۱۰ بازدید
آخرین به‌روزرسانی: ۲۵ فروردین ۱۴۰۳
زمان مطالعه: ۶ دقیقه
فعل لازم یک شخصه فعلی است که علاوه بر نداشتن مفعول، شناسه نیز ندارد و انجام‌دهنده آن با اضافه کردن ضمیر پیوسته مفعولی و اضافی یا ضمیر جدا (در فارسی گذشته) مشخص می‌شود. برای مثال فعل «خوشت آمد» یا «تو را خوش آمد»، افعال لازم یک شخصه هستند که شناسه ندارند و در صیغه سوم شخص مفرد صرف شده اند اما شخص و شمار آن‌ها با ضمایر پیوسته و جدا مشخص شده است. این نوع فعل‌ها به‌طور معمول با فعل‌هایی چون «آمدن»، «بودن»، «شدن» و… ساخته می‌شوند. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلف یاد می‌گیریم که فعل لازم یک شخصه چیست و چگونه ساخته و صرف می‌شود. در انتها نیز برای آزمودن یادگیری خود، می‌توانید به سؤالات چهارگزینه‌ای که برایتان طرح کرده ایم، پاسخ دهید.
فعل لازم یک شخصه چیست؟
فعل لازم برخلاف فعل متعدی، نه نیازی به مفعول دارد و نه می‌تواند مفعول بگیرد. اما فعل لازم یک شخصه نوعی از فعل لازم یا ناگذر است که شناسه نیز نمی‌گیرد و همیشه در صیغه سوم شخص مفرد صرف می‌شود و شخص و شمارش با ضمایر متصل (پیوسته) یا منفصل (جدا) قبل از آن، مشخص می‌شود. علت نام‌گذاری این افعال نیز همین است که فعل آن‌ها همیشه به‌صورت سوم شخص مفرد می‌آید و مطابق با شخص خودش صرف نمی‌شود. ساختار این نوع فعل در گذشته با ساختار امروزی آن متفاوت است. به این ترتیب که در گذشته ضمیر مشخص‌کننده شخص فعل لازم یک شخصه را به صورت منفصل یا جدا می‌آورده اند و در فارسی معیار امروز، ضمایر این فعل را به صورت پیوسته می‌آوریم. برای یادگیری نکات بیشتر در مورد انواع فعل‌های لازم و متعدی، پیشنهاد می‌کنیم مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس را مشاهده کنید. لینک این فیلم‌ها در ادامه آورده شده است.
در ادامه با فرمول ساخت این نوع فعل در متون کهن و فارسی امروز آشنا می‌شویم و هرکدام را با مثال بررسی می‌کنیم.
ساختار فعل لازم یک شخصه
همانطور که پیش از این گفتیم، این نوع فعل در گذشته ساختار دیگری داشته است و امروزه ساختار دیگری دارد اما برای شناسایی این فعل لازم است که هر دو این ساختارها را بشناسیم. نحوه ساخت فعل لازم یک شخصه در فارسی امروز مثل فعل «غصه‌ام گرفت» و مطابق کادر زیر است:
اسم یا صفت + ضمیر پیوسته + افعالی چون «استن»، «بودن»، «گرفتن»، «بردن» و…
اما در زبان فارسی گذشته، فعل لازم یک شخصه را به شیوه متفاوتی می‌ساخته اند. مثل فعل «مرا غصه گرفت» که نحوه ساخت آن را در کادر زیر آورده ایم:
ضمیر منفصل + را + اسم یا صفت + افعالی چون «استن»، «بودن»، «گرفتن»، «بردن» و…
مثال فعل لازم یک شخصه
فعل های جمله‌های جدول زیر، همگی فعل لازم یک شخصه هستند که ساختار قدیمی و جدیدشان را روبه‌روی هم قرار داده ایم تا بتوانید آن‌ها را با هم مقایسه کنید.
| فلعل لازم یک شخصه | بررسی ساختار فعل لازم یک شخصه |
| از دستش لجم گرفت. | لج (اسم) + -َ م (ضمیر جدا) + گرفت (فعل) |
| خواهرم ماتَش بُرد. | مات (صفت) + -َ ش (ضمیر جدا) + برد (فعل) |
| او را غم بسیاری است. | او (ضمیر جدا) + را + غم (اسم) + است (فعل) |
| ما را غصه شد. | ما (ضمیر جدا) + را + غصه (اسم) + شد (فعل) |
در بخش بعد، هم ساختار قدیمی فعل لازم یک شخصه و هم ساختار امروزی آن را با یک مثال در تمام شخص و شمارهای فعل فارسی صرف می‌کنیم.
صرف فعل لازم یک شخصه
حالا که با شیوه ساخت این فعل در گذشته و امروز آشنا شدیم، مصدر «خواب گرفتن» را در تمام اشخاص زبان فارسی صرف می‌کنیم تا با ساختار این فعل بیشتر آشنا شویم. اما قبل از آن، تماشای فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس را به شما پیشنهاد می‌کنیم که با دیدن آن، تمام مباحث پیرامون فعل فارسی را یاد می‌گیرید.
| شخص و شمار | فعل لازم یک شخصه امروز | فعل لازم یک شخصه گذشته |
| اول شخص مفرد | خوابَم گرفت | من را خواب گرفت |
| دوم شخص مفرد | خوابَت گرفت | تو را خواب گرفت |
| سوم شخص مفرد | خوابَش گرفت | او را خواب گرفت |
| اول شخص جمع | خوابمان گرفت | ما را خواب گرفت |
| دوم شخص جمع | خوابتان گرفت | شما را خواب گرفت |
| سوم شخص جمع | خوابشان گرفت | آن‌ها را خواب گرفت |
نکته ۱: می‌بینید که در تمام افعال جدول بالا، فعل «گرفتن» به صورت سوم شخص مفرد آمده است و آنچه شخص و شمار فعل را مشخص می‌کند، ضمایر پیوسته و ناپیوسته‌ای است که پیش از آن آورده ایم.
نکته ۲: در فارسی معیار امروز به‌طور معمول از ساختار قدیمی فعل لازم یک شخصه استفاده نمی‌کنیم زیرا به روان بودن متن ما آسیب می‌زند. اما شناخت آن، از این جهت مهم است که در شناخت این نوع فعل در متون و اشعار کهن، مشکلی نداشته باشیم.
یادگیری فعل های فارسی
فعل‌ها در زبان فارسی از جهات مختلفی مثل ساختمان، وجه، زمان و… به انواع زیادی تقسیم می‌شوند که یادگیری هرکدام از آن‌ها نیازمند شناختی دقیق و کامل از عناصر مختلف اسمی و فعلی است. البته برای یادگیری فعل و انواع آن، شناخت خود فعل کافی نیست و هر فعلی با ویژگی‌های خاصی که دارد، موضوعات و نقش‌های دستوری دیگری را نیز در برمی‌گیرد که بدون یادگیری آن‌ها نمی‌توانیم آن فعل خاص را نیز یاد بگیریم. می‌توانیم بگوییم این قاعده در تمام موضوعات مختلف ادبیات فارسی برقرار است. به‌همین‌خاطر در سطرهای زیر برخی از فیلم‌ها و مجموعه فیلم های آموزشی‌ای که فرادرس ساخته است را آورده ایم تا با دیدن آن‌ها به همه موضوعات و مباحث ادبیات فارسی مسلط شوید.
برای دسترسی به فیلم‌های آموزشی بیشتر نیز، پیشنهاد می‌کنیم مجموعه فیلم آموزش ادبیات و نگارش متوسطه فرادرس را مشاهده کنید:
صرف فعل لازم یک شخصه در زمان های مختلف
از آن‌جا که فعل لازم یک شخصه کمی پیچیده است، در جدول زیر این فعل را با مصدر «درد آمدن» در همه زمان‌های افعال فارسی صرف کرده ایم تا بهتر و بیشتر با این فعل و ساختار و صرف آن آشنا شوید و در ساخت و شناسایی آن نیز مشکلی نداشته باشید.
| ساختار زمان‌های فعل لازم یک شخصه | مثال صرف فعل لازم یک شخصه |
| ماضی ساده (اسم یا صفت + ضمیر پیوسته + بن ماضی) | دردم آمد |
| ماضی استمراری (اسم یا صفت + ضمیر پیوسته + می + بن ماضی) | دردم می‌آمد |
| ماضی مستمر («داشت» + اسم یا صفت + ضمیر پیوسته + می + بن ماضی) | داشت دردم می‌آمد |
| ماضی نقلی (اسم یا صفت + ضمیر پیوسته + صفت مفعولی + است) | دردم آمده است |
| ماضی مستمر نقلی («داشته است» + اسم یا صفت + ضمیر پیوسته + می + صفت مفعولی + است) | داشته است دردم می‌آمده است |
| ماضی التزامی (اسم یا صفت + ضمیر پیوسته + صفت مفعولی + «باشد») | دردم آمده باشد |
| ماضی بعید (اسم یا صفت + ضمیر پیوسته + صفت مفعولی + «بود») | دردم آمده بود |
| ماضی ابعد (اسم یا صفت + ضمیر پیوسته + صفت مفعولی + «بوده است») | دردم آمده بوده است |
| مضارع اخباری (اسم یا صفت + ضمیر پیوسته + می + مضارع سوم شخص مفرد فعل) | دردم می‌آید |
| مضارع مستمر («دارد» + اسم یا صفت + ضمیر پیوسته + می + مضارع سوم شخص مفرد فعل) | دارد دردم می‌آید |
| مضارع التزامی (اسم یا صفت + ضمیر پیوسته + ب + مضارع سوم شخص مفرد فعل) | دردم بیاید |
| آینده (اسم یا صفت + ضمیر پیوسته + «خواهد» + بن ماضی) | دردم خواهد آمد |
نقش های دستوری اجزای فعل لازم یک شخصه
دستورشناسان مختلف درباره این مسئله با هم اختلاف نظر دارند. خانلری، ضمیر پیوسته یا ناپیوسته‌ای که همراه فعل و به‌جای شناسه آن می‌آید را نهاد و فاعل فعل لازم یک شخصه می‌داند. یعنی برای مثال در بیت زیر، «تو» فاعل است زیرا این جمله چنین معنایی دارد: «تو خوش (خشنود) هستی.»
تو را خوش است و تو را هر کسی به جای من است
مرا بَتر که مرا هیچ کس به جای تو نیست
(فرخی سیستانی)
اما فرشیدور عقیده دارد که باید ضمایر منفصل و متصل افعال لازم یک شخصه را مسندالیه و جمله‌ی بعد از آن را مسند بدانیم. برای مثال در جمله زیر، «خشم گرفتن» مسندی است که بر مسندالیه خود یعنی «شان (آن‌ها)» نسبت داده شده است. البته پیش‌تر در مجله فرادرس، اطلاعات کاملی در رابطه با مسند و مسندالیه ارائه دادیم که برای یادگیری بیشتر و بهتر، می‌توانید مطلب مربوطه را مطالعه کنید.
آن‌ها خشمشان گرفت.
اما محمدجواد شریعت، افعال لازم یک شخصه را افعالی مرکب می‌داند که به‌جای اینکه ضمایر فاعلی یا شناسه فعل داشته باشند، بعد از قسمت اول آن‌ها (اسم یا صفت)، ضمایر مفعولی متصل آمده است.
نمونه سؤال فعل لازم یک شخصه
حالا که یاد گرفتیم فعل لازم یک شخصه چیست، چگونه ساخته می‌شود و آن را صرف نیز کردیم، بهتر است تا با پاسخ دادن به سؤال‌های چهارگزینه‌ای زیر میزان یادگیری خود را بسنجید. برای این کار باید روی گزینه صحیح مورد نظر خود کلیک کنید و سپس روی گزینه «مشاهده جواب» بزنید تا پاسخ درست سؤال را ببینید. هرکدام از این پرسش‌ها یک امتیاز دارند که بعد از پاسخ دادن به همه آن‌ها می‌توانید با کلیک بر گزینه «مشاهده جواب آزمون»، امتیازی که جمع کرده اید را مشاهده کنید.
۱. فعل کدام‌یک از جمله‌های زیر، لازم یک شخصه است؟
بد مکن زیرا بدت آید به راه
از او بدم می‌آید.
من بسیار خوبم.
ماشین جلویی خیلی بد رفت.
۲. کدام گزینه درباره افعال لازم یک شخصه درست نیست؟
فعل لازم یک شخصه همیشه در صیغه سوم شخص مفرد صرف می‌شود.
فعل لازم یک شخصه از لحاظ گذرا نبودن، تفاوتی با دیگر افعال لازم ندارد.
فعل لازم یک شخصه، مفعول ندارد اما شناسه دارد.
ساختار افعال لازم یک شخصه در فارسی امروز کمی متفاوت با فارسی گذشته است.
۳. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر فعل لازم یک شخصه نداریم؟
دلم نیامد که منتظرت نمانم.
از دوستت خوشم نمی‌آید.
درد در این خانه آمد.
۴. کدام عبارت درست است؟
در افعال لازم یک شخصه، نهاد و فاعل را ضمایر مشخص می‌کنند نه شناسه.
در متون کهن فارسی، ضمایر افعال لازم یک شخصه به صورت ضمیر پیوسته می‌آمدند.
فعل لازم یک شخصه در تمام اشخاص و مطابق با ساختار همه آن‌ها صرف می‌شود.
فعل لازم یک شخصه در واقع نوعی فعل گذرا است.
۵. «را» در کدام گزینه با دیگر گزینه‌ها متفاوت است؟
تو را بر سبزه‌ها نشاندم تا زیبایی بهار را لمس کنی.
وی را بد افتاد و کارها دیگر به صلاحش نشدند.
او را بدحال یافتم و علت را جویا شدم.
مرا از اندرون کاخ به بیرون کشاند.
۶. کدام‌یک از افعال زیر، لازم یک شخصه است؟
داری بدحال می‌شوی
داشتند می‌رفتند
خوشتان نمی‌آید
۷. در کدام گزینه معنای فعل لازم یک شخصه را درست نوشته ایم؟
خوشمان آمد : ما خشنود شدیم
دردش گرفت : درد او را گرفت
بدتان می‌آید : آن چیز بد است.
او را غصه گرفت : او را دچار غصه کردند.
۸. صرف فعل کدام‌یک از زمان‌های فعل لازم یک شخصه «سرد شدن» درست نیست؟
ماضی التزامی: سردم شده باشد.
مضارع اخباری : سردم می‌شود
ماضی نقلی : سردم می‌شد
مضارع مستمر : دارد سردم می‌شود
۹. فعل جمله «غم را از دلم در آورد.» چه نوع فعلی است؟
فعل لازم یک شخصه است.
فعل ناگذر است.
فعل گذرای به مفعول است.
۱۰. چند فعل لازم یک شخصه در این افعال وجود دارد؟ «دردتان گرفت، او را دیدم، خوششان بود، مرا بد آمد، دلم را بد یافتم، او را گفتم»
جمع بندی
در این مطلب مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی یاد گرفتیم که فعل لازم یک شخصه چیست و نحوه ساخت آن چگونه است. در ادامه این فعل را در شش شخص و شمار افعال فارسی و در تمام زمان‌های آن، صرف کردیم و بعد از آن نقش‌های دستوری اجزای این فعل را بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌های چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا بتوانید میزان یادگیری خود را بسنجید.
فاطمه نصیری فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گرایش نظریه و نقد ادبی، است و در حال حاضر مطالب آموزشی ادبیات فارسی مجله فرادرس را می‌نویسد.
source