این بخش ابتدا ساختار و نحوه ساخت فعل ماضی مستمر را یاد می‌گیریم، بعد این فعل را با هم صرف می‌کنیم و در نهایت با کاربرد آن نیز آشنا می‌شویم. بهتر است، پیش از آن از فیلم آموزشی رایگان فعل در فارسی فرادرس استفاده کنید تا با تمام انواع فعل فارسی آشنا شوید.

ساختار فعل ماضی مستمر

فعل ماضی مستمر را با اضافه کردن ماضی ساده فعل کمکی «داشتن» به ماضی استمراری فعل اصلی، می‌سازیم. در ادامه ساختار و صرف این فعل را بررسی می‌کنیم اما ابتدا در کادر زیر فرمول ساخت این فعل را با هم ببینیم.

جدول صرف فعل ماضی مستمر

در فعل ماضی مستمر، هم فعل کمکی «داشتن» و هم فعل اصلی، صرف می‌شوند. در جدول زیر این مورد را با صرف مصدر «گفتن» در زمان ماضی مستمر، بیشتر بررسی می‌کنیم.

کاربرد فعل ماضی مستمر

مهم‌ترین دلیلی که برای استفاده از فعل ماضی مستمر داریم را در سطر زیر توضیح داده ایم.

• بیان درحال وقوع بودن یا در شرف وقوع بودن کاری در زمان گذشته: برای مثال در جمله زیر، فعل «نوشتن» همین حالا در حال انجام است یا به زودی انجام می‌شود.

داشتیم تکالیف مدرسه را می‌نوشتیم.

• بیان درحال وقوع بودن یا درشرف وقوع بودن کاری همزمان با وقوع کاری دیگر: برای مثال در جمله «داشتم به طرف خانه می‌رفتم که تو را دیدم.» فعل ماضی مستمر «داشتم می‌رفتم» همزمان با وقوع فعل «دیدن»، انجام شده است.

نکات فعل ماضی مستمر

بعضی از انواع زمان فعل های فارسی مانند فعل ماضی مستمر نکاتی دارند که در ساخت و شناسایی آن‌ها باید به این نکات توجه کنیم.

• در فعل ماضی مستمر، هم فعل اصلی و هم فعل کمکی «داشتن» را صرف می‌کنیم.
• باید دقت کنیم که ممکن است در جمله، میان فعل کمکی «داشتن» و فعل اصلی، کلمه‌های دیگری بیایند. برای مثال در جمله «داشتم برایت از غصه‌هایم می‌گفتم.» یک فعل ماضی مستمر داریم که فعل کمکی‌اش در ابتدای جمله آمده و فعل اصلی آن در انتهای جمله آمده است.
• ساخت منفی فعل ماضی مستمر در زبان فارسی کاربرد ندارد. برای مثال حالت منفی فعل «داشتم می‌گفتم» می‌شود «داشتم نمی‌گفتم» یا «نداشتم می‌گفتم» که هیچ‌کدام از این افعال، در زبان فارسی کاربردی ندارند و استفاده از ‌آن‌ها درست نیست.

ماضی نقلی

فعل ماضی نقلی فعلی است مانند فعل «آمده ام» که از «صفت مفعولی + فعل کمکی «استیدن»» ساخته می‌شود و بر ادامه‌دار بودن کاری از گذشته تا اکنون دلالت دارد. در این بخش فعل ماضی نقلی را از جهت ساختار و چگونگی صرف و کاربردهایش بررسی می‌کنیم.

ساختار فعل ماضی نقلی

این فعل را با اضافه کردن فعل کمکی «استیدن» به صفت مفعولی فعل اصلی خود، می‌سازیم. صفت مفعولی نیز مطابق فرمول «بن ماضی + ه» ساخته می شود. در کادر زیر نحوه ساخت این فعل را در قالب فرمول آورده ایم.

جدول صرف فعل ماضی نقلی

برای صرف این فعل باید ابتدا از فعل اصلی خود، صفت مفعولی بسازیم و سپس مطابق با شخص و شمار مورد نظرمان، فعل کمکی «استن» را صرف کنیم. پس در ساختار فعل ماضی نقلی، فعل اصلی ما صرف نمی‌شود و فقط فعل کمکی را صرف می‌کنیم. در جدول زیر مصدر «پختن» را در زمان ماضی نقلی صرف می‌کنیم.

نکته: در فعل ماضی نقلی می‌توانیم فعل کمکی «استیدن» را با قرینه لفظی یا قرینه معنوی حذف کنیم. به مثال زیر دقت کنید. فعل کمکی «ام» در فعل ماضی نقلی «پخته ام»، با قرینه «ام» که در فعل بعدی (دعوت کرده ام) آمده، حذف شده است.

غذای خیلی خوشمزه‌ای پخته (ام) و مادرم را دعوت کرده ام.

اما در مثال زیر، فعل کمکی «است» را بدون وجود قرینه لفظی، از فعل «گرفته است» حذف کرده ایم. در واقع حذف فعل کمکی در مثال قبلی با قرینه لفظی انجام شد و در مثال زیر با قرینه معنوی انجام شده است.

او بسته‌اش را از پست گرفته (است).

کاربرد فعل ماضی نقلی

مهم‌ترین کاربردهای این فعل را در سطرهای زیر با مثال بررسی می‌کنیم.

• بیان فعلی که در زمان گذشته شروع شده و هنوز ادامه دارد: برای مثال فعل «خوابیدن» در جمله زیر در گذشته شروع شده است اما همچنان و در زمان حال نیز استمرار و ادامه دارد. یعنی بچه هنوز هم خواب است.

بچه‌ام خوابیده است.

• بیان فعلی که در زمان گذشته انجام شده است اما اثر یا نتیجه‌اش در زمان حال نیز باقی است: در جمله «پدرم به سفر رفته (است).»، فعل «رفتن» در زمان گذشته انجام شده است اما در زمان حال نیز برقرار است. یعنی پدر هنوز در سفر است.
• به‌جای ماضی التزامی: برای مثال، فعل جمله زیر در زمان ماضی نقلی است، معنای التزامی دارد: «تا الآن باید به خانه برگشته باشی.»

تا الآن به خانه برگشته ای.

• بیان فعلی که واقع نشده است اما انتظار یا احتمال واقع شدنش وجود دارد: این کاربرد مربوط به حالت منفی فعل ماضی نقلی است. برای مثال در جمله «سهراب هنوز پدرش را ندیده است.» فعل «دیدن» هنوز انجام نشده است اما انتظار می‌رود که انجام شود. یعنی احتمال و انتظار می‌رود که سهراب پدرش را ببیند.
• بعد از ماضی ساده فعل‌هایی مثل «شنیدن»، «فهمیدن» و «دیدن»: مانند جمله «شنیدم که به شیراز سفر کرده ای.» که در این کاربرد، گوینده به وقوع فعل اشراف کافی ندارد. به بیان ساده‌تر، گوینده به وقوع آن فعل اطمینان ندارد.

ماضی نقلی مستمر

بعد از آشنایی با فعل نقلی و فعل مستمر می‌توانیم با فعل نقلی مستمر نیز آشنا شویم. این فعل مانند فعل «می‌آمده ام» هم از جهت ساختار و هم از جهت کاربرد، ترکیبی است از فعل ماضی استمراری و ماضی نقلی. در ادامه ساختار این فعل را می‌شناسیم و نحوه صرف و کاربردش را نیز بررسی می‌کنیم.

ساختار فعل ماضی نقلی مستمر

برای ساخت این فعل کافی است «می» را به ابتدای حالت ماضی نقلی فعل اصلی خود، اضافه کنیم. با دیدن کادر زیر، ساختار این فعل را بهتر درک می‌کنید.

جدول صرف فعل ماضی نقلی مستمر

در جدول زیر مصدر «خواندن» را به زمان ماضی نقلی مستمر برده ایم و آن را صرف کرده ایم.

نکته: در ماضی نقلی مستمر نیز مانند فعل ماضی نقلی، امکان حذف فعل کمکی «استیدن» را با قرینه لفظی یا قرینه معنوی داریم. به مثال‌های زیر توجه کنید. در جمله اول حذف فعل کمکی با قرینه لفظی انجام شده است اما در جمله دوم با قرینه معنوی، فعل کمکی را حذف کرده ایم.

او همیشه به این کتابخانه می‌آمده (است) و همینجا درس می‌خوانده است.

تهمینه داستان رستم را برای سهراب تعریف می‌کرده (است).

کاربرد فعل ماضی نقلی مستمر

دلیل استفاده از فعل ماضی نقلی مستمر را در سطر زیر با مثال توضیح داده ایم:

• جمع کاربردهای ماضی نقلی و ماضی استمراری: برای مثال در جمله زیر، فعل «غنی‌ می‌کرده اند» هم مانند فعل ماضی استمراری بر تداوم و استمرار وقوع فعل در گذشته تأکید دارد و هم مانند فعل نقلی، در گذشته شروع شده است اما نتیجه آن تا زمان حال نیز باقی است.

شاعران با آثار خود، گنجینه ادب فارسی را غنی‌تر می‌کرده اند.

ماضی مستمر نقلی

فعل ماضی مستمر نقلی با فعل نقلی مستمر هم از لحاظ ساخت و هم از لحاظ کاربرد، تفاوت دارد. برای مثال فعل «داشته ام می‌آمده ام» یک فعل مستمر نقلی است که ترکیبی از ماضی نقلی و استمراری است اما فعل کمکی «داشتن» نیز در آن به کار رفته است. دلالت این نوع فعل نیز بر در حال وقوع بودن کاری در زمان گذشته به‌صورت نقلی است. در ادامه با نحوه ساخت و صرف و کاربرد این فعل، بیشتر آشنا می‌شویم و از این طریق به تفاوت‌های این دو نوع زمان فعل های فارسی که اسم‌های مشابهی دارند نیز پی می‌بریم. پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری آسان و کامل انواع فعل فارسی، از فیلم رایگان آموزش فعل فارسی فرادرس که لینکش را در کادر پایین آورده‌ایم، استفاده کنید.

ساختار فعل ماضی مستمر نقلی

برای ساخت این فعل باید فعل اصلی خود را مطابق ساختار ماضی نقلی بسازیم و قبل از آن نیز فعل کمکی «داشتن» را که به زمان ماضی نقلی برده ایم، قرار بدهیم. در کادر زیر فرمول ساخت این فعل را مشاهده می‌کنید.

جدول صرف فعل ماضی مستمر نقلی

در جدول زیر، همان مصدر «خواندن» را در زمان ماضی مستمر نقلی صرف کرده ایم تا بتوانید آن را با جدول صرف فعل ماضی نقلی مستمر مقایسه کنید.

نکته: مانند فعل ماضی نقلی و ماضی نقلی مستمر، ممکن است فعل کمکی «استیدن» در صرف فعل مستمر نقلی نیز با قرینه لفظی یا قرینه معنوی، حذف شود.

کاربرد فعل ماضی مستمر نقلی

کاربرد این نوع فعل در زبان فارسی را در سطر زیر با یک مثال توضیح می‌دهیم.

• بیان در حال وقوع بودن یا در شرف وقوع بودن کاری در زمان گذشته به صورت نقلی: برای مثال فعل جمله زیر (داشته می‌آمده) مستمر نقلی است و مانند فعل مستمر، درحال وقوع بودن و در شرف وقوع بودن کاری را نشان می‌دهد اما مانند فعل نقلی نیز، معنای ادامه دار بودن را نیز به ذهن می‌آورد.

داشته (است) به دیدن من می‌آمده (است).

نکات فعل ماضی مستمر نقلی

این فعل دارای نکاتی است که ضروری است آن‌ها را بیاموزیم و به آن‌ها دقت کنیم.

• در ساختار فعل ماضی مستمر نقلی، دو فعل کمکی «داشتن» و «استیدن» را داریم که هر دو آن‌ها مطابق با شخص و شمار موردنظرمان صرف می‌شوند. اما فعل اصلی صرف نمی‌شود و آن را به صورت صفت مفعولی می‌آوریم.
• باید دقت کنیم که ممکن است در برخی جمله‌ها بین فعل کمکی «داشتن» و فعل اصلی، کلمه‌های دیگری بیایند و این دو بخش فعل مستمر نقلی را از هم جداکنند.
• این ساختار فعل ماضی در متون و اشعار کهن فارسی نیامده است و استفاده از آن بیشتر خاص زبان محاوره است. البته بعضی نویسندگان مشروطه به بعد، این ساختار را در آثار خود به کار برده اند.
• ساخت منفی فعل ماضی مستمر نقلی در زبان فارسی کاربردی ندارد. برای مثال حالت منفی فعل «داشته ای می‌رفته‌ای» می‌شود «نداشته ای می‌رفته‌ای» یا «داشته‌ای نمی‌رفته‌ای» که استفاده از هیچ‌کدام از این ساخت‌ها در زبان فارسی، معمول و پسندیده نیست.

ماضی التزامی

در این بخش با فعل ماضی التزامی آشنا می‌شویم. مانند فعل «آمده باشم» که از «صفت مفعولی + مضارع «باشیدن» ساخته شده است و می‌تواند نشانگر وقوع فعلی در گذشته همراه با تردید و آرزو و شرط و… باشد. در ادامه، ساختار و صرف و کاربردهای این نوع فعل ماضی را یاد می‌گیریم.

ساختار فعل ماضی التزامی

این نوع فعل ماضی را با اضافه کردن صفت مفعولی فعل اصلی به مضارع ساده فعل کمکی «باشیدن» می‌سازیم. فرمول ساخت فعل ماضی التزامی مطابق کادر زیر است.

جدول صرف فعل ماضی التزامی

در جدول زیر مصدر «پوشیدن» را مطابق ساختار فعل ماضی التزامی صرف کرده ایم تا با این فعل بیشتر آشنا شوید.

کاربرد فعل ماضی التزامی

مهم‌ترین موارد استفاده از فعل ماضی التزامی را در سطرهای زیر و با مثال بررسی می‌کنیم.

• بیان وقوع فعل در گذشته همراه با شک و تردید: برای مثال فعل جمله «شاید تا الآن به محل کارش رسیده باشد.» بیانگر تردید در وقوع فعل «رسیدن» در زمان گذشته است.
• بیان وقوع فعل در گذشته همراه با آرزو و تمنا: در جمله «دلم نمی‌خواهد تو چنین رفتاری داشته باشی.»، فعل «داشتن» همراه با آرزو و امید است.
• بیان فعل همراه با شرط: فعل جمله «اگر نتوانسته باشی چیزی یاد بگیری، نمی‌توانی در زندگی‌ات موفق شوی» فعل ماضی التزامی است که یک شرط را بیان می‌کند و قبلش نیز یکی از ادات شرط (اگر) آمده است.
• بیان فعل همراه با تشبیه: برای مثال در جمله «طوری خوشحال بودم انگار که به بهشت رفته باشم.» از فعل ماضی التزامی برای بیان شباهت «خوشحال بودن» به «در بهشت بودن» استفاده شده است.
• بیان فعل بعد از ادات استثناء (مانند مگر): در جمله زیر فعل ماضی التزامی «گفته باشید» را بعد از یکی از ادات استثناء (جز) آورده ایم و به‌وسیله آن، مورد استثنائی را از سایر موارد، جدا کرده ایم.

من کاری نمی‌کنم جز آنچه شما به من گفته باشید.

• بیان فعل در مقام لزوم یا صواب: منظور از این کاربرد این است که از فعل ماضی التزامی برای بیان ضروری بودن یا خوب بودن انجام کاری استفاده کنیم. برای مثال در جمله «باید به مدرسه آمده باشی تا بتوانی درس‌ها را یاد بگیری.» فعل «آمدن» ضرورت دارد.
• به‌جای مضارع التزامی در جمله‌های پیرو: جمله‌های پیرو جمله‌هایی هستند که بعد از جمله‌های پایه می‌آیند و ادامه دهنده و تکمیل‌کننده آن‌ها هستند. برای مثال در جمله زیر، فعل ماضی التزامی «دیده باشی» معنای مضارع التزامی دارد و تکمیل‌کننده فعل «رفته بودی» است. یعنی می‌توانیم این جمله را این‌گونه بنویسیم: «رفته بودی تا دوستت را ببینی.»

رفته بودی تا دوستت را دیده باشی.

• به‌جای فعل امر از ساخت دوم شخص فعل «داشتن»: برای مثال در جمله «توجه داشته باشید که شناخت افعال فارسی بسیار مهم است.» از این کاربرد فعل ماضی التزامی استفاده کرده ایم و آن را به‌صورت فعل امر صیغه دوم شخص جمع آورده ایم.

نکته فعل ماضی التزامی

در ساخت و تشخیص فعل ماضی التزامی به نکته زیر توجه کنید.

• به طور معمول هرگاه دو یا چند فعل ماضی التزامی به دنبال هم بیایند، فعل کمکی «باشیدن» را فقط در آخرین فعل می‌آوریم. برای مثال تمام فعل‌های عبارت زیر ماضی التزامی هستند اما فعل کمکی را فقط در فعل آخر آورده ایم.

شاید تا الآن به خانه رسیده و غذا را هم آماده کرده و میز را هم چیده باشی.

برای دیدن مثال‌های بیشتر درباره ساخت و کاربرد فعل ماضی التزامی، می‌توانید مطلب زیر از مجله فرادرس را بخوانید.

ماضی بعید

فعل ماضی بعید مانند فعل «آمده بودم»، از «صفت مفعولی + ماضی ساده «بودن»» ساخته می‌شود و بر وقوع فعلی در گذشته دور دلالت می‌کند. در این بخش با ساختار و صرف فعل ماضی بعید آشنا می‌شویم و کاربردهای این نوع فعل ماضی را بررسی می‌کنیم.

ساختار فعل ماضی بعید

فعل ماضی بعید را با اضافه کردن ماضی ساده فعل کمکی «بودن» به صفت مفعولی فعل اصلی، می‌سازیم. برای ساخت این فعل کافی است که مطابق فرمول زیر پیش برویم.

جدول صرف فعل ماضی بعید

در جدول زیر، مصدر «شنیدن» را در زمان ماضی بعید صرف کرده ایم.

نکته: در فعل ماضی بعید، اگر در جمله قرینه لفظی داشته باشیم می‌توانیم فعل کمکی «بودن» را حذف کنیم.

کاربرد فعل ماضی بعید

مهم‌ترین دلایل استفاده از فعل ماضی بعید را در سطرهای زیر با مثال بررسی می‌کنیم.

• بیان وقوع فعلی در گذشته دور: برای مثال فعل «خواندن» در جمله «این کتاب را در زمان دبیرستانم خوانده بودم.»، در گذشته‌ای دور انجام شده است.
• بیان وقوع یک فعل، قبل از وقوع یک فعل دیگر: آن فعل دیگر می‌تواند ماضی ساده، ماضی استمراری، ماضی التزامی یا مضارع اخباری باشد. برای مثال در جمله «آیدا که به خانه آمد، احمد تازه از خانه رفته بود.»، «رفتن» احمد که ماضی بعید است، قبل از «آمدن» آیدا که ماضی ساده است، انجام شده است.

ماضی ابعد

فعل ماضی ابعد یا دورتر را مانند فعل «آمده بوده ام» از «صفت مفعولی + ماضی نقلی «بودن»» می‌سازیم و نشان‌دهنده انجام کاری در زمان گذشته دورتر است. در ادامه با ساختار و چگونگی صرف این فعل بیشتر آشنا می‌شویم و کاربردش را نیز بررسی می‌کنیم.

ساختار فعل ماضی ابعد

این فعل را با استفاده از صفت مفعولی فعل اصلی و ماضی نقلی فعل کمکی «بودن» می‌سازیم. نحوه ساخت این فعل مطابق فرمول زیر است.

جدول صرف فعل ماضی ابعد

در جدول زیر، مصدر «گرفتن» را در زمان ماضی ابعد صرف کرده ایم تا تفاوت ساختار این فعل با فعل ماضی بعید را بهتر درک کنید.

نکته: در ماضی ابعد می‌توانیم دو فعل کمکی «بودن» و «استیدن» را با وجود قرینه لفظی در جمله، حذف کنیم. البته اگر بخواهیم فقط یکی از این فعل‌های کمکی را حذف کنیم، بدون وجود قرینه لفظی نیز می‌توانیم این کار را انجام دهیم.

کاربرد فعل ماضی ابعد

علاوه بر تفاوت در ساختار فعل ماضی بعید و فعل ماضی ابعد این دو زمان فعل های فارسی از لحاظ کاربرد هم متفاوت هستند. مهم‌ترین کاربرد فعل ماضی ابعد را در سطر زیر و با مثال بررسی می‌کنیم.

• بیان وقوع فعلی در گذشته دورتر به طریق نقل حکایت: فعل ابعد در جمله به‌طور معمول، قبل از فعل‌های دیگر واقع می‌شود. و آن فعل‌های دیگر هم ماضی نقلی یا نقلی مستمر هستند. برای مثال در جمله «با آن‌ها تسویه‌حساب کرده بوده اند اما از کارخانه بیرون نمی‌رفته اند.»، فعل ماضی ابعد «کرده بوده اند» پیش از فعل نقلی مستمر «نمی‌رفته اند» به وقوع پیوسته است و کل این جمله به صورت نقل قول بیان شده است. در واقع گوینده این جمله درحال نقل این اتفاق است که ابتدا تسویه حساب به وقوع پیوسته و بعد از آن، فعل نرفتن انجام شده است.

تا اینجا از میان زمان های فعل فارسی، انواع فعل ماضی را به‌طور کامل بررسی کردیم اما برای یادگیری تمام زمان فعل های فارسی باید انواع فعل‌های مضارع و آینده را نیز بشناسیم که در ادامه به بررسی آن‌ها پرداخته ایم. همچنین با مطالعه مطلب زیر از مجله فرادرس، می‌توانید فعل ماضی ابعد را دقیق‌تر بررسی کنید.

انواع فعل های زمان حال

حالا که تمام زمان فعل های فارسی ماضی را شناختیم و بررسی کردیم، نوبت به بررسی انواع فعل مضارع می‌رسد. تمام افعالی که وقوع کاری در زمان حال را نشان می‌دهند، در دسته‌بندی فعل مضارع قرار می‌گیرند. انواع فعل مضارع را می‌توانید در فهرست زیر ببینید.

• مضارع اخباری
• مضارع مستمر
• مضارع التزامی
• مضارع ساده

در ادامه هرکدام از این افعال را از نظر ساختار و کاربرد و چگونگی صرفشان، با مثال بررسی می‌کنیم.

فعل مضارع اخباری

فعل مضارع اخباری مانند فعل «می‌آیم» بر زمان حال یا آینده دلالت می‌کند. در این بخش به نوعی از فعل مضارع اخباری می‌پردازیم که دلالتش بر زمان حال و اکنون است و از «می + بن مضارع + شناسه» ساخته می‌شود. در بخش مربوط به فعل‌های آینده نیز فعل مضارع اخباری که بر زمان آینده دلالت دارد را بررسی می‌کنیم.

ساختار فعل مضارع اخباری

برای ساخت این فعل باید «می» را به بن مضارع فعل اصلی خود اضافه کنیم و بعد از آن نیز شناسه متناسب با شخص و شمار فاعل فعل را بیاوریم. به فرمول زیر توجه کنید.

جدول صرف فعل مضارع اخباری

بیایید در جدول زیر، صرف مصدر «بوییدن» را مطابق با ساختار فعل مضارع اخباری ببینیم.

کاربرد فعل مضارع اخباری

مهم‌ترین دلایل استفاده از این نوع فعل را در سطرهای زیر با مثال بررسی می‌کنیم.

• بیان وقوع فعل در زمان حال: برای مثال در جمله «مجله می‌خوانم.»، فعل «خواندن» در زمان اکنون در حال انجام است.
• بیان پیوسته رخ دادن افعال: منظور از این کاربرد این است که افعالی که در گذشته و حال و آینده همیشه در حال رخ دادن هستند را با فعل مضارع اخباری بیان می‌کنیم. برای مثال در جمله «حیوانات زیادی در این سرزمین زندگی می‌کنند.»، فعل «زندگی کردن» حیوانات از گذشته تا آینده به‌طور پیوسته در حال وقوع است.
• بیان افعالِ نشانگر عادت و تکرار: در جمله «پدر و مادرم هر ماه همین‌موقع به ما سر می‌زنند.» فعل «سرزدن» هر ماه تکرار می‌شود و به‌نوعی عادت تبدیل شده است که این عادت را با فعل مضارع اخباری بیان می‌کنیم.
• بیان شرط و جزای شرط: در واقع هم خود فعل شرط و هم جواب یا جزای فعل شرط را می‌توانیم با فعل مضارع اخباری بیان کنیم. برای مثال در جمله «اگر بروی، من هم می‌روم.» فعل مضارع اخباری، جواب شرط است و در جمله «اگر می‌آیی من هم بیایم.» فعل مضارع اخباری فعل شرط است. در جمله «اگر می‌روی من هم می‌روم.» نیز هم فعل شرط و هم جواب شرط، مضارع اخباری هستند.
• به‌جای فعل ماضی در نقل داستان یا خبر: برای مثال به‌جای اینکه بگوییم: «هخامنشیان به کارگران خود مطابق با قوانینی خاص، حقوق می‌دادند.» از فعل مضارع اخباری استفاده می‌کنیم و می‌گوییم: «هخامنشیان به کارگران خود مطابق با قوانینی خاص، حقوق می‌دهند.»
• برای شروع نقل قول: می‌توانیم با فعل‌های مضارع اخباری‌ مانند «می‌گویند که»، «نقل می‌کنند که» و… شروع به تعریف سخن یا حکایتی کنیم.

فعل مضارع مستمر

مضارع مستمر یا مضارع ملموس نیز یکی دیگر از انواع زمان فعل های فارسی مضارع است که بر در حال وقوع بودن کاری در زمان حال دلالت می‌کند. مانند فعل «دارم می‌آیم» که از «فعل کمکی «داشتن» + مضارع اخباری» ساخته شده است. در ادامه ساختار این نوع فعل مضارع را می‌شناسیم و آن را صرف می‌کنیم، سپس با کاربردهایش نیز آشنا می‌شویم.

ساختار فعل مضارع مستمر

فعل مضارع مستمر را از مضارع اخباری فعل اصلی به اضافه مضارع ساده فعل کمکی «داشتن» می‌سازیم. در فرمول زیر با ساخت این فعل بهتر آشنا می‌شویم..

جدول صرف فعل مضارع مستمر

در جدول زیر، مصدر «بُردن» را در زمان مضارع مستمر صرف کرده ایم.

کاربرد فعل مضارع مستمر

مهم‌ترین کاربردهای فعل مضارع مستمر را در سطر زیر با مثال توضیح داده ایم.

• در حال وقوع بودن کاری: در جمله «دارم کارهایم را انجام می‌دهم.» فعل «انجام دادن» همین حالا در حال وقوع است.
• در شرف وقوع بودن کاری: برای مثال در جمله «دارم به دیدنت می‌آیم.» فعل «آمدن» هنوز انجام نشده است اما در شرف انجام است و به زودی انجام خواهد شد.
• تداوم عمل در زمان حال: این کاربرد مربوط به فعل‌هایی است که از زمان گذشته شروع شده اند اما در زمان حال نیز ادامه و تداوم دارند. برای مثال، فعل جمله «از اول اسفند دارم خانه‌تکانی می‌کنم.» از گذشته شروع شده است اما تا زمان حال به طور مداوم در حال انجام است.
• بیان آینده‌ای ناتمام: این کاربرد فعل‌های مضارع مستمر را نباید با فعل آینده اشتباه بگیریم. زیرا منظور از آینده ناتمام در مضارع مستمر این است که کاری به طور مستمر در زمان آینده انجام خواهد شد اما در فعل آینده، یک کار در زمان آینده دور یا نزدیک انجام خواهد شد و تمام می‌شود. یعنی ادامه و استمرار ندارد. دو جمله زیر را با هم مقایسه کنید که در جمله اول، فعل «سفر کردن» به طور مستمر در آینده انجام خواهد شد اما در جمله دوم، همان فعل فقط یکبار در آینده انجام خواهد شد.

سال بعد دارم به کل ایران سفر می‌کنم.

سال بعد به کل ایران سفر خواهم کرد.

نکات فعل مضارع مستمر

در فعل مضارع مستمر نیز مانند فعل ماضی مستمر رعایت و شناخت دو نکته زیر بسیار مهم است.

• در فعل مضارع مستمر، هم فعل اصلی و هم فعل کمکی مضارع «داشتن» را صرف می‌کنیم.
• ساخت منفی فعل مضارع مستمر در زبان فارسی کاربرد ندارد. برای مثال حالت منفی فعل «دارم می‌روم» می‌شود «دارم نمی‌روم» یا «ندارم می‌روم» که هیچ‌کدام از این افعال، در زبان فارسی کاربردی ندارند و استفاده از ‌آن‌ها درست نیست.

فعل مضارع التزامی

فعل مضارع التزامی مانند فعل «بیایم»، از «ب + بن مضارع + شناسه» ساخته می‌شود و بیانگر وجه التزامی (مانند آرزو تردید) است. در ادامه با ساختار و صرف و کاربرد این فعل بیشتر آشنا می‌شویم.

ساختار فعل مضارع التزامی

با اضافه کردن «ب» به بن مضارع و شناسه فعل، می‌توانیم فعل مضارع التزامی بسازیم. فرمول ساخت این فعل را در کادر زیر می‌بینید.

جدول صرف فعل مضارع التزامی

در این بخش و در جدول زیر صرف مصدر «آموختن» در زمان مضارع التزامی را می‌بینیم.

کاربرد فعل مضارع التزامی

مهم‌ترین دلایل استفاده از فعل مضارع التزامی را در سطرهای زیر بررسی می‌کنیم.

• بیان وقوع فعل همراه با شک و تردید: منظور از این کاربرد این است که گاهی از فعل مضارع التزامی در موقعیت‌هایی استفاده می‌کنیم که نسبت به وقوع فعل اطمینان نداریم. برای مثال در جمله «شاید به خانه ما بیاید.»، ما از «آمدن» او مطمئن نیستیم.
• بیان وقوع فعل همراه با آرزو و تمنا: برای مثال به جمله زیر دقت کنید که در آن، وقوع فعل «رسیدن» همراه با نوعی امید و آرزو است.

کاش به‌موقع برسی.

• به‌عنوان فعل شرط: از فعل مضارع التزامی هم به‌عنوان فعل شرط و هم به‌عنوان جواب شرط می‌توانیم استفاده کنیم. جمله زیر مثالی برای استفاده از این فعل به‌عنوان فعل شرط است. فعل «بروی» فعل شرطی است که فعل «پیدا کردن» به‌عنوان جواب آن شرط، در جمله آمده است.

اگر به مدرسه بروی، دوستان خوبی پیدا می‌کنی.

• به‌عنوان جزای شرط: این مورد برعکس کاربرد قبلی است. در جمله نمونه زیر، با این کاربرد فعل مضارع التزامی بیشتر آشنا می‌شویم. در این جمله، فعل «بیفتم» جوابی است برای فعل شرط «می‌رسی».

اگر دیر می‌رسی من دیرتر راه بیفتم.

• بعد از فعل و کلمه‌هایی که بر لزوم، اراده، توان یا تمکن دلالت دارند: یعنی مانند تمام مثال‌های زیر، در جمله و قبل از افعال مضارع التزامی، عباراتی آمده باشد که نشانگر لازم بودن و توان داشتن و… است.

باید بگویی.

نمی‌تواند بیاید.

لازم است که برویم.

می‌خواهند بنشینند.

با مطالعه مطلب فعل مضارع التزامی مجله فرادرس، این فعل را بیشتر بشناسید.

فعل مضارع ساده

گاهی فعل مضارع بدون اجزای پیشین («می» و «ب») می‌آید. یعنی مانند فعل «آیَم» از بن ماضی و شناسه تشکیل می‌شود. به این نوع فعل‌های مضارع، مضارع ساده می‌گوییم که بر انجام کاری به‌طور مطلق در زمان حال دلالت دارند. در ادامه آن‌ها را بیشتر بررسی می‌کنیم.

ساختار فعل مضارع ساده

در کادر زیر فرمول ساخت فعل مضارع ساده را آورده ایم.

جدول صرف فعل مضارع ساده

در جدول زیر مصدر «دوختن» را مطابق با نحوه ساخت فعل مضارع ساده، صرف کرده ایم.

کاربرد فعل مضارع ساده

فعل مضارع ساده بدون آن‌که هیچ‌کدام از ویژگی‌های دیگر فعل‌های مضارع را داشته باشد، به‌طور مطلق فقط بر زمان حال و اکنون دلالت می‌کند.

تا اینجا تمام زمان فعل های فارسی ماضی و مضارع را آموختیم. در ادامه با فعل آینده نیز آشنا می‌شویم و آن را یاد خواهیم گرفت.

انواع فعل های زمان آینده

بعد از یادگیری انواع زمان فعل های فارسی مضارع، به سراغ فعل آینده و بررسی ساخت و صرف و کاربرد آن می‌رویم. فعل آینده یا مستقبل فعلی است که فقط بر زمان آینده دور یا نزدیک دلالت می‌کند و مانند زمان مضارع، نشانگر زمان حال و اکنون نیست. دو نوع فعلی که در زبان فارسی امروز بر زمان آینده دلالت می‌کنند را در فهرست زیر آورده ایم و در ادامه این بخش، هرکدام از آن‌ها را به‌طور کامل بررسی کرده ایم.

• فعل آینده
• فعل مضارع اخباری با معنای زمان آینده

ابتدا فعل آینده و ساختار و صرفش را بررسی می‌کنیم و سپس با فعل مضارع اخباری نشانگر آینده نیز آشنا می‌شویم.

فعل آینده

فعل اصلی آینده مانند فعل «خواهم آمد» از «فعل کمکی «خواستن» + بن ماضی» ساخته می‌شود و بر انجام کاری در آینده‌ای دور یا نزدیک دلالت می کند. ابتدا ساختار این فعل را بررسی می‌کنیم و سپس با نحوه صرف و کاربردهای آن، آشنا می‌شویم.

ساختار فعل آینده

با اضافه کردن مضارع ساده فعل کمکی «خواستن» به بن ماضی فعل اصلی به ساختار فعل آینده می‌رسیم. فرمول زیر را ببینید.

جدول صرف فعل آینده

در جدول زیر، مصدر «پرسیدن» را در زمان آینده یا مستقبل صرف کرده ایم.

کاربرد فعل آینده

دو کاربرد اصلی فعل آینده را در دو سطر زیر، با مثال بررسی می‌کنیم.

• بیان وقوع فعل در زمان آینده: برای مثال در جمله «به دیدنت خواهیم آمد.»، عمل «آمدن» در آینده‌ای دور یا نزدیک انجام خواهد شد. یا در بیت زیر، فعل «دیدن» در آینده انجام می‌شود.

• بیان جزای شرط در جمله های پیرو: مثال زیر را ببینید که در آن، فعل آینده «خواهی دید» در جمله جواب شرطی آمده است که پیرو جمله قبلی خود (جمله شرط) است. در واقع معنای بیت زیر چنین است: «اگر در آینه بینی جمال یکتا را، به‌غیر از عکس، چیز دیگری نخواهی دید.»

نکات فعل آینده

نکات مهمی که برای ساخت و شناسایی فعل آینده لازم داریم را در سطرهای زیر برایتان آورده ایم:

• در صرف فعل آینده، فقط فعل کمکی مضارع «خواستن» را صرف می‌کنیم. فعل اصلی صرف نمی‌شود و در تمام صیغه‌ها فقط به صورت بن ماضی تکرار می‌شود.
• برای منفی کردن و مجهول کردن فعل آینده، تغییرات منفی‌سازی و مجهول‌سازی را فقط بر روی فعل کمکی مضارع «خواستن» اعمال می‌کنیم، نه بر روی فعل اصلی.

فعل مضارع اخباری با معنای مستقبل

فعل آینده یا مستقبل در گذشته تنها یک نوع داشته است که آن را در بخش قبلی بررسی کردیم اما امروزه کاربرد این نوع فعل آینده که فعل آینده اصلی است، در زبان محاوره کمتر شده است و به‌جای آن از فعل مضارع اخباری با دلالت بر زمان آینده استفاده می‌کنیم. فعل مضارع اخباری با معنای فعل آینده، همان ساختاری را دارد که فعل مضارع اخباری دارد و تنها تفاوتش با آن، در کاربرد و معنای آن است که به‌جای دلالت بر انجام کار در زمان حال، به انجام کار در زمان آینده دلالت می‌کند. بیایید دو جمله زیر را با هم بررسی کنیم تا این موضوع را بهتر درک کنیم.

جدول تفاوت مضارع اخباری با مضارع اخباری نشانگر آینده

فعل هر دو جمله جدول زیر، مطابق با ساختار فعل مضارع اخباری یعنی «می + بن مضارع + شناسه» است. اما از لحاظ مفهوم زمانی و کاربرد، با هم متفاوت هستند. در جمله سمت چپ، عمل «آمدن» در آینده (فردا) واقع خواهد شد اما در جمله سمت راست، این عمل در لحظه حال و اکنون درحال وقوع و انجام است. بنابراین فعل جمله سمت چپ جدول، در ساختار مضارع اخباری آمده است اما بر فعل آینده دلالت دارد. پس برای تشخیص اینکه فعل مضارع اخباری ما بر زمان حال دلالت می کند یا بر زمان آینده، باید به کلمه‌های دیگری که در جمله هستند دقت کنیم تا ببینیم در آن جمله نشانه‌ای برای وقوع فعل مضارع اخباری در زمان آینده وجود دارد یا نه. 

یادگیری فعل در فارسی نهم

همانطور که دیدم، برخی از مباحث درس ادبیات پیچیده یا طولانی هستند و برای یادگیری درست آن‌ها نیازمند آموزشی هستیم که با زبانی ساده اما دقیق، تمام نکته‌های یک موضوع خاص را پوشش بدهد و آن‌ها را به ما منتقل کند. زمان فعل‌ های فارسی و به‌طورکلی افعال در زبان فارسی تنها یکی از موضوعات مهم ادبیات فارسی هستند. برای مثال، موضوعاتی چون اسم و انواع آن، انواع نقش‌های دستوری، انواع جمله‌ها و اجزایشان و بسیاری از موضوعات دیگر نیز در درس ادبیات، اهمیت زیادی دارند و جز با آموزش دقیق و کاربردی نمی‌توانیم به یادگیری درست و اصولی آن‌ها دست پیدا کنیم. به‌همین علت در ادامه برخی از آموزش‌ها و مجموعه آموزش هایی را که فرادرس در حوزه ادبیات تولید کرده است، به شما معرفی می‌کنیم.

نمونه سؤال زمان فعل های فارسی

حالا که ساختار و صرف و کاربرد تمام زمان فعل های فارسی را بررسی کردیم. می‌توانید با پاسخ دادن به سؤالات چهارگزینه‌ای زیر، میزان یادگیری خود را بسنجید. برای این کار باید روی گزینه صحیح مورد نظرتان کلیک کنید و سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ صحیح سؤال را ببینید. هر پرسش دارای یک امتیاز است و بعد از پاسخ دادن به تمام آن‌ها با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را می‌بینید.